رویداد غدیر خم
مختصات: ۲۲°۴۴′۲۲٫۶۱″ شمالی ۳۹°۰۸′۱۴٫۱۷″ شرقی / ۲۲٫۷۳۹۶۱۳۹°شمالی ۳۹٫۱۳۷۲۶۹۴°شرقی
غدیر خم نام ناحیه‌ای میان مکه و مدینه است که محمد، پیامبر اسلام، در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۰ هجری قمری (برابر با ۲۸ اسفند سال ۱۰ خورشیدی) علی بن ابی طالب را «مولای» مؤمنان اعلام کرد.[۱] سالروز این واقعه در میان شیعیان به عید غدیر شهرت دارد.
 | |
| مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه … | |
|---|---|
| محمد (حدیث نبوی) | |
| راویان اصلی:بیش از ۱۱۰ تن از صحابه | |
| کیفیت حدیث:متواتر و مُسنَد | |
| منابع:مسند احمد بن حنبل، کتاب سلیم بن قیس هلالی، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر، و کتاب البدایة، النهایة ابن کثیر و الغدیر عبدالحسین امینی | |
| متن پایین جعبه |
محمد، پیامبر اسلام، در بازگشت از آخرین حج خود همه مسلمانانی را که در حج شرکت داشتند در غدیر خم جمع و خطبه‌ای ایراد کرد که عبارت معروف مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه (ترجمه: هرکه من مولای اویم پس علی مولای اوست) قسمتی از آن است. ولی یا مولا به معنای رهبر یا دوست قابل اعتماد و با کلمه ولایت (با کسر واو) یا وَلایت (با فتح واو) که حکومت، غلبه معنوی و قدرت معنی می‌دهد، مرتبط است. وقوع این رخداد و بیان سخنان با تفاوت‌هایی در عبارات حدیث متواتر مورد قبول بین شیعه و سنی می‌باشد. اما، در تفسیر حدیث غدیر خم در بین شیعه و سنی اختلاف وجود دارد. شیعیان معتقدند که او در آنجا علی بن ابی‌طالب را به‌عنوان وصی و برادر و جانشین خود از جانب الله معرفی کرد. اهل سنت این حدیث را به خاطر خصومت‌های صحابه با علی که در یمن بر سر تقسیم غنائم جنگی رخ داد می‌دانند که علی گفت بگذارید پیامبر میان ما غنائم را تقسیم کند اما صحابه مخالفت کردند و علی داستان را به محمد گفت و محمد به همین خاطر تنها آن را به‌منزلهٔ اظهار نزدیکی پیامبر به علی و دعوت به دوستی با او و رفع کینه‌ها می‌دانند و اینکه علی به عنوان پسر عمو و فرزندخوانده اش جانشین او در مسئولیت‌های خانوادگی اش پس از مرگ شود.[۲]
جغرافیای غدیر خمویرایش
«غدیر خم» نام ناحیه‌ای در میان مکه و مدینه است که بر سر راه حاجیان قرار دارد و به خاطر وجود برکه‌ای در این محل که در آن آب باران جمع می‌شده‌است، به این نام شهرت یافته‌است. غدیر در ۳–۴ کیلومتری جحفه واقع شده و جحفه در ۶۴ کیلومتری مکه قرار دارد که یکی از میقات‌های پنجگانه‌است. در جحفه راه اهالی مصر، مدینه، عراق و شام از یکدیگر جدا می‌شود. غدیر خم به سبب وجود آب و چندین درخت کهنسال، محل توقف و استراحت کاروانیان بود؛ اما با وجود گرمای طاقت فرسای عربستان رویداد غدیر در اواخر اسفند ماه رخ داد و آنچنان گرم نبود.
رخداد غدیر خمویرایش
در ۱۸ ذی‌حجه سال دهم هجری در زمان بازگشت از حج‌الوداع، محمد در محلی به نام غدیر خم توقف کرد تا همراهانش گرد او آیند. به دلیل گرمای هوا، منبر سایه‌بان‌داری برای او ساختند. سپس بالای آن رفته و علی را فراخواند و دست او را گرفت. بعد از حجاج پرسید که آیا کسی از میان خودشان بیش از او (محمد) به آنها نزدیک است و حاجیان پاسخ گفتند که کسی نزدیک‌تر نیست.[۳] سپس محمد جمله معروف «هرکس که من مولای او هستم، از این پس علی مولای اوست» را بر زبان راند. در برخی روایات بلندتر، عبارت «خدایا، دوستِ دوستان علی و دشمن دشمنان او باش» هم روایت شده‌است.[۴]
روایت شیعهویرایش
روایت فوق در میان شیعه و سنی پذیرفته شده‌است؛ اما در منابع شیعه جزئیات بیشتری دربارهٔ این رویداد موجود است. در این روایات، محمد عنوان می‌کند که پیش از این هم از طریق وحی الهی آگاه شده‌است که علی پس از او رهبر امت اسلام خواهد بود؛ ولی این را آشکار نکرده بود تا زمانی که اطمینان داشته باشد مخالفتی از سوی مسلمانان نسبت به انتخاب علی به عنوان جانشین وجود نخواهد داشت. در غدیر خم، آیه ۶۷ سوره مائده حاوی «ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده [به مردم] برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت» بر محمد نازل شد.[۵] بنا به برخی از منابع متاخرتر، قرآن پیش از اینکه توسط دشمنان علی تحریف شود، به جانشینی علی پس از درگذشت پیامبر اسلام اشاره کرده‌است.[۶]
پس از آن، محمد عبارت «هرکس من مولای او هستم، از این پس علی مولای اوست» را به سمع مسلمانان رساند که اعلام رسمی علی به عنوان جانشین بود. او همچنین از مرگ قریب‌الوقوع خود خبر داد و به مسلمین تأکید کرد از دو چیز دور نشوند: قرآن و اهل‌بیت. پس از اقامه نماز، محمد و علی به چادر پیامبر اسلام رفتند و بعد بنا به دستور محمد، علی با مسلمانان که او را امیرالمؤمنین خطاب می‌کردند، بیعت کرد.[۷] در میان آنان که با علی بیعت کردند، خلفای آتی ابوبکر و عمر و به علاوه ابن‌عباس بودند.[۸] حسان بن ثابتِ شاعر با تأیید محمد شعری به افتخار انتخاب علی سرود.[۹] آنگاه محمد آن روز را بزرگ‌ترین عید مسلمانان نامید.[۱۰]
پس از این سخنرانی محمد و همراهانش به مدینه بازگشتند. فاصله درگذشت محمد تا آغاز خلافت علی حدود بیست و پنج سال طول کشید که در این مدت زمامداری مسلمین و خلافت در دست ابوبکر و عمر و عثمان بود.[۱۱]
آیه اکمالویرایش
بنا به روحانیون شیعه، از جمله عبدالحسین امینی، بلافاصله بعد از سخنرانی محمد، آیه زیر که سومین آیه از سوره مائده است، نازل شد:[۱۲][۱۳][۱۴]
امروز، کافران از آیین شما، مأیوس شدند بنا بر این، از آنها نترسید! و از من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم.
این را آخرین آیه نازل شده از قرآن به حساب می‌آورند.[۱۵] در این مورد هم بنا به باور شیعه، قبل از تحریف قرآن در این آیه علی مورد اشاره قرار گرفته بود. ادعا شده‌است نسخه کامل آیه بدین صورت بوده‌است:[۱۶]
در این روز، دین شما را به لطف ولایت علی بن ابی‌طالب کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم.
البته معمولاً نظر بر این است که آیه اکمال چند روز قبل در روز عرفه نازل شده‌است.[۱۷]
دیدگاه اهل سنتویرایش
بگفته ماریا دقاق، بسیاری از منابع اهل سنت واقعه غدیر خم را نقل کرده‌اند اما قائل به این موضوع نیستند که غدیر دلالت بر تعیین علی به عنوان جانشین سیاسی پیامبر مسلمانان داشته‌است.[۱۸] اهل سنت معتقدند که عده‌ای از تقسیم غنایم در اردوکشی به یمن که توسط علی انجام شده ناراضی بودند و محمد در پاسخ به آنها علی را دوست خویش معرفی کرد تا ناخشنودی آنان را فرونشاند.[۱۹][الف]
راویان حدیثویرایش
عبدالحسین امینی در کتاب الغدیر نام صد و ده تن از صحابه محمد را که این حدیث را نقل کرده‌اند برمی‌شمارد و برخی دیگر از منابع تعدادی بیشتری را ذکر کرده‌اند که اکثر صحابه بزرگ مورد قبول شیعه و سنی در زمره آنها هستند و برخی از مشهورترین آنها عبارتند از:[۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]
- فاطمه، دختر محمد
- علی بن ابی طالب امام اول شیعه و خلیفه چهارم اهل سنت
- ابوبکر، خلیفه اول اهل سنت
- عمر بن خطاب، خلیفه دوم اهل سنت
- عثمان بن عفان، خلیفه سوم اهل سنت
- ام سلمه، همسر محمد
- عایشه، همسر محمد
- اسماء بنت عمیس، همسر ابوبکر و علی
- ام هانی بنت ابوطالب، خواهر علی
- فاطمه بنت حمزه، دخترعموی محمد و علی
- زبیر بن عوام، از صحابه کبار
- طلحه، از صحابه کبار
- سعد بن ابی وقاص، از صحابه کبار
- جابر بن عبدالله انصاری، از صحابه کبار
- ابوذر غفاری، از صحابه کبار
- سلمان فارسی، از صحابه کبار
- عمار یاسر، از صحابه کبار
- عبدالله بن جعفر، برادر زاده علی
- حسان بن ثابت، از شعرای مدینه که شعری برای غدیر سرود
- حسن بن علی، پسر علی
- حسین بن علی، پسر علی
- عباس بن عبدالمطلب، عموی محمد و علی
- عبدالله بن عباس، پسر عموی محمد و علی
- عبدالله بن عمر، پسر عمر و از صحابه
- عبدالله بن مسعود، از صحابه
- عمرو عاص
- ابوسعید خدری، از صحابه
- زید بن ارقم، از صحابه
- ابوهریره، از صحابه
- انس بن مالک انصاری، خادم محمد و از صحابه
- ابو ایوب انصاری
- قیس بن سعد بن عباده
- سهل بن حنیف
- ابن تیهان
- خزیمة بن ثابت
- حذیفه بن یمان
- ابی بن کعب
تاریخ‌نگاری روایت حدیث غدیرویرایش
طبق بررسی ماریا دقاق این حدیث از سدهٔ نخست در میان مسلمانان مطرح بوده، اما در زمان سه خلیفهٔ نخست در اختلافات مذهبی یا سیاسی میان هواداران و مخالفان علی به آن چندان استناد نمی‌شده‌است. در زمان جنگ‌های میان مسلمانان در دوران خلافت علی بن ابی طالب، این حدیث دارای اهمیت مذهبی به خصوص در رابطه با موضوع ولایت شد و حامیان علی در تثبیت مشروعیت وی به آن استناد کردند.[۲۸] علی بن ابی طالب در دوران خلافت علی بن ابی طالب روزی که معروف به روز رحبه است در کوفه از صحابه محمد، پیامبر اسلام، که شاهد رخداد غدیر خم بودند درخواست می‌کند که ماجرا را برای مردم روایت کنند و بر آن شهادت دهند. در این هنگام بین ۱۲ تا ۳۰ نفر از این افراد برمی‌خیزند و شهادت می‌دهند که محمد فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» یا «الا من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه و اعن عن اعانه» (همانا خدای عز و جل ولی من است، و من ولی مؤمنین هستم، پس هر کس که من مولای اویم پس این علی، مولای او است، بار خدایا دوست بدار آنکه را که او را دوست دارد و دشمن دار آنکه را که او دشمن بدارد)[۲۹] عبدالحسین امینی در الغدیر دو واقعهٔ مناشده در رحبه را ذکر کرده، نخست مناشدهٔ علی بن ابی‌طالب در رحبه و در سال ۳۵ هجری و اوائل استقرار علی در کوفه بوده که علی پس از شنیدن تردید و انکار گروهی از مردم دربارهٔ روایات پیامبر در موضوع برتری و تقدم علی بر دیگران، در رحبه که میدان وسیع کوفه بوده، حاضر شده و در میان جمعیت حاضر در میدان به دفاع از حق خویش پرداخته‌است. دومین مناشده در رحبه مربوط به داستان سواران در رحبه و در سال ۳۶ و ۳۷ هجری بوده که در آن گروهی سوار در رحبه نزد علی آمده و به او با عبارت «السلام علیک یا مولای» یا «السلام علیک یا مولانا» سلام کردند؛ و علی از آنان دربارهٔ علت و چگونگی این سلام پرسید و آنان در پاسخ حدیث غدیر را ذکر کردند. در هردو ماجرا چند نفر به این حدیث و برتری علی اقرار نکردند که مورد نفرین و مناشدهٔ علی واقع شدند.[۳۰] طبق روایت برخی دیگر که ویلفرد مادلونگ آورده، بعد از جنگ صفین و در زمان اختلاف میان شیعیان علی و خوارج رخ داده‌است. به نوشته مادلونگ، علی بدین ترتیب صراحتاً مرجعیت دینی فراتر از ابوبکر و عمر، خلفای پیشین را برای خود مطرح کرد.[۳۱][۳۲] به نوشته دقاق، نکتهٔ قابل توجه این است که در میان دلایلی که علی در کتاب نهج البلاغه برای بر حق بودنش ذکر می‌کند، اشاره‌ای به غدیر خم نیست. اما چنین به نظر می‌رسد که از حدود قرن دوم هجری حدیث غدیر خم به‌عنوان یکی از دلایل مهم برای اثبات بر حق بودن علی بر جانشینی محمد به کار رفته‌است.[۳۳]
به گفتهٔ دقاق در دانشنامهٔ ایرانیکا، اولین آثار ادبی قابل تاریخ‌گذاری برجامانده، مجموعهٔ اشعاری از نویسندگان شیعه در قرن دوم هجری است. اولین منبع تاریخی که به غدیر خم اشاره می‌کند یعقوبی (م. ۲۸۴ هـ)، مورخ شیعه در نیمهٔ دوم قرن سوم هجری، است.[۳۴]
بنا بر پژوهش دقاق، حدیث غدیر خم در برخی از منابع شیعه و برخی از منابع سنی آمده، اما نقل یا عدم نقل آن بر مبنای دسته‌بندی مذهبی نبوده‌است.[۳۵] مجموعهٔ جامعی از نقل قول‌ها و احادیث در مورد غدیر خم در سه کتاب اهل سنت وجود دارد. این سه اثر عبارتند از کتاب مُسند احمد بن حنبل (۱۶۴–۲۴۱ هجری)، تاریخ مدینات دمشق ابن عساکر (۴۹۹هـ - ۵۷۱ ه)، و کتاب البدایة و النهایة ابن کثیر (۷۰۱ ق. - ۷۷۴ ق).[۳۶] این حدیث در برخی منابع تاریخی اهل سنت نظیر سیرهٔ ابن هشام، تاریخ طبری و طبقات الکبری ابن سعد نیامده، اما در انساب الاشراف بلاذری ذکر شده‌است.[۳۷] به نوشته رضا شاه کاظمی، زمانی که گروهی از اهل حدیث افراطی در بغداد در سده سوم هجری این حدیث را ساختگی می‌دانستند، محمد بن جریر طبری کتابی با نام «الولایة» نگاشت که اسناد حدیث غدیر را با جزئیات بیان نمود و تردیدناپذیری این رخداد را نشان داد.[۳۸]
از منابع شیعهٔ اواخر دورهٔ امویان، هاشمیات کمیت بن زید اسدی (۶۰–۱۲۶ هجری) و کتاب سلیم بن قیس هلالی (پیش از ۱۲۵ هجری) مربوط به اوایل قرن دوم هجری/هشتم میلادی حدیث را آورده‌اند. حال آنکه در منابع حدیثی شیعه که از قرن سوم به بعد گردآوری شده‌اند نظیر اصول کافی(پیش از ۳۲۹ هجری) چندان به آن پرداخته نشده‌است و صرفاً برای تثبیت نظریهٔ شیعی نصب امام توسط نص آن را ذکر کرده‌اند. همچنین منابع تاریخی مایل به شیعه در سده‌های نخست چندان به غدیر نپرداخته‌اند. مسعودی در مروج الذهب اصلاً آن را ذکر نکرده و یعقوبی فقط گزارش مختصری از آن آورده‌است. بنا بر تحلیل دقاق این واقعه بیشتر در آن دسته از منابع تاریخی آمده‌است که مربوط به دورهٔ امویان می‌شود یا بر منابع این دوره اتکا دارد و در دوره عباسیان از توجه به آن کاسته شده‌است.[۳۹]
کتاب الغدیرویرایش
به گفته ماریا دقاق در دانشنامه ایرانیکا، بهترین منبع شیعه دوازده امامی که در دوره معاصر در زمینه غدیر خم نگاشته شده‌است، کتاب الغدیر عبدالحسین امینی است. این کتاب در یازده جلد با این هدف نگاشته شده که همه مطالب در زمینه غدیر خم در آثار سنی و شیعه اعم از حدیث، تاریخ، تفسیر قرآن، شعر، و نیز زندگی‌نامه افراد مشهوری که در زمره راویان یا حافظان این حدیث بودند را جمع‌آوری کند.[۴۰]
مسجد غدیر خمویرایش
مسجدی با گستردگی ۵۰ مترمربع در منطقه غدیر خم که در دو دهه اخیر بازسازی شد، در شهریور ۱۳۸۶ شبانه ویران شد.[۴۱]
جستارهای وابستهویرایش
یادداشتویرایش
- ↑
- أن النبی علیه السلام قال یوم غدیر خم إنی تارک فیکم ثقلین أولهما کتاب الله فیه الهدی والنور فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به فحث علی کتاب الله ثم قال أذکرکم الله فی أهل بیتی ثلاثا[۲۰]
- قال علی فی الرحبة أنشد بالله رجلا سمع رسول‌الله صلی الله علیه وسلم یوم غدیر خم یقول إن الله ولی المؤمنین ومن کنت ولیه فهذا ولیه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره[۲۱]
- عن حبشی بن جنادة:سمعت رسول‌الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره وأعن من أعانه[۲۲]
- عن زیاد بن أبی زیاد:سمعت علی بن أبی طالب رضی الله عنه ینشد الناس فقال: أنشد الله رجلا مسلماً سمع رسول‌الله صلی الله علیه وسلم یقول یوم غدیر خم ما قال فقام اثنا عشر بدریاً فشهدوا[۲۳]
پانویسویرایش
- ↑ «تبدیل تاریخ هجری قمری به خورشیدی». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۳.
- ↑ Nasr, Seyyed Hossein. "Ali". Encyclopædia Britannica Online
- ↑ Vaglieri, Laura Veccia (2012). "G̲h̲adīr K̲h̲umm". Encyclopædia of Islam, Second Edition. Brill Online. Retrieved 11 October 2019.
- ↑ Amir-Moezzi, Mohammad Ali; Fleet, Kate; Krämer, Gundrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (2014). ""Ghadīr Khumm" in: Encyclopaedia of Islam THREE". doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27419.
- ↑ Vaglieri, Laura Veccia (2012). "G̲h̲adīr K̲h̲umm". Encyclopædia of Islam, Second Edition. Brill Online. Retrieved 11 October 2019.
- ↑ Amir-Moezzi, Mohammad Ali; Fleet, Kate; Krämer, Gundrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (2014). ""Ghadīr Khumm" in: Encyclopaedia of Islam THREE". doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27419.
- ↑ Vaglieri, Laura Veccia (2012). "G̲h̲adīr K̲h̲umm". Encyclopædia of Islam, Second Edition. Brill Online. Retrieved 11 October 2019.
- ↑ Eliash (1966, pp. 149–50)
- ↑ Vaglieri, Laura Veccia (2012). "G̲h̲adīr K̲h̲umm". Encyclopædia of Islam, Second Edition. Brill Online. Retrieved 11 October 2019.
- ↑ Najafabadi, S. Adel Hashemi (2010). "The Invention of Islamic History". The International Journal of the Humanities. 8 (1): 259.
- ↑ رسولی محلاتی، سید هاشم (۱۳۷۹). خلاصه تاریخ اسلام جلد دوم زندگانی امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و امام حسن مجتبی علیهم السلام. دفتر نشر فرهنگ اسلامی. صص. ۳۹. شابک ۹۶۴-۴۳۰-۲۰۳-۶.
- ↑ al-Bahrani, Seyyed Hashim. Al-Burhan Fi Tafsir al-Quran. 1. pp. 434–437.
- ↑ Makarem Shirazi, Naser. Tafsir Nemooneh. 4. pp. 263–271.
- ↑ Sobhani, Ja'far. Al-Iman va al-Kofr fi al-Ketab va al-Sunnah. 1. p. 244.
- ↑ Khan, Wahiduddin (2009). The Prophet of Peace: Teachings of the Prophet Muhammad. Penguin Group. p. 67. ISBN 978-0-14-306817-4.
- ↑ Amir-Moezzi, Mohammad Ali; Fleet, Kate; Krämer, Gundrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (2014). ""Ghadīr Khumm" in: Encyclopaedia of Islam THREE". doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27419.
- ↑ Vaglieri, Laura Veccia (2012). "G̲h̲adīr K̲h̲umm". Encyclopædia of Islam, Second Edition. Brill Online. Retrieved 11 October 2019.
- ↑ DAKAKE، ḠADĪR ḴOMM، 10: 246-249.
- ↑ جعفری (۱۳۷۲). صص ۳۴–۳۷
- ↑ عارضة الأحوذی-(7/159)-حکم حدیث:صحیح
- ↑ البدایة و النهایة لإبن کثیر-(5/185)
- ↑ مجمع الزوائد-الهیثمی(9/109)
- ↑ مسند احمد بن حنبل(2/75)
- ↑ راویان حدیث غدیر از صحابه
- ↑ تفسیر المیزان، احادیث ذیل آیه 3 سوره مائده
- ↑ حدیث غدیر در منابع روایی اهل سنت
- ↑ اسامی ده راوی حدیث از صحابه
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 34.
- ↑ امینی، ترجمه الغدیر.
- ↑ امینی، ترجمه الغدیر.
- ↑ Madelung, Succession to Muhammad, 252-253.
- ↑ امینی، ترجمه الغدیر.
- ↑ Dakake, “Ḡadīr Ḵomm”, Iranica.
- ↑ Dakake, “Ḡadīr Ḵomm”, Iranica.
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 34.
- ↑ DAKAKE، ḠADĪR ḴOMM، 10: 246-249.
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 36–37.
- ↑ Faramarz Haj et al, Encyclopaedia Islamica.
- ↑ Dakake, Charismatic Community, 36–37.
- ↑ DAKAKE، ḠADĪR ḴOMM، 10: 246-249.
- ↑ تخریب مسجد غدیرخم
منابعویرایش
- DAKAKE, MARIA (2001). "ḠADĪR ḴOMM". Encyclopædia Iranica. ۱۰. New York: Bibliotheca Persica Press. p. ۲۴۶–۲۴۹.
- Veccia Vaglieri, L (1991). "Ghadīr Khumm". Encyclopaedia of Islam. ۲ (۲ ed.). LEIDEN: E.J. BRILL. p. ۹۹۳–۹۴.
پیوند به بیرونویرایش
- شرح واقعه غدیر خم، وبگاه غدیر خم
- فهرست موضوعی الغدیر
- خطابه غدیر
| متن مربوطه در ویکی‌نبشته: خطابه غدیر |