آمل: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب‌ها: برگردانده‌شده ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب‌ها: واگردانی دستی برگردانده‌شده دارای ادبیات عامیانه افزودن نویسهٔ تکراری افزودن القاب جمع عربی واژگان فارسی متن دارای ویکی‌متن نامتناظر پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
خط ۱:
{{جعبه شهر ایران
|نام‌رسمی=
|روی‌نقشه=آری
|عرض‌جغرافیایی=۳۶٫۴۳
خط ۶:
| فتوکلاژ = بله
|تصویر = {{Photomontage
| photo3a = Mazandaran Province Arch.JPG
| photo2a = Tomb Mausoleum Mir sayyed Heydar Amuli (Seyyed 3 tan)fakhrul islam and rukn al din Amuli.JPG
| photo2b =
| photo1a = View of the Two Historical Bridges of Amol at Night.jpg
| photo3b =
|
| photo4a = 17 Shahrivar Square1.jpg
|
| foot_montage = }}
|اندازه‌تصویر=
|برچسب‌تصویر=
|استان= مازندران
|شهرستان= آمل
|بخش= [[بخش مرکزی شهرستان آمل|مرکزی]]
|دهستان=
|نام‌محلی= آمِل
|نام‌های‌قدیمی=<small> آمارد، آمرداد، آمنیوس، آملد، آموی، همو، هفت شهر، طبرستان، آمله، آمل<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/iransahri-abul-abbas-mohammad-b-mohammad | عنوان = دانشنامه ایرانیکا (برخط) | تاریخ بازدید = ۲۲ مه ۲۰۱۱ میلادی | نویسنده = DARYOUSH KARGAR | تاریخ = ۲۰۰۶ | سال = ۲۰۰۶ | ماه = November | قالب = مقاله | زبان = انگلیسی | نقل قول = Nišāpur, the city known also as Irānšahr (Moqaddasi, pp. 299-300; Ebn Faqih, p. 321)}}</ref
|سال‌شهرشدن=
|جمعیت=
|رشدجمعیت=
|تراکم‌جمعیت=
|زبان= [[زبان مازندرانی|مازنی]]
|مذهب= [[اسلام]] ([[شیعه]] [[دوازده امامی]] و [[شافعی]])
|مساحت= ۳ هزار و ۸۰ کیلومتر مربع
|ارتفاع= ۷۶ متر {{سخ}} <small>از سطح دریاهای آزاد</small>
|میانگین‌دما=
|میانگین‌بارش‌سالانه=
|شمارروزهای‌یخبندان=
|نماینده مجلس= [[رضا حاجی‌پور]]
|شهردار=علی داوودی<ref>{{یادکرد وب | نشانی=http://www.amol.ir/Mayor-شهردار | عنوان=بیوگرافی هاشمی-شهردار آمل | ناشر=شهرداری آمل}}</ref>
|ره‌آورد=<small> [[محصولات کشاورزی]]، [[لبنی|محصولات لبنی و دامی]]، [[صنایع دستی]]، [[مرکبات|محصولات باغداری]]، [[فهرست مواد معدنی|محصولات معدنی]]، [[آبزی‌پروری|محصولات آبزی‌پروری]]، [[وسیله|لوازم صنعتی و خانگی]]<small>
|پیش‌شماره=۰۱۱ منطقه یک مخابراتی کشور<ref>[http://www.ict-tcm.ir/50926 شرکت مخابرات مازندران]
| پلاک اتومبیل = {{IRN}} ۷۲ ب، ۸۲ د، ۸۲ ق، ۹۲ ب
|وبگاه=[http://amol.ir/ شهرداری آمل]{{سخ}}[http://amol.gov.ir/ فرمانداری آمل]
|جمله‌خوشامد= به کهن‌دیار علم و عرفان و حماسه خوش آمدید
|پانویس=
}}
'''آمل''' ({{تلفظ|Amol.ogg}}) یک شهر در [[استان مازندران|مازندران]] و مرکز [[شهرستان آمل]] است. اکثریت مردم آمل از [[مردم مازندرانی|قومیت طبری]] هستند و اکثریت مردم آن به [[زبان مازندرانی|زبان طبری]] با [[گویش آملی]] سخن می‌گویند.
آمل یکی از قدیمی‌ترین شهرهای [[ایران]]، قطب [[صنعت]] و [[صادرات]] و [[فرهنگ]] استان مازندران،<ref>[http://www.isna.ir/news/95040108663/68-درصد-صادرات-مازندران-متعلق-به-آمل-است ۷۱ درصد صادرات مازندران متعلق به آمل است]</ref><ref>[http://www.isna.ir/news/94082615715/قلب-صنعت-مازندران-در-انتظار-احیا قلب صنعت مازندران]</ref><ref>[http://safireharaz.ir/n/MTY2Mzc5/75-درصد-صادرات-مازندران-در-سال-97-توسط-واحدهای-صنعتی-آمل-انجام-شد/-فعالیت-30-واحد-صنعتی-و-تجاری-شهرستان-آمل-در-حوزه-صادرات.html ۷۵ درصد صادرات مازندران در سال ۹۷ توسط واحدهای صنعتی آمل انجام شد/ فعالیت ۳۰ واحد صنعتی و تجاری شهرستان آمل در حوزه صادرات]</ref> پایتخت برنج و لبنیات ایران، قطب زیست‌فناوری،<ref>[http://mazandasnaf.ir/News/26794/برگزاری-دومین-جشنواره-ملی-برنج-دابو-در-آمل.html جشن خرمن در پایتخت برنج ایران، شهرستان آمل]</ref> یکی از مراکز [[یک‌جانشینی]]،<ref>[http://article.tebyan.net/139173/مهاجرت-آریائی-ها-به-ایران-و-تأثیرات-سیاسی-فرهنگی-آن-قسمت-دوم- مهاجرت آریائی‌ها به ایران و تأثیرات سیاسی - فرهنگی آن]</ref> از شهرهای مهم [[ترابری]]، [[کشاورزی]] و [[معدنی]]، [[صنعتی]] [[ایران]] و از مهمترین شهرهای مرتبط به [[علم]]، معروف به شهر [[علم]] و [[فلسفه]] است.<ref>[https://www.ana.press/news/474038/تاریخچه-و-نقشه-جامع-شهر-آمل-در-ویکی-آنا تاریخچه و نقشه جامع شهر آمل در ویکی آنا]</ref> ۴۸ درصد صنعت، بیش از ۳۵ درصد تولید ناخالص، ۷۴ درصد صادرات، ۳۷ درصد اشتغال و ۳۰ درصد تولیدات معدنی مازندران در آمل قرار دارد.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/6299985/سهم-۴۶-درصدی-آمل-از-صنعت-مازندران سهم ۴۶ درصدی آمل از صنعت مازندران]</ref><ref>[http://www.ostan-mz.ir/Home/PrintPage/104708?DocType=0 جلسه پر برکت با معدن داران و مدیرکل صمت مازندران]</ref> به مردم آمل، آمٌلی گفته می‌شود.<ref>[http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13911221000439 شهر تاریخ و فلسفه در انتظار گردشگران / آمل شهر عمارت‌های قجری و مناطق جنگلی بکر]</ref> پیشینه شهر آمل به زمان [[آماردها]] بر می‌گردد و در تاریخ نوشتاری مانند [[شاهنامه]] نیز، آمل از مراکز مهم اتفاقات بوده و نام آن شانزده مرتبه به صورت مستقیم در آن آمده‌است.<ref>[http://shomal.ac.ir/fa/amol.html درباره شهر آمل]</ref><ref>[https://www.irna.ir/news/83787784/مازندران-در-شاهنامه-و-نگاه-ویژه-مازنی-ها-به-فردوسی مازندران در شاهنامه و نگاه ویژه مازنی‌ها به فردوسی - ایرنا]</ref> آمل در زمان [[زیاریان]]، [[علویان (طبرستان)|علویان]] پایتخت ایران و در زمان [[اشکانیان]] یکی از مراکز ایران بود و در زمان [[افریدون]] تا زمان [[بهرام گور]] نیز آمل تختگاه و پایتخت ربع مسکون بوده‌است.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/01/08/1364710/آمل-شهری-3-هزار-ساله-در-تاریخ-ایران-شهری-به-نام-نخستین-پایتخت-علویان-و-مرکز-اشکانیان شهری به نام نخستین پایتخت علویان و مرکز اشکانیان]</ref> موقعیت استراتژیک آمل با قرار گرفتن در کنار [[رودخانه هراز|رود هراز]]، [[جاده هراز]]، [[جنگل هیرکانی]]، [[کوهستان]]، مراتع، دشت، رودهای دیگر، تنوع جانوری، مطرح بودن به عنوان دروازه مازندران و بام ایران و همچنین واقع شدن در مرکز استان دارای اهمیتی ویژه است.<ref>[https://www.irna.ir/news/83465235/میراث-تاریخی-جاده-۷۷ میراث تاریخی جاده ۷۷]</ref><ref>[https://www.mehrnews.com/news/4977664/بام-ایران-به-نام-مازندران-سند-خورد بام ایران به نام مازندران سند خورد]</ref>
۱۳ تیر روز مازندران نامگذاری شده‌است که مصادف با جشن [[تیرگان]] و رزو ملی [[قله دماوند|کوه دماوند]] است که در این روز [[آرش کمانگیر]] پرتاب تیر معروف خود را انجام داده که بسیاری از منابع مانند [[تاریخ طبری]]، [[طبقات ناصری]]، [[تذکرةالشعرا]] و [[آثار الباقیه عن القرون الخالیه|آثار الباقیه ابوریحان بیرونی]] آمل را محل این اتفاق تاریخی می‌دانند، از این رو هر سال به همین مناسبت، در شهر [[رینه]] که از توابع آمل است، روز سیزدهم تیرماه را جشن می‌گیرند.<ref>[https://www.irna.ir/news/82585162/13-تیرماه-روز-ملی-دماوند-بیایید-مراقب-کوه-ها-باشیم-کیومرث-کلانتری تیر ماه روز ملی دماوند]</ref><ref>[https://www.mehrnews.com/news/2166162/جشن-تیرماه-سیزده-شو-در-آمل-برگزار-شد-لزوم-احیای-آیین-های-سنتی جشن "تیرماه سیزده شو" در آمل]</ref><ref>[https://www.isna.ir/news/kermanshah-44121/جشن-تیرگان-یادی-از-تشتر-ایزد-باران-و-آرش-کمانگیر جشن "تیرگان" یادی از "تشتر" ایزد باران و آرش کمانگیر]</ref>همچنین آمل یکی از سه قطب [[والیبال]] ایران نیز می‌باشد.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/3678343/مازندران_قطب_والیبال_کشور_است_ساماندهی_مدارس_والیبال]</ref>
آب و هوای آمل معتدل است که در نتیجه تابستان‌هایی گرم و مرطوب و زمستان‌هایی سرد و ملایم از خصوصیات آب و هوایی آن است.<ref>[http://www.mazmet.ir/index.php/اقلیم-شهرهای-استان/اقلیم-آمل اقلیم آمل - هواشناسی مازندران]</ref> از نظر اداری، آمل به دو [[منطقه شهری]] تقسیم می‌شود.<ref>[http://www.dana.ir/news/790549.html/شهردار-منطقه-دوم-آمل-معرفی-شد--تبدیل-ضلع-شرقی-آمل-به-منطقه-2 شهردار منطقه دوم آمل معرفی شد/ تبدیل ضلع شرقی آمل به منطقه 2]</ref> آمل سومین شهر [[استان مازندران]] و سی و ششمین شهر ایران بر پایه جمعیت است.<ref>[http://yaftenews.ir/notes/other/3739-alexa-google-yahoo1437.html فهرست ۱۰۰ شهر پرجمعیت ایران + آمار]</ref>
== نام ==
=== لقب‌ها و
این شهر معروف به شهر [[علم]] و [[فلسفه]] و [[تاریخ]]، شهر بام ایران،<ref>[http://www.mazandnume.com/fullcontent/10571/
=== وجه تسمیه و تاریخچه ===
نام یکی از اقوام ساکن کرانه جنوبی دریای مازندران [[آمارد]] بوده‌است. نام شهر آمل در مازندران را دگرگون‌شده نام آمارد دانسته‌اند.
واژه آمل که گونه دیگر آن آموی است، احتمالاً از قبیله باستانی
در تاریخ [[طبرستان]] [[ابن اسفندیار]] چنین آورده‌است: {{نقل قول|در قباله‌های کهن مذکور است که معنی آمل به واژه طبری آهوش است وهش وهل مرگ را گویند و کنایه از این است که تو را هرگز مرگ مباد.}}
در اطلس‌شناسی آمده‌است، آمل از سرزمین‌های قدیمی بوده و دیرینگی آن به درازای بلندی می‌رسد و مردمانش از آمردها هستند که اولین قوم در کنار دریا پارس‌اند.<ref>[http://irantreasure.us/?p=45 معرفی اقوام باستانی کناره دریای مازندران]</ref>
* [[اردشیر]] می‌گوید: {{نقل قول|هزاران سال، پیش از آمدن آریاهای ایرانی به فلات ایران چندین گروه مردمان بومی که چهار گروه آن مشهورترند در این فلات جای داشتند که چگونگی دوره‌های پیشین آن چندان روشن نیست. نام یکی از این چهار گروه مردم بومی فلات ایران مرد بود، نام گروه مرد در نوشته‌ها «مارد» یا «آمارد» آمده که به زبان ایران و بومی مرد و آیمرد است و واژه‌های آمرت زبان کهنسال ارامنه و مردی، آی مردی، جوانمرد، جوانمردی، گله و گیله مرد که امروزه در سراسر مازندران و گیلان گویا است از نام باستانی این گروه سرچشمه می‌گیرد. رابینو معتقد است در میان اقوام تاریخی مازندران یکی تیپرها بودند که در کوه‌های شمالی [[سمنان]] اقامت داشتند و دیگری آمردها که شهر آمل آمرد همان آمل است چنان‌که پرد همان پل می‌باشد، به اسم آنها نامیده شد اولین گروه در حاشیه دریا در ایران بودند و مرزهای چهارگونه سرزمین مردها بدینگون بود، از خاور به مرز ورگانا، هیرگانا گرگان و قسمتی به پارت خراسان، از شمال به دریاچه دراکسپین یا [[کاسپین]]، کاسو، کازاک یا قزاق و از باخترن تا آن دست لنکران قفقاز و از جنوب خاوری به کومیسین قومس یا دامغان و از جنوب رکا رک یا [[ری]] و جنوب باختری به کسپین قوزوین و سرزمین مدی چسبندگی داشت.<ref>[http://amol.gov.ir/index.php?static&sid=index.php?static&sid=1606 اردشیر از آمل می‌گوید]</ref>}}
* [[ابراهیم پورداوود]] نوشته‌است: {{نقل قول|[[امیانوس مارسلینوس]] در حدود سال ۳۶۰ میلادی کتاب خود را نوشت وی و چند تن دیگر در طی جغرافیا و تاریخ روزگار هخامنشی و اسکندر و سلوکیه و اشکانی و ساسانی از قومی به نام مردوی یا آمردی یاد می‌کنند که در سواحل دریای خزر می‌زیستند و تیره‌ای از همین مردم در آسیای مرکزی، نزدیکی مرو رود جیحون، آمویه یا [[آمودریا]] بسر می‌بردند.<ref name="نام شهر آمل به چه معناست">[http://www.vareshnews.ir/detail/News/11974 نام شهر آمل به چه معناست]</ref>}}
با توجه به متن کتیبه‌های آشوری در نزدیکی شهر کنونی آمل مازندران فرض گردیده‌است، نکته جالب اینجاست که سرزمین اسپاردا یا ساپاردا نیز در همین منطقه در نظر گرفته شده‌است، این نام دقیقاً مشابه با نامی است که در کتیبه‌های پارسی باستان برای سرزمین لیدیه در غرب کشور کنونی ترکیه به کاربرده می‌شده‌است، مسلماً این نام با نام [[اسپارتا]] که هم نام استانی است در کشور ترکیه و هم نام شهری باستانی در یونان که نبرد ۳۰۰ تن از جنگجویان این شهر با [[خشایارشا]] شهرت جهانی دارد، شباهت بسیار دارد.<ref>
واژه آمل، حرف «آ» در زبان ایرانیان قدیم کاربرد «ضد» داشته و «مُل» به معنی مرگ و «آمل» ترکیبی از ضد مرگ مانند امرداد و مرداد است. آمل به معنی بی مرگ است یعنی تو را مرگ مباد.
[[یحیی ذکا]] در کتاب کاروند کسروی آورده‌است: {{نقل قول|آما، آماردان یا ماردان، در زمان لشکر کشی اسکندر به ایران، این تیره در مازندران نشیمن می‌داشتند و آن هنگام هنوز تپوران به آنجا نیامده بودند، ولی سپس چنان‌که از گفته‌های استرابون پیداست در [[آذربایجان]] و [[ارمنستان]] و [[پارس]] و دیگر جاها پراکنده شدند. ربودن اسب محبوب اسکندر بنام بوسیفا یا بوسیفالوس کارایی این قوم را در جنگ، آن هم با سپاه ورزیده و مقتدر [[اسکندر مقدونی]] را نشان می‌دهد.<ref name="نام شهر آمل به چه معناست">[http://www.vareshnews.ir/detail/News/11974 نام شهر آمل به چه معناست]</ref>}}
دیگر نظریه وجه تسمیه آمل به سبب نام آمله است، چنان‌که در [[تاریخ طبرستان]] و [[تاریخ ایران باستان]] آمده‌است: {{نقل قول|اشتاد رستاق صاحب دختری زیبا می‌شود و این دختر به خواب پادشاه [[بلخ]] کهن می‌آید و پادشاه بلخ دستور می‌دهد تا این دختر را پیدا کنند و بابت این امر جایزه خوبی دریافت کنند که این امر محقق نشد و خود پادشاه بلخ به [[ایران]] می‌آید و بعد از جست جو زیاد این دختر زیبا را در دهستان اهلم که در قدیم بندرگاه تجاری شمال ایران بود پیدا می‌کند و با شکوه مقام والا به بلخ می‌برد و بعد آن پادشاه بلخ گفت ای دختر شاد باش و خواسته خویش را بیان کن و او گفت در ولایت ما آبی است که هزهز رودخانه فعلی [[هراز]] نام دارد و خوب است به دستور شما شهری در آنجا احداث شود که به دستور شاه در آن جا شهری آباد و با کاخ‌ها و قصرها و خانقاه ساختند و کناره آن را خندق کندند تا از دشمن آسیب‌پذیر نباشد و این شهر به نام زن پادشاه شهر کهن بلخ «آمله» گرفته شد که معنی آن این است یعنی تو را مرگ مباد. شهر آمل دارای چهار دروازه به نامهای دروازه گیل، دروازه گرگان، دروازه کوهستان، و دروازه دریا و قلمرو بود.<ref>تاریخ طبرستان (التدوین فی احوال جبال شروین) - تالف: محمدحسن‌خان‌اعتمادالسلطنه - مقدمه، تحشیه و تعلیقات: میترا مهرآبادی - انتشارات دنیای کتاب - چاپ اول: ۱۳۷۳</ref>}}
== در ادبیات و نوشتار ==
=== اشعار ===
[[پرونده:
در ادبیات فارسی قدیمی
* [[فردوسی]]<ref>[http://ganjoor.net/ferdousi/shahname/fereydoon/sh1/فردوسی و شاهنامه، فریدون]</ref>
{{شعر}}
سطر ۷۵ ⟵ ۷۶:
{{ب|بپردازم آمل نیایم به جنگ|سرم را ز نام اندرآرم به ننگ}}
{{ب|بزرگان ایران ز گفتار اوی|بروی زمین برنهادند روی}}
{{پایان شعر}}
* [[فردوسی]]<ref>[http://ganjoor.net/ferdousi/shahname/fereydoon/sh1/فردوسی و شاهنامه، فریدون]</ref>
{{شعر}}
{{ب|چو اغریرث آمد ز آمل به ری|وزان کارها آگهی یافت کی}}
{{ب|بدو گفت کاین چیست کانگیختی|که با شهد حنظل برآمیختی}}
{{ب|منوچهر با سلم و تور سترگ|بیاورد ز آمل سپاهی بزرگ}}
{{ب|به چین رفت و کین نیا بازخواست|مرا همچنان داستانست راست}}
{{پایان شعر}}
* [[فردوسی]]<ref>[https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/hamavaran/sh8فردوسی و شاهنامه، رزم کاووس با شاه هاماوران]</ref>
{{شعر}}
{{ب|نگونسار گشتند ز ابر سیاه|کشان بر زمین از هوا تخت شاه}}
{{ب|سوی بیشهٔ شیرچین آمدند|به آمل بروی زمین آمدند}}
{{پایان شعر}}
* [[مولوی]]<ref>[https://eshghabad.com/p/57b6077 مولوی / دیوان شمس / غزلیات]</ref>
{{شعر}}
{{ب|ز آه آه تو جوشید بحر فضل اله|مسافر امل تو رسید تا آمل}}
{{پایان شعر}}
* [[مسعود غزنوی]]<ref>[http://ganjoor.net/manoochehri/divanm/mosammatm/sh10/ در وصف خزان و مدح سلطان مسعود غزنوی]</ref>
{{شعر}}
{{ب|میر باید که چنو راد و ملکزاده بود|ایزدش فر و شکوه ملکی داده بود}}
{{ب|هند بگشاده و آمل همه بگشاده بود|لشکر صعب سوی ترک فرستاده بود}}
{{پایان شعر}}
* [[فخرالدین اسعد گرگانی]]<ref>
{{شعر}}
{{ب|از آن خوانند آرش را کمانگیر|که از آمل به مرو انداخت یک تیر}}
{{پایان شعر}}
* [[طالب آملی]]<ref>
{{شعر}}
{{ب|چو من فرزانه‌ای برخاست از آن بوم|طواف خاک آمل بایست کرد}}
{{پایان شعر}}
*
{{شعر}}
{{ب|رسیدم به آمل شهر هفت رنگ|همه عارف و شاعر و مرد جنگ}}
سطر ۱۱۶ ⟵ ۱۳۰:
{{ب|روی به دریا نه و چون بگذری|در طبرستان طربستان طلب}}
{{ب|مقصد آمال ز آمل‌شناس|یوسف گم کرده به گرگان طلب}}
{{پایان شعر}}
* [[منوچهری دامغانی]]<ref>[https://ganjoor.net/manoochehri/divanm/ghaside-ghete/sh16/ شمارهٔ ۱۶ - در وصف نوروز]</ref>
{{شعر}}
{{ب|تا طرب و مطربست، مشرق و تا مغربست|تا یمن و یثرب است، آمل و استار باد}}
{{پایان شعر}}
* [[الماسخان کنوله‌ای]]<ref>نسخه جنگ نامه نادر به زبان هورامی اثر «الماسخان کندوله ای» /، ق ۱۳ق (تهران ـ انجمن آثار ملی ش: ۲۵ درایتی، ج۱۰، ص۴۳۶.</ref>
{{شعر}}
{{ب|برج و بال فروش جنگل بند بند|کوی فیروزکوه دورِ دماوند}}
{{ب|ولاتِ آمل لولو لاریجان|گیلان و گِلک آذربایجان}}
{{پایان شعر}}
=== سفرنامه ===
[[ناصر خسرو]]، [[ناصرالدین‌شاه قاجار
== جمعیت و موقعیت ==
[[پرونده:damavand summit.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|عکس هوایی از قلهٔ دماوند، گرفته شده در تاریخ [[۱۵ ژانویه]] [[۲۰۰۵ (میلادی)|۲۰۰۵]]. عکس از [[ناسا]]]]
[[پرونده:Amol.Iran.jpg|200px|بندانگشتی|چپ|بخشی از شهر آمل از نمای بالای جنگل [[زیارود]]]]
شهر آمل با
تحولات جمعیت شهر آمل از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ به شرح زیر است:
{|class="wikitable"
سطر ۱۵۰ ⟵ ۱۷۳:
== تاریخ ==
=== نظریه دوران اولیه ===
[[پرونده:Median Empire.jpg|راست|بندانگشتی|250px|شاهنشاهی [[ماد]] (۵۵۰ پ. م) نخستین شاهنشاهی [[آریایی|آریایی تباران]] در ایران]]
در مورد پیدایش آمل سه نظریه وجود دارد که اولین نظریه مربوط به دوران مرد آمارد، دومین نظریه مربوط به دختری به نام آمله و سومین نظریه مربوط به دوران
طبق تحقیقات باستانشناسی،
در اساطیر ایرانی از پیکار میان
[[ایگور دیاکونوف]] ایران‌شناس روس نیز اشاره دارد که ماردها در کنار دریای خزر می‌زیستند: {{نقل قول|حدود سه هزار سال پیش از میلاد انبوهی از مردم هند و اروپایی در مسیر مهاجرت خود به سمت هندوکش و دسته‌ای به سوی فلات ایران سرازیر و چون از خاک ورگانا گذشتند و به سرزمین مردها رسیدند، منطقه را سبز و خرم یافته، رحل اقامت افکندند، آنان میزبانان را دوا، بربر و تور نامیدند. عقب مانده بودن تپورها و آماردها نسبت به آریاییهای مهاجر یا القاب دوا، تور و بربر، هم از نظر زبانشناسی و هم از نظر تاریخی جای تأمل و نقد دارد.}} [[ابن اسفندیار]] در مورد نظریه دوم در کتاب تاریخ تبرستان نوشته‌است، آمل مأخوذ از نام آمله دختر اشتاد است که به اتفاق برادرش یزدن به دلیل کشتن شخصی از تبار دلیم به نواحی آمل فعلی آمد و روستایی را بنا نهادند. وی در تاریخ تبرستان می‌نویسد: {{نقل قول|بنای آمل به فرمان آمله همسر فیروز شاه بلخ ساخته شد.<ref>[http://www.shevarnews.com/شهر-من-آمل/ تاریخچه شهر آمل، شورا نیوز]</ref>}} آمله دارای پسری به نام خسرو بود که پس از مرگ پادشاه بلخ، پادشاهی مقتدر گردید و آمل را پایتخت خود برگزید و بیشترین سعی و کوشش خود را صرف ساختن قلعه‌های محکم و ساختمان‌های زیبا و آبادانی این شهر نمود. حتی دستور داد در بیرون شهر ساختمان و قصرها بسازند و عمران و آبادی بنمایند. شهر آمل در این دوره دارای چهار دروازه به نامهای دروازه گیلان، دروازه گرگان، دروازه کوهستان و دروازه دریا بود و مقدار زمینی که برای ساختن اولیه شهر فراهم کردند چهار صد هکتار بود.<ref>تاریخ بهبهانی، از ایران تا جیحون ص. ۱۲۹. سال ۱۳۷۹</ref>
برخی دیگر از مورخان، سابقه آمل را به دوره [[پیشدادیان]] و [[کیانیان]] نسبت داده‌اند.<ref>[http://www.3eir.com/جمهوری-اسلامی-ایران/مازندران/آمل/contents/619-شهرستان-آمل آمل، جمهوری اسلامی ایران]</ref>
در این باره [[دولتشاه سمرقندی]] در [[تذکرةالشعرا]] می‌نویسد: {{نقل قول| اما شهر آمل از بلاد قدیم است و بنای آن گویند [[جمشید]] کرده و بعضی گویند که افریدون ساخته، حالا چهار فرسنگ علامت شهر است که محسوس می‌شود و هر جا که زمین را بکاوند خشت پخته و سنگ ریخته ظاهر شود و چهار گنبد است در آن شهر که مقبره [[افریدون]] و اولاد او گویند آنجاست. فی کل حال از روزگار [[افریدون]] تا زمان [[بهرام گور]] تختگاه ربع مسکون آمل بود.<ref>[http://www.mchto.ir/content/view/444 آمل - اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران]</ref>}}
=== دوران اساطیری ===
[[پرونده:Damavand Negareh.jpg|
[[پرونده:Manuchehr enthroned.jpg|۱۷۰px|بندانگشتی|چپ|تاجگذاری منوچهر به روایت نسخه خطی [[شاهنامه]]]]
همچنین به گفته [[ابن خردادبه]]، در زمان [[بهرام گور]] آمل پایتخت ربع مسکون بوده‌است.<ref>[http://ghanoondaily.ir/News/56218/آمل-در-یک-نگاه آمل در یک نگاه، روزنامه قانون]</ref><ref>جستاری چند در فرهنگ ایران، ۸۵</ref><ref>تاریخ ایران کمبریج، ۵۳۰</ref>[[منوچهر]] یکی از پادشاهان پیشدادی که از تبار فریدون است در آمل تاجگذاری کرد. منوچهر به کین‌خواهی نیای خویش ایرج، سلم و تور را کشت. در جنگی که میان منوچهر و افراسیاب درگرفت، منوچهر شکست خورد و در تبرستان گرداگرد راه بر او بسته شد. به ناچار میان ایرانیان و تورانیان آشتی پدید آمد. بنابر شاهنامه فردوسی، پایتخت منوچهر را در آمل طبرستان دانسته‌اند.<ref>بنیاد نیشابور، فریدون جنیدی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ فوریه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۹.</ref>پس از فریدون نیز به هنگام فرمانروایی منوچهر نژاد مانوش باشندگان کوهستان‌های پیرامون دماوند پایتخت، اندکی از جایگاه خویش به سوی خراسان به پیش می‌رود و در شهر آمل پای می‌گیرد و این گفتار چنان می‌نماید که بدان هنگام آمل پایتخت ایران بوده‌است.<ref>آموزگار، ژاله (۱۳۹۱). تاریخ اساطیری ایران. سازمان سمت. ص. ۵۵.</ref><ref>کیا، صادق (۱۳۵۳). شاهنامه و مازندران. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و هنر. صص. ۱۴،۱۹،۲۰،۲۱.</ref>
=== پیش از اسلام ===
[[پرونده:Ortelius 1580.jpg|
طبق تحقیقات باستانشناسی، استانهای ساحلی دریای خزر احتمالاً از ۰۰۰‘۷۵ سال پیش محل زیست انسان بوده‌است. در سال ۱۳۳۰ [[کارلتون استیونز کون]] باستان‌شناس آمریکایی اسکلت‌هایی از انسان [[نئاندرتال]] را که ظاهراً نیای کهن اقوام ساکن کرانهٔ دریای خزر بوده‌است در مازندران پیدا کرد.
[[امیانوس مارسلینوس]] سیاح و مورخ نامدار رومی می‌گوید: {{نقل قول| نام شهر آمل از مردم آمارد گرفته شده‌است.}}
بیشترین نظریه تاریخ شناسان تاریخ اولیه و پیش از اسلام آمل به قوم [[مردم آمارد]] بر می‌گردد. مردم این قبیله آریایی پیش از ورود گروه‌های بعدی آریایی‌ها یعنی [[ماد]]، [[پارس]] و [[پارت]] در قسمتی از [[مازندران]] و [[گیلان]] کنونی زندگی می‌کردند. نام اصلی این قبیله آمو بود که در فارسی باستان به آمرد یا اَمرد به معنی زیان‌بخش و ویرانگر تبدیل شد. همچنین در برخی کتاب‌ها به آنها «مارد» نیز گفته‌اند. آنها مردمی جنگجو و هنرمند بودند و با همسایگان خود در کشمکش دایمی بودند. هم [[اسکندر مقدونی]] با آنها جنگیده‌است هم فرهاد پنجم اشکانی که آنها را به سوی [[قفقاز]] در غرب دریای خزر رانده‌است. برخی معتقدند شعبه‌ای از قبیله آماردها در کنار رود [[جیحون]] می‌زیسته‌اند.<ref>[http://www.anthropology.ir/node/14521 جغرافیای تاریخی مازندران، آمل]</ref><ref>Pamiatniki arkhitektury Turkmenistana, A. , Karriev, Leningrad, 1974.</ref>
اردشیر برزگر می‌نویسد: {{نقل قول|هزاران سال، پیش از آمدن آریاییهای ایرانی به فلات ایران چندین گروه مردمان بومی که چهار گروه آن مشهورترند در این فلات جای داشتند که چگونگی دوره‌های پیشین آن چندان روشن نیست. نام یکی از این چهار گروه مردم بومی فلات ایران مرد بود، نام گروه مرد در نوشته‌ها «مارد» یا «آمارد» آمده که به زبان ایران و بومی مرد و آیمرد است و واژه‌های آمرت زبان کهنسال ارامنه و مردی، آی مردی، جوانمرد، جوانمردی بوده‌است.}} قوم ماد به روزگار [[کوروش بزرگ]] تا حوالی ماد پراکنده گردیده بودند.<ref>[http://www.amol.gov.ir/index.php?static&sid=index.php?static&sid=1606 تاریخچه‌ای از کهن شهر آمل]</ref>
====
پیشینه شهر به شکل واضحی د این دوره بیان نشده اما مراودات مردم در این دوره نمایان است. در دوران [[هخامنشیان]] مردمان آمل در جنگ‌های مختلفی شرکت کردند. در کتابخانه دانش عمومی آمده‌است که [[کنستانتین چهارم]] در ۶۸۶ میلادی (سده هفتم) دوازده هزار از مردی‌ها را، که قبیله‌ای جنگجو و ایرانی نژاد بودند که در بخش‌های شمالی [[دریای خزر]] می‌زیستند، برای سد و جلوگیری تاختن‌های مسلمانان به سرزمین [[لبنان]] کوچانید.<ref>داندامایف، محمد (۱۳۹۴)، تاریخ سیاسی هخامنشی، ص ۸۰</ref>
در [[نبرد گوگمل]]، [[داریوش]] با تمام خانواده و نجبای ایرانی، جنگ آوران هندی، کاری، آناپاست و تیراندازان ماردی «آمارد» نیز گرداگردش صف بسته بودند.<ref>[http://www.vareshnews.ir/detail/News/11974 نام "شهر آمل" به چه معناست؟/ از ریشه در افسانه‌ها تا رونقی بی بدیل در عهد کهن]</ref>به هنگام حمله اسکندر در سال ۳۳۱ ق. م، تمامی اقوام کناره خزر یعنی آماردها، کادوسی‌ها، تپوریها، هیرکانی‌ها و کاسپی‌ها سپاهی مرکب از هشت هزار نفر پیاده و سواره تشکیل داده و به کمک [[داریوش سوم]] هخامنشی فرستادند. قوای اسکندر در بیشه‌های متراکم و ارتفاعات جنگلی با آماردها درگیر شدند و تلفات و خسارات فراوانی متحمل شدند. سرانجام آماردها نمایندگانی اعزام داشتند و راه سازش پیش گرفتند.<ref>اطلس فرهنگی ایران</ref>
آماردها در جنگ با [[کرزوس]] پادشاه لیدی نیز متحد [[کوروش]] بوده‌اند و به همراه او و دیگر قبایل متحد به مدت چهارده ماه [[سارد]] را محاصره نمودند و آنطور که سایکس می‌گوید عامل اصلی نفوذ به درون شهر سارد نیز یک آماردی بوده‌است. هی رویاس سردار و جنگجو آماردی بود که در گشودن دروازه سارد کمک زیادی به ارتش ایرانیان نمود.<ref>(سایکس، ۱۳۶۶: ۱۹۰).</ref>
[[استرابون]] مورخ و جغرافی‌نویس یونانی دربارهٔ مردم آمل در این دوره می‌گوید: {{نقل قول| مردم آمارد ردای سیاه می‌پوشیدند و موی بلندی داشتند و از همه شجاع‌تر بودند. آنها همچنین مجاز به ازدواج با هر زنی بود. در تاریخ امپراتوری پارسی، مردها افراد خوش‌قیافه، توانا و شجاعی بودند که در قلب ارتش حضور داشتند و مسئول دفاع از فرمانده در نبردها به‌شمار می‌رفتند.}}
مردم آمل در دوره ساسانیان [[ساتراپ]] و نگهبانان دریاهای ایران بودند. [[کوینت کورس]] و دیگر مؤخران ذکر کرده‌اند که مردم آمارد در [[نبرد ترموپیل]] و [[نبرد گوگمل]] جزو [[گارد جاویدان (هخامنشی)]] بودند.<ref>بررسی نقش و جایگاه نظامی ساتراپ‌نشن‌های ایران در ارتش شاهنشاهی هخامنشی (از 550 تا 330 پ. م)</ref><ref>Babur-Nama, by Beveridge, vols. I, II; Bartold, V. V. , Sochineniia, vol. I, Moskva, 1963-1965, vols. I, II(1)</ref> در جنگ خانگی مشهور به [[نبرد کوناکسا]] بین اردشیر هخامنشی و برادرش کوروش کوچک، کادوسیان به حمایت از اردشیر پرداختند. در این جنگ فرمانده قوای کادوسی به نام آرته گرس کشته شد. بعد از این جنگ آماردها و کادوسیان همچنان در حلقه اتحاد کوروش باقی ماندند و در اکثر جنگ‌های زمان او شرکت فعال داشتند.<ref>نورورززاده چگینی، ۱۳۶۶: ۲۱، شایان، ۱۳۶۷: ۱۹</ref><ref>نوروززاده چگینی، ناصر، ۱۳۶۶، مازندران در دوره ساسانی (بخش دوم)</ref>
==== ساسانیان و اشکانیان ====
پیش از اسلام، آمل از مهمترین شهرهای این منطقه و مرکز مازندران به حساب می‌آمد. برخی منابع، زمان ساخت شهر آمل را در دوره [[ساسانیان]] و توسط پیروان [[مزدک]] می‌دانند، و طبق گفته تاریخ پارتی، نام آمل از اَمردها گرفته شده که در این صورت باید گفت، شهر آمل پیش از [[ساسانیان]] و در دوره [[اسکندر]] وجود تاریخی داشت. در دوره [[ساسانیان]] به دلیل فرار پیروان [[مزدک]] به این شهر، بر اهمیت این آمل افزوده شد. در این دوره بر روی سکه‌های ساسانی، نام شهرهایی که سکه در آنجا زده شده با علامت اختصاری مشخص می‌گردید که علامت آمل آم 𐭠𐭬 بوده‌است. آمل تنها شهر شمال ایران بود که در آن [[ضرابخانه‌های ساسانی]] به شکل ثابت وجود داشت و دایر بود.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/بخش-تاریخ-اقتصاد-31/1075428-واگذاری-ضرابخانه-به-بانک-مر-کزی واگذاری ضرابخانه به بانک مرکزی]</ref> در طول دوره [[بهرام گور]]، آمل مرکز ایران و در دوره [[خسرو پرویز]] و [[دودمان گاوباریان]] آمل به عنوان مرکز مازندران قرار داشت. در این دوره در شهر آمل، پل، بازار و آتشکده بنا شد. [[ابن حوقل]] در کتاب خود آمل را از [[قزوین]] باشکوه تر خواند.<ref>شهرنشینی و ساختارهای آن در طبرستان</ref>
[[پرونده:Coin of Khosrow II, minted in Amol.jpg|بندانگشتی|چپ|سکه ضرب شده [[خسرو پرویز]] در آمل]]
با توجه به اسناد تاریخی این شهر حداقل از دوره [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانی]] تا دوره [[مغول]] پایتخت مازندران بوده‌است. آمل در دوره [[اشکانیان]] آباد بود و در این زمان تحت سلطه سیاسی اداری ساتراپی هیرکانیه قرار داشت.<ref>[http://ostani.hamshahrilinks.org/Ostan/Iran/Mazandaran/Contents/خاستگاه-و-پیشینه-امل-در-دوره-ساسانیان?magazineid= خاستگاه و پیشینه آمل در دوره ساسانیان]</ref> یوستین، مورخ رومی هم در اشاره خود به جنگ [[فرهاد]]، آمردها را مردمی دلاور و نیرومند می‌داند. با توجه به موقعیت جغرافیایی قلمرو امردها می‌توان اهمیت این قلمرو را برای فرهاد در راه ارتباطی [[پارت]] و [[جرجان|هیرکانیه]] و پیرامون آن دانست.<ref>[http://www.irancities.ir/showcity.aspx?code=866& مرجع شهرهای ایران، آمل]</ref> در عهد [[ساسانیان]] فرمانروایان [[طبرستان]] عنوان [[اسپهبد]] داشتند و شهر آمل از عمران و آبادانی برخوردار بود و مرکز ایالت مهم طبرستان بوده‌است. آمل در این دوره در طی مراحل تکوین خود از زیرساختها و عناصری چون ارگ حکومتی، محلات، آتشکده و بازار برخوردار گردید. در این الگوی استقرار قصر و عمارت حکومتی در موضع مکانی برتر با حصاری به دور آن قرار داشته‌است. بخش‌های ورای آن نیز شبستان یا سواد یا حومه را در بر می‌گرفته که مامن سکونت قشر اشراف و مردم عادی بوده‌است. در این دوره معبد آتشگاه و دژبانی در منطقه ای که به نام عوام کوی نامیده می‌شد احداث شد.<ref>آتشکده آمل | آتشکده‌ای به یادگار از دوران ساسانیان</ref> در این دوره در زمان سلسله [[باوندیان]] که دومین سلسله طولانی تاریخ ایران بودند حریم آمل مکان بزرگی را متشکل بود و مرز وسیع آن، از قائمشهر کنونی تا رویان را تشکیل می‌داد. ماقبل از باوندیان اولین سلسله یعنی [[پادوسبانیان]] آمل را کرسی منطقه جلگه ای و اراضی پست ساحلی انتخاب نمودند. شاهنشاهی ساسانی از بخش‌های جغرافیایی مختلفی تشکیل شده بود. یکی از این مناطق جغرافیایی مازندران بود که در منابع قدیم با نام تبرستان ذکر شده‌است که احتماال بعد از آماردها و اسکان تازه قوم تپور در این مکان و تشکیل شهربی در اواخر دوره ساسانی به این منطقه تبرستان اطالق می‌گشت. سرزمین تبرستان در اواخر دوره ساسانی در گوشه جنوب شرقی دریای خزر و به مرکزیت شهر آمل قرار داشت.<ref>مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میر احمدی، چاپ اول، تهران: انتشارات اطالعات، ۱۳۷۳، ص ۲۴۵.</ref>
[[پرونده:Bandboride.jpg|بندانگشتی|چپ|آثار به جای مانده از [[تنگه بند بریده]]، راه باستانی ری - آمل]]
[[هرودوت]] در کتاب [[تواریخ]] در توضیح عایدات داریوش از ممالک و اقوام زیر نفوذ، از اقوام تیبارینها، ماکروینها، موزیکانها و مارد یا آمردها نام برده‌است. در زمان [[ساسانیان]] شهر آمل از عمران و آبادانی برخوردار بود و مرکز ایالت مهم طبرستان بوده‌است. به‌طور کلی بر اساس اسناد و مدارک تاریخی، تکوین شهر به زمان ساسانی بر می‌گردد. شهر طی مراحل تکوین خود از زیر ساختها و عناصری چون ارگ حکومتی، محلات، آتشکده و بازار برخوردار بود. در این دوره امیر ساسانی دستور به ساخت جاده آمل به ری را دادند که به نام [[تنگه بند بریده]] معروف است.<ref>[http://www.amol.ir/aboutcity-معرفی%20شهر%20و%20پیشینه-1-6 معرفی شهر و پیشینه]</ref> در کتاب [[حدود العالم]] در مورد آمل گفته‌است که، شهر بزرگی با بیشترین خندق و قلعه بوده و منشأ بازرگانان برای خرید و فروش فرش، حصیر، شمشاد، آجر و مدال طلا یافت است. سرزمین تبرستان در اواخر دوره ساسانی در گوشه جنوب
شرقی دریای خزر و به مرکزیت شهر آمل قرار داشت. به نقل از [[ابن فضل‌الله عمری]]، تبرستان دارای سرزمینی وسیع و شهرهای زیادی بود و در همسایگی جبال و دیلمان قرار داشت و از شهرهای مهم آن را آمل قلمداد کرده‌است.<ref>ابن فضل اهلل عمری، احمد بن یحیی، مسالک األبصار فی ممالک األمطار، محقق و مصحح مصطفی مسلم و دیگران، ابوظبی، المجمع الثقافی، بیتا، ص ۱۶۴؛ ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ اربل، محقق و مصحح صقار سامی بن السید خماس، عراق: دار الرشید للنشر، ۱۹۸۰م، جلد دوم، ص ۳۲۷–۳</ref>
آمل در زمان [[اشکانیان]] نیز معمور و آبادان بود که آن را همو می‌نامیدند.<ref>تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی – م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵</ref> در دوران امپراتوری اشکانی، آمل به عنوان یکی از مراکز ایران شمرده می‌شد. [[اسکندر مقدونی]] با لشکرکشی به ناحیه دریا آماردیا به جنگ پرداخت ولی در مطیع ساختن ماردها توفیق نیافت. ربودن اسب محبوب اسکندر بنام بوسیفا یا بوسیفالوس کارایی این قوم را در جنگ با او را نشان داد. [[فرهاد یکم]] پادشاه اشکانی، با مردم آمل به جنگ پرداخت و از آنجا که جنگ با این مردم سخت بود جنگ فرهاد با ماردها چندین سال به دراز کشید و بعد از مدتها آماردها را در منطقه آمل مغلوب کرد و وی گروهی از این قوم را به سرزمین پارت در شمال [[خراسان]] کوچ داد و آنان در غرب [[آمودریا]] که آن را آمُلِ زَم نیز می‌خوانند ساکن شدند.<ref>تاریخ ایران باستان / از جاده ابریشم تا فلات ایران / ص. ۳۷۵</ref>در دوره ساسانیان، باوندیان به عنوان دومین سلسله طولانی تاریخ ایران بر طبرستان حکمرانی می کردنند که در کنار فریم، آمل به عنوان پایتخت آنها بوده‌است.<ref>بررسی نقش باوندیان در تحولات دینی و مذهبی طبرستان</ref><ref>ایران در صورة الارض. ترجمه دکتر جعفر شعار. تهران: امیرکبیر، چ۲.</ref>
=== پس از اسلام ===
==== عباسیان، علویان و زیدیان ====
به‌طور کلی آمل، در دوره دو سلسله [[علویان]] و [[مرعشیان]]، پایتخت شمال ایران یعنی [[دیلمان]] و [[طبرستان]] بود.
در قرن چهارم هجری اکثر مناطق [[ایران زمین]] به دین [[اسلام]] درآمده‌بودند؛ ولی در [[طبرستان]] و [[گیلان]] وضع متفاوت بود. مردم این نواحی هنوز به دیانت [[زرتشت]]ی وفادار بودند. چون تا آن زمان حاکمان مسلمان نتوانسته بودند بر این مناطق چیره شوند، نوعی [[آزادی دینی]] و [[آزادی سیاسی|سیاسی]] در منطقه حاکم بود. بخشی از مردم تحت تأثیر [[زیدیه در گیلان و مازندران|علویان زیدی]]، که از دست خلفا به منطقه می‌گریختند، به مذهب [[تشیع]] گرویدند<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۶۰–۱۶۱}}</ref> و تا قرون چهارم و پنجم هجری هنوز نیمی از مردم [[زرتشتی]] بودند و نیمی دیگر [[شیعه]] شده‌بودند.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۵۰–۱۵۳}}</ref>
ساکنان آمل در دوران حکومت [[مهدی (خلیفه)|مهدی]] (۷۷۵–۷۸۵)، [[خلافت عباسی|خلیفه عباسی]] به اسلام روی آوردند. آمل بعد از اسلام پایتخت سلسله [[باوندیان]] و سلسله [[زیاریان]] بود. [[باوندیان]] دومین سلسله طولانی تاریخ ایران است و خاندانی ایرانی از پادشاهان طبرستان بودند که در حدود ۷۰۰ سال، بیشتر در مناطق کوهستانی آن ناحیه، فرمان راندند. مردم آمل در ابتدا در برابر اعراب مقاومت کردند چون آنها مردمانی بسیار ستیزه‌جو بودند و در برابر اعراب ایستادگی کردند، اما بی‌عدالتی اجتماعی و اختلافات طبقاتی مردم را به دین اسلام سوق داد. در زمان حکومت [[خلافت عباسی]] در سده نهم میلادی، آمل یکی از بزرگترین شهرهای مهم منطقه به‌شمار می‌رفت. [[خالد بن برمک]] قصری را در شهر بنا و چندین سال حکومت کرد. در این دوره افراد خاندان [[کارنوندیان]] پس از چند سال از راه رسیدند و با خلافت [[عباسیان]] می‌جنگیدند تا پادشاهی را به دست آورند.<ref>تاریخ تحلیلی اسلام از ظهور عباسیان تا سقوط بغداد - دانشگاه پیام نور</ref> در زمان [[هارون الرشید]] در ۱۷۷ قمری [[مسجد جامع آمل]] به فرمان ابراهیم‌بن عثمان بن نَهیک بنا شد.<ref>سامی، علی. "سیردانش و فرهنگ ایران درادوار مختلفه بعدازاسلام، مساجد بزرگ نخستین مراکز و مجامع درسی درسده‌های نخستین اسلام".</ref> دیوارهای آمل نیز به فرمان عبدالملک بن قعقاع تعمیر و مرمت گردید.<ref>زوال والیان عباسی در طبرستان - پژوهش در تاریخ</ref>
در دوره [[خلافت اموی]]، در دوران حکومت [[معاویة بن ابی‌سفیان]]، [[سعید بن عاص]] عهده‌دار فتح حاکمیت در آمل شد و با ارتشی از ۴۰۰۰ سرباز به آنجا هجوم برد و جنگ بین او [[فرخان بزرگ]] دو سال تمام به طول انجامید، اما پس از مدتی به تعویق افتاد. این اختلاف تا زمان عباسی به طول انجامید و تا حمله [[ونداد هرمزد]] به پایان رسید.<ref>EI2, suppl. fascs. 5-6, Leiden 1982, s.v. "Al-Hasan b. al Kasim" (by W. Madelung).</ref> فتح طبرستان تا زمان خلافت [[عباسیان]] به تعویق افتاد تا آنکه ابوالخصیب نخستین والی طبرستان از سوی [[عباسیان]] پس از فتح این ناحیه به آمل آمد و دو سال فرمان راند. عمربن علاء از سوی ابوالخصیب با ۰۰۰‘۱۰ مرد به آمل آمد. مرزبان که از جانب [[اسپهبد]] بر آمل گمارده شده بود به مقابله او پرداخت، ولی در جنگ کشته شد.<ref>مبارزهٔ مردم طبرستان برابر تازیان / عبد الرفیع حقیقت (رفیع)</ref>
پس از خالد عده‌ای دیگر در طبرستان حکومت کردند تا آنکه نوبت به [[عبدالحمید مضروب]] رسید. مردم که از ستم او به ستوه آمده بودند، با کمک خاندان کهن ایرانی که این زمان بر کوهستان حکومت داشتند، به رهبری ونداد هرمزد از خاندان قارن‌وند در یک روز همهٔ مأموران خلیفه را کشتند و مدتی دست امرای بنی‌عباس را از طبرستان کوتاه کردند.
[[پرونده:Alavids-map.png|thumb|left|212px|نقشه قلمرو [[علویان]]]]
شهر آمل در سال ۱۴۰ هجری قمری توسط اعراب مسلمان تسخیر شد. پیش از وردود علویان در ابتدا به ورود اعراب واکنش نشان دادند و نزدیک به دو هزار نفر از مردمان شهر و دو مرزبان آملی شهر به روی آنها گشوده شد. این دوره مصادف با به قدرت رسیدن [[علویان]] می‌باشد و شهر آمل به عنوان مرکز [[طبرستان]] مورد توجه قرار گرفت. مرکزیت سیاسی، موقعیت سوق الجیشی و مجاورت شهر با گذرگاه‌های بین منطقه‌ای، رشد و توسعه شهر را در ابعادی اجتماعی رقم زد.<ref>[http://iec-md.org/farhangi/alavian_jaafarian.html روزگار علویان طبرستان]</ref><ref>[http://tamaddonha.ir/داعی-کبیر-بنیانگذار-سلسله-علویان-طبرس/ امیر حسن بن زید علوی]</ref>
[[علویان]] گروهی از بزرگان اولاد [[علی ابن ابی‌طالب]] به نام ائمه علوی بایزیدی در قرن دوم هجری در [[طبرستان]] قیام کردند. در نتیجه [[عمر بن علاء]] آمل را تصرف کرد و آمل پایتخت والیان خلفا در طبرستان شد.<ref>(خواندمیر، ۲ / ۴۰۴)</ref>
طبرستان در دوران [[طاهریان]]، تحت نظر آنان اداره می‌شد. شخصی به نام محمد بن اوس بلخی از نمایندگان طاهری در طبرستان، با اشغال کردن زمینی بایر و بدون مالک، که مردم از آن بهره می‌بردند، موجب نارضایتی مردم از کارگزاران طاهری شد. حسن بن زید ملقب به [[داعی کبیر]] از [[آل حسن|سادات حسنی]] اهل [[مدینه]] بود که از [[حجاز]] به [[شهر ری|ری]] کوچ کرد و در سال ۲۵۰ هجری در ناحیه طبرستان ظهور کرد و عده بسیاری از افراد ناراضی و دست‌نشاندگان خلیفه [[طاهریان]] او را تقویت کردند و وی به دعوت و نشر آئین تشیع [[زیدیه|زیدی]] پرداخت. حسن بن زید پس از تحقیق و اطمینان از پدیدار شدن زمینه‌های قیام در منطقهٔ طبرستان، این دعوت را پذیرفت و به همراه خویشان و بستگان از [[ری]] به طبرستان کوچید. سرانجام در رمضان ۲۵۰ هجری وارد منطقه ای در آمل به نام [[رویان]] شد و دودمان علویان را بنیان نهاد. داعی کبیر پس از رسیدن به حکومت طبرستان، پایتخت خود را از ساری که جایگاه [[طاهریان]] بود به آمل منتقل کرد تا به حامیان و هوادارانش نزدیک‌تر باشد.<ref>[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=10692 علویان طبرستان]</ref><ref>[http://tamaddonha.ir/داعی-کبیر-بنیانگذار-سلسله-علویان-طبرس/ بنیانگذار سلسله علویان طبرستان]</ref>
در ابتدا پس از آنکه [[مردم روس (واریاگ)|روس‌ها]] متوجه اعلام [[استقلال]] طبرستان شدند، در زمان [[ایگور کی‌یف|ایگور]]، شاهزادهٔ [[کی‌یف]]ی حاکم بر روس‌های واریاگ، با لشکری مجهز به این منطقه حمله‌ور گشتند. این افراد که از راه دریا آمده‌بودند، توانستند بر [[آبسکون|جزیرهٔ آبسکون]] تسلط پیدا کنند. داعی پس از اطلاع از ورود مهاجمان روس به آبسکون، سپاهی را برای مقابله با آنان به درون جزیره فرستاد و توانست آنان را شکست بدهد.<ref>{{پک|واردی کولایی|۱۳۸۹|ص=۷۰}}</ref><ref>{{پک|حقیقت (رفیع)|۱۳۵۶|ص=۵۴۵}}</ref>
[[پرونده:Abbasid Caliphate 891-892.png|210px|بندانگشتی|راست|نقشه سرزمین‌های تحت حاکمیت خلافت عباسی در سالهای پایانی حکومت [[معتمد (خلیفه)|معتمد]] (۸۹۱–۸۹۲){{-}}سرزمین‌هایی که به صورت مستقیم تحت کنترل دستگاه خلافت بودند به رنگ سبز تیره و سرزمین‌هایی که دارای حکومت خودمختار یا حاکمان شورشی بودند، به رنگ سبز روشن به نمایش درآمده‌اند]]
در سال ۲۶۰ قمری، [[یعقوب لیث]] به طبرستان لشکر کشید و پس از خروج داعی کبیر وارد آمل شد، اما حکومت او نیز دوام چندانی نمی‌یابد و بار دیگر علویان این شهر را به تصرف خود درمی‌آورند. علویان حکومت این شهر را تا زمان [[زیاریان]] و [[آل بویه]] که دست پروردهٔ آنان و شیعی مذهب بودند در اختیار داشتند.<ref>تاریخ یعقوبی - صفحهٔ ۷۳۰</ref> [[یعقوب لیث]] صفار، حاکم [[صفاریان]]، پس از برانداختن دودمان [[طاهریان]] از [[نیشابور]] راهی آمل شد. [[یعقوب لیث]] پیش از ورود به خاک طبرستان، مخفیانه با احمد بن سکنی ارتباط برقرار کرده و او را با خود متحد نمود و در برابر به او قول باقی ماندن بر سر حکومتش را داد سپس نامهای به داعی کبیر نوشت و عبدالله بن صالح و دو برادر او را از داعی خواست. داعی کبیر آنها را تحویل نداد و یعقوب از دهستان و [[گرگان]]، به سوی ساری رفت و آنجا حسن بن محمد عقیقی، به مقابله با او برخاست. سرانجام صفاریان توانستند ساری را در سال ۲۶۰ هجری قمری، فتح کنند. سید عقیقی به آمل عقب‌نشینی نمود و نیروهای علوی در آن شهر متمرکز گشتند ولیکن یعقوب با شکست دادن علوی‌ها، داعی را وادار به گریختن سوی گیلان و دیلم کرد. یعقوب چهار ماه به تعقیب و گریز در طبرستان ادامه داد ولی مردم از تحویل دادن حسن بن زید، که حال متواری شده‌بود، به یعقوب خودداری می‌کردند. [[یعقوب لیث]]، در این نبردها فقط توانست مقداری غنیمت کسب کند و محمد بن زید، برادر داعی، را دستگیر کرده و به [[سیستان]] بفرستد. سرانجام برای جبران کردن تلفات سنگینش در طبرستان، خراج دو ساله را به زور از مردم گرفت و پس از شنیدن اخبار نامطلوب از [[خراسان]]، مجبور به ترک طبرستان شد. سرانجام داعی کبیر در سال ۲۶۱ قمری، دوباره حکومت طبرستان را به دست گرفت.<ref>طبرستان و دیلمان و جیلان، چاپ ویلفرد مادلونگ، بیروت: المعهد الالمانی للابحاث الشرقیة، ۱۹۸۷؛</ref>
[[ناصرالحق اطروش]] در سال ۳۰۱ هجری قمری اقدام به دعوت مردم برای قیام کرد. وی امیر طبرستان که ابو العباس صعلوک بود را شکست داد و بر طبرستان تسلط یافت. این زمان بود که علم‌های سفید که نشانه علویان و شیعیان بود در همه [[طبرستان]] و [[دیلم]] و [[جرجان]] بر پا گردید. وی ۱۲ سال در آمل حکومت کرد و دین اسلام اثنی‌عشری را رونق بخشید. در دوره حاکمیت وی اولین مدرسه اسلامی ساخته شد که بعدها امام حسن عسکری نام گرفت.<ref>[http://www.ilna.ir/بخش-اخبار-108/16970-آمل-نخستین-سرزمین آمل نخستین سرزمین تشکیل حکومت علویان]</ref><ref>[http://www.aftabir.com/government/iran/history/duration/afterislam_alavian.php علویان طبرستان، حدود ۲۵۰ تا ۳۱۶ هجری قمری]</ref>
در ۴۲۶ قمری شهر آمل مورد حملهٔ [[سلطان مسعود غزنوی]] قرار گرفت و خرابی زیادی بر شهر وارد آمد و آمل به ویرانه‌ای بدل شد. در ۶۰۶ قمری در آمل [[علاءالدین محمد خوارزمشاه]] نامدارترین پادشاه [[خوارزمشاهیان]] خطبه خواند و از آن پس خراج آنجا را به [[خوارزم]] می‌فرستاد. این وضع تا حملهٔ مغول به آمل نیز ادامه داشت. [[اردشیر دوم باوندی]] در دوره باوندیان ابتدا به آبادانی خرابی‌های مغولان پرداخت و با پادشاهان رستمدار هم‌پیمان شد و چون ساری در معرض یورش مغولان بود، مرکز حکومتش را به آمل منتقل کرد و در خراط کلاته خانهای ساخت و بارگاهش را بر لب جوی هِرهِر قرار داد و آمل مرکز کینخواریه شد و این شاخه از باوندیان از سال ۶۳۵ تا ۷۵۰ هجری قمری بر طبرستان حکومت داشتند.<ref>حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج۳، ص۲۰۴، ج ۳: استان دوم، تهران ۱۳۵۵ ش.</ref> سلطان محمد خوارزمشاه در روزگار دربه‌دری، زمانی به آمل پناه برد که به هنگام یورش مغولان، آمل مورد حمله قرار گرفت و بیش از دیگر شهرهای این ناحیه صدمه دید. ولی در عهد [[ایلخانیان]] آمل دوباره آباد شد، به‌گونه‌ای که شهر ۷۰ مدرسه داشت.<ref>گیرشمن، پیشین، ص۷، دیباچه</ref>
[[پرونده:Iran, Amul, 11th-12th century - Bowl - 1953.373 - Cleveland Museum of Art.jpg|بندانگشتی|راست|کاسه مرتبط به سده ۱۱ آمل که در [[موزه هنر کلیولند]] اوهایو نگهداری می‌شود]]
پس از مرگ [[قابوس بن وشمگیر]]، [[منوچهر زیاری|منوچهر]] رسماً در سال ۴۰۳ هجری بر تخت امارت [[زیاریان]] نشست و سکه و خطبه به نام خود کرد. منوچهر نیز در سال ۴۲۰ هجری کشته شد و پسرش [[انوشیروان زیاری|نوشیروان]] بر تخت حاکمیت نشست. در طول این دوره، در سال ۱۰۳۵ آمل به عنوان پایتخت ایران برگزیده شد و تا سال ۱۰۹۰ پایتخت ماند. تا این زمان از آغاز حکومت [[طاهریان]] تا دوره [[غزنویان]] تجارت از راه دریا و همچنین به وسیله کاروان‌ها در قرن دهم میلادی رونقی بسزا داشت، آمل و ساری بندرگاه‌های مهم ایران در کرانه [[دریای مازندران]] به‌شمار می‌رفتند که با [[خوارزم]] و [[قفقاز]] و نواحی [[رود ولگا]] و روس تجارت می‌کردند و جهاز روس‌ها در سواحل آمل پهلو گرفته و کالاهای خود را با کالاهای ایرانی مبادله می‌کردند.<ref>[https://www.ettelaat.com/mobile/?p=60315&device=phone تاریخچه راه‌های ایران / محمد بهمنی قاجار / روزنامه اطلاعات]</ref><ref>حسن پیرنیا مشیرالدوله، تاریخ ایران باستان، چاپ چهارم، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۴، ص۱۴۸۹، ۱۴۹۰ کتاب ششم.</ref>
سلسله [[چلاویان]] در دوره قبل از صفویه شکوفا شد. این سلسله در آمل توسط [[کیا افراسیاب چلاوی]] بنیان نهاده شد و در سال ۱۳۴۹ پادشاهی [[باوندیان]] را شکست داد و خود به عنوان پادشاه منطقه در آمل بر روی تخت نشست. بار دیگر در آمل بیماری وبا شیوع یافت و کیا افراسیاب چلاوی که رقیب خاندان آل باوند بود، فخرالدوله حسن را در حمام آمل به قتل رسانید و تا ۷۶۰ قمری بر منطقهٔ آمل فرمان راند. در این دوره شیخ [[خلیفه مازندرانی]] از آمل، رهبر جنبش [[سربداران]] بود.<ref>ابن اسفندیار کاتب، بهاءالدوله محمدبن حسن. (۱۳۶۶). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. تهران: خاور. چ۲.</ref>در همین دوره پس از بدون حکومت ماندن طبرستان پس از [[حمله مغول به ایران|حمله مغولان]]، موجب شد مردم [[اردشیر دوم باوندی|حسام‌الدوله اردشیر]] ملقب به کینخوار را به عنوان حاکم بخشی از طبرستان برگزینند. پایتخت کینخواریه به شهر آمل منتقل شد و این شاخه از باوندیان از سال ۶۳۵ تا ۷۵۰ هجری قمری بر طبرستان حکومت داشتند. ابتدا مغولان در حکومتشان دخالت می‌کردند. آنان پس از سلطنت [[حسن دوم]]، توسط [[کیا افراسیاب چلاوی]] منقرض شدند.<ref name="بریل">Frye, R.N. , “Bāwand”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 28 March 2018</ref>
[[پرونده:Tabaristan.png|212px|بندانگشتی|چپ|سرزمین طبرستان قرن دوم از لاهیج تا جرجان به مرکزیت آمل]]
در سال ۳۲۰ [[آل بویه]] بر تمامی ایران و عراق عرب غیر از خراسان سلطه داشتند، در رونق بخشیدن به شهرهای آمل، [[ری]]، [[اصفهان]]، [[شیراز]] و شهرهای [[خوزستان]] کوشیدند. در این دوره [[طبرستان]] بزرگترین مرکز پرورش [[کرم ابریشم]] بود و آل بویه مراکز را برای تولید پارچه‌های ابریشمی و نخی را تشویق می‌کردند.<ref>(مک داول، ص ۱۵۵).</ref>
در سال ۳۳۳ هجری اولین حاکم [[پادوسبانیان|پادوسپانی]] که لقب خود را به استندار تغییر داد، به حکومت رسید و در یکی از درگیری‌های این دوره توانست برای مدتی شهر آمل را تصرف کند و در این شهر سکه به نام خود ضرب کرد.<ref>جامعه‌شناسی تاریخی آمل ص. ۲۵</ref>پس از آن، زرین‌کمر یکم و باحرب استندار شدند که هر دو با [[آل بویه]] وصلت کردند و سرانجام در زمان [[اردشیر یکم]] بود که [[طغرل بیگ]] به طبرستان لشکر کشید، ولی به قلمرو پادوسپانیان خللی وارد نکرد. در دوره هزار اسپ یکم [[اسماعیلیان الموت]] به دست [[حسن صباح]] در جوار پادوسپانیان قدرت یافتند و زین پس [[سلجوقیان]] در آمل به حاکمیت پرداختند.<ref>Iran", in The Cambridge history of Iran , vol.4, ed. R. N. Frye, Cambridge 1975;</ref>
آمل در قرن پنجم هجری، در عصر صدارت [[خواجه نظام الملک طوسی]] در دولت سلجوقیان، همپای فرهنگ شهرهای بزرگ آن روزگار جهان یعنی [[نیشابور]]، [[بلخ]]، [[هرات]]، [[بغداد]] و [[اصفهان]] دارای مدرسهٔ معتبر [[نظامیه]] شد. دو قرن پیش از آن [[محمد بن جریر طبری]]، مفسر و مورخ نامدار در این شهر متولد شد. شهر آمل اولین شهری بود که بعد از اسلام به زنان حق رای و امور سیاسی داد.<ref>[http://www.shomal.ac.ir/fa/amol.html درباره آمل]</ref>
==== صفویان و مرعشیان ====
پس از برافتادن [[مغول]]، [[مرعشیان]] در مازندران ظهور کردند. در سال ۷۶۰ هجری قمری [[میربزرگ|میر قوام الدین مرعشی]]، معروف به میربزرگ حکومت مرعشیان را تأسیس کرد.<ref>[http://www.marashiha.ir/f/index.php/2012-02-12-11-40-33/2012-02-12-12-01-11/99-2014-09-30-18-16-54 میر قوام الدین مرعشی معروف به میر بزرگ]</ref> قیام مرعشیان از آمل آغاز شد. قوام‌الدین، ملقب به میربزرگ، که از سادات مرعشی بود در ۷۶۰ هجری قمری مقارن ۱۳۵۹ میلادی، با قیام علیه چلاویان حکومت مرعشی را تأسیس کرد. مرعشیان پس از کسب قدرت در اندک مدتی تمام سرزمین‌ها و نواحی اطراف مازنداران را تصرف کردند و قلمرو خود را از [[استرآباد]] تا [[قزوین]] گسترش دادند.<ref>همگونی تصوف با تشیع و کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن در مازندران (760-795 ه.ق)</ref> میربزرگ با استفاده از بعد ستم ستیزی تشیع توانست بر حکام ظالم و ستمگر منطقه پیروز شود، از ویژگی‌های دیگر این قیام بسط عدالت و مساوات اجتماعی بود. با آزاد شدن سید قوام به دست مردم و قدرت یافتن میر بزرگ، [[کیا افراسیاب چلاوی]] که با رسیدن به هدف خود از مسلک درویشی خارج شده بود به جهت قدرت و حکومت خود به طرف رقیبان قدیمی خود یعنی کیا [[جلالیان]] رفته و جهت مبارزه با میربزرگ ایشان را دعوت به همکاری کرد. جلالیان نیز از ترس قدرت گرفتن سید قوام با افراسیاب چلاوی متحد شدند و تصمیم به از بین بردن میر بزرگ گرفتند. این اتحاد چلاویان و جلالیان منجر به بروز جنگی میان ایشان و یاران سید قوام الدین مرعشی که این جنگ در پایان به علت انگیزه بالای یاران میر بزرگ به نفع یاران او به اتمام رسید. در این جنگ کیاافراسیاب چلاوی همراه با سه پسر وی کشته شدند. این پیروزی باعث قدرت یافتن میربزرگ در منطقه گردید. سید قوام پس از قتل کیا افراسیاب آمل را فتح کرده و حکومت [[مرعشیان]] را تأسیس کرد.<ref>[https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/159897/زندگی-زمانه-%C2«Ù
Ûربزرگ%C2».html زندگی و زمانه «میربزرگ» | روزنامه همشهری]</ref>
[[پرونده:Coins of Marashiyan 03.png|بندانگشتی|چپ|سکه ضرب شده [[مرعشیان]] در آمل]]
دولت مرعشیان از سال ۷۶۰ هجری تأسیس شد و تا سال ۱۰۰۵ هجری قمری با فراز و نشیب‌های فراوان به دست سادات مرعشی اداره گردید. اوج قدرت این دولت از زمان تأسیس تا سال ۸۹۶ هجری بود که با جمله [[تیمور|تیمور گورکانی]] این دولت به صورت کامل متلاشی شده اما پس از مرگ تیمور با بازگشت فرزندان و نوادگان مؤسس این دولت به صورت محلی و تابع حکومت‌های وقت دوباره تشکیل حکومت داد. در سال ۷۹۴ هجری جنگ سختی بین مرعشیان و لشکر تیمور روی داد که مرعشیان شکست خورد و به قلعه ماهانه سر پناه بردند.<ref>حمله تیمور به مازندران و عوامل سقوط مرعشیان - SID.ir</ref> [[تیمور|امیر تیمور گورکانی]] پس از گشودن [[قلعه ماهانه‌سر]]، به قتل‌عام اهالی آمل و ساری و دیگر نقاط مازندران پرداخت. ماهانه سَر در پایان قرن هشتم ه.ق به دست امیر تیمور تخریب شد. تیمور، قلعه ماهانه سَر را که سادات مرعشی بدانجا پناه بردند با مساعدت یک بحریه که کشتیبانان جیحون برای وی فراهم ساخته بودند، متصرف شده و پس از تصرف آن به ساری مراجعت نمود. در زمان صفویه مرعشیان تابع آنان شدند. در زمان شاه عباس یکم شورش‌های پیاپی در [[طبرستان]]، وی را بدان واداشت که از پایتخت حاکم را تعیین کند. صفویان در سال ۹۰۷ هجری قمری به‌دست [[شاه اسماعیل یکم]] بنیان گذاشته شد و در ۹۱۸ هجری قمری شاه اسماعیل یکم به مازندران یورش برد و پس از زد و خوردهایی آمل را ترک کرد. به دستور شاه اسماعیل صفوی دریاچه کوهستان لاریجان که [[دشت و آبشار دریوک|دریوک]] نام‌داشته به جهت جبران خسارت جنگی، شکافته و آب دریاچه عظیم به طرف آمل جاری شد و شبانه تمامی شهر و آبادی‌های اطراف را فرو گرفت و هیچ جنبنده‌ای زنده نماند و تمام خانه‌ها و بناها در اثر سیل ویران شدند. در دوره صفویان به صورت تدریجی و نهایتاً در عصر شاه عباس، در سال ۹۹۰ قمری، مازندران کلاً تحت سیطره مستقیم [[صفویان]] درآمد و سادات مرعشی به [[شیراز]]، [[هند]]، [[اصفهان]]، [[کاشمر]] و [[کرمان]] تبعید شدند. در دوره [[شاه عباس یکم]] پادشاهان و ملاکین محلی تا حدود زیادی برچیده شدند و ملک بهمن لاریجانی و ملک عزیز سلطان دو نفری بودند که در عهد [[شاه تهماسب یکم]] در مازندران علیه او قیام کردند.<ref>Samuel Miklos Stern, " The coins of A ¦mul", in Coins and documents from the medieval Middle East , London 1986.</ref> شاه اسماعیل یکم بعد از آرام شدن نسبی شرایط در منطقه برای شکست قاتل پدرش از خوانین لاریجان کمک گرفت. شاه اسماعیل میرزا، به همراه هفت تن از اعیان صوفیه [[لاریجان]]، عازم [[اردبیل]] شد و هر چه به این شهر نزدیک‌تر می‌شد، بر تعداد یارانش افزوده می‌شد. او در سال ۹۰۵ با نیروی هفت هزار نفری به جنگ [[فرخ یسار]]، قاتل پدرش رفت و او را شکست داد. در ادامه، قلعه [[باکو]] را فتح کرد، بناها را با خاک یکسان کردو بعد وارد [[تبریز]] شد. [[قلعه کهرود]] دیگر بنا موجود در آمل بود که تا اواسط دوران حکومت صفوی باقی مانده بود، و زمانی که صفویه حکومت‌های ملوک الطّوایفی را برانداختند این قلعه را مانند سایر قلعه‌های [[طبرستان]] ویران کردند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/129819/شاه-اسماعیل-اول-صفوی شاه اسماعیل اول صفوی]</ref>
در عصر [[صفوی]] آمل رونق فراوان گرفت و حکام صفویه به [[مازندران]] دلبستگی خاص داشتند. [[شاه عباس]] که به آمل علاقه زیاد داشت به دستور او جاده کنار رودخانه هراز، آباد شد و در طول راه برای توقف چهارپایان و افراد کاروانسرا ایجاد کردند. جاده شوسه‌ای که ساری و گرگان را به آمل وصل می‌کرد، در زمان او احداث شد.<ref>[http://www.badomeh.com/iranshenasi-irangardi/mazandaran-didaniha/aml_mazndran_aka_iran.html آمل در یک نگاه]</ref> آمل، یکی از محلهای مورد علاقه [[شاه عباس دوم]] بود که اغلب به آن رفت و آمد می‌کرد. در این زمان چندین پل در این منطقه، از آن سوی رودخانه هراز ساخته شد. در دوران صفویه، به ویژه در زمان شاه عباس دوم، مازندران مورد توجه قرار گرفت و جاده ای از [[استرآباد]] و [[ساری]] به آمل ساخته شد. در آمل از طریق موقعیت شهر یک مرکز تجارت تأسیس شد. در این دوره با کاوشهای انجام شده، سرامیک و شیشه‌های لعاب دار مربوط به دوره‌های اسلامی و مدرن کشف شد. اما پس از حمله مغول این منطقه در معرض ویرانی قرار گرفت و در این زمان بود که [[ساری]] به عنوان پایتخت اعلام شد. در آغاز قرن هفتم، حسام الدین اردشیر، پایتخت را از ساری به آمل منتقل کرد و کاخ خود را در آمل بنیان نهاد. در این زمان، یک کاخ و آب انبار به دستور شاه عباس ساخته شد و مقبره میربزرگ مرعشی که توسط سپاه تیمور تخریب شده بود، به صورت باشکوهی بازسازی شد. از این زمان به بعد، آمل به دلیل حملات متعدد افول کرد و دیگر نقشی برجسته در امور ملی نداشت، زیرا [[بابل]] که روزی یکی از قصبه‌های آمل بود و مرکز مازندران یعنی ساری از نظر جمعیت از آمل پیشی گرفتند. در این دوره در کنار رودخانه هراز معدن ذغال سنگ و آهن ایجاد شد و آهن زیادی نیز از آن استخراج گردید.<ref>زنان و زمامداران صفوی / ص ۳۵۱</ref><ref>آشنایی با معماری ایران در دوره صفویه/ عصر شکوفایی نبوغ</ref><ref>تلاش شاه عباس صفوی برای صادرات فرش و منسوجات به اروپا</ref><ref>مجهول المولف. (۱۳۶۲). حدود العالم من المشرق الی المغرب. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: طهوری</ref>
ابن فریغون در سفرنامه خود این شهر را نیکوترین و جامع‌ترین و آبادترین و پرآب‌ترین و پر علم‌ترین شهر سرزمین پارسی‌گویان شرح داده‌است: {{نقل قول|آمل شهریست عظیم و زیبا و پرآب و بزرگترین مرکز علمی پارسیان و بزرگترین قلمرو حکومتی طبرستان است و او شهری است با خندق‌های فراوان و مقر ملوک آریایی‌ها در طبرستان و جای بازرگانانست و خواسته بسیار است و اندر وی علمای هر علمی بسیارند و افضل عرفاً و آبهای روان است و از وی جامعه کتان و برنج و دستار حنین و فرش و چوب شمشاد و حصیر طبری و طلا که به همه جای جهان جای دگر نبود و از وی ترنج و نارنج خیزد و گلیم سپید و گلیم دیلمی زربافت گوناگون و کمیخته خیزد و از ی آلات چوبین خیزد و چون کفشه و شانه و شانه نیام و ترازو و خانه و کاسه و از طلاهایش داغگین.<ref>[http://www.vareshnews.ir/TextVersionDetail/11974 آمل به چه معناست]</ref>}}[[ابن حوقل]] در کتاب صوره الارض در مورد آمل [[ابن حوقل]] می‌نویسد: {{نقل قول|آمل بزرگترین شهر طبرستان و در قرن چهارم هجری قمری حاکم نشین طبرستان بوده‌است. آمل از قزوین بزرگتر است و دارای بنا و عمارات در هم آمیخته و از نواحی دیگر قدیمی تر و بزرگسال تر است. در تمامی طبرستان ابریشم به دست می‌آید که به همه جا می‌فرستند، هیچ جای دنیا در کثرت ابریشم به پای طبرستان نمی‌رسد و جامه‌های طبری را گران‌قیمت و با کیفیت توصیف می‌کند که از همین ابریشم تهیه می‌شده‌است.<ref>کتاب صوره الارض، صفحهٔ ۲۷</ref>}}
[[پرونده:Davazdah-cheshmeh-JBF.jpg|بندانگشتی|چپ|نگاره پل دوازده چشمه در سالهای ۱۸۲۲ تا ۱۸۲۵ که توسط [[جیمز بیلی فریزر]] کشیده شد]]
==== افشاریان و زندیان ====
آمل در زمان [[افشاریه]] و [[زندیه]] دچار تحول دیگری شد و بر اساس موقعیت خود به عنوان شهری برای تجارت و ساخت و ساز ادوات جنگی بود. به واسطه موقعیت شهر در آمل توپ خانه‌ها بنا نهاده شد و مراکز داد و ستد از پیش بیشتر شد. پس از سقوط کامل صفویان و مقارن با قیام [[جهانشاه‌خان امیرافشار]] در آمل و شورش محمد علی خان و ذوالفقار خان و متعاقباً لشکر کشی [[نادرشاه]] به مازندران برای مهار شورش [[نعیم شاه کلاردشتی]] بود که نهایتاً قیام نعیم‌شاه توسط نادر سرکوب شد.
درر زمان [[نادرشاه]] در شهر کارگاه برای ساخت گلوله توپ، باروت، نعل اسب و لنگر کشتی تأسیس شد.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/بخش-تاریخ-اقتصاد-31/579125-کارخانه-هایی-که-ساخته-نابود-شدند کارخانه‌هایی که ساخته و نابود شدند]</ref> این اولین کارگاه ساخت توپخانه و کوره تولید آهن در [[ایران]] بود.<ref>کرزن، ۲ / ۶۰۹؛ محبوبی اردکانی، ۴۱</ref> [[جوناس هنوی]] که در زمان [[نادر شاه]] به ایران آمده بود و از آمل دیدن کرد در مورد این شهر نوشت: {{نقل قول|آمل شهرت و اعتبار خود را کمی از دست داده بود ولی به واسطه کانی‌های سنگ آهن فراوان به فرمان نادر آنجا را مهمترین مرکز ریخته‌گری و ذوب آهن نمود و در آنجا گلوله توپ و تفنگ و نعل اسب تهیه می‌شد و حتی تصمیم گرفته شد که نیروی دریایی ایران را در آمل بسازند. این امر بعدها در [[بوشهر]] شکل گرفت.<ref>سفرنامه هنوی به ایران، سازمان میراث فرهنگی</ref><ref>اضمحلال صفویه و توجه به صنعت کشتی سازی در دوران افشاریه</ref>در سال ۱۱۵۳ ه.ق لشکر نادرشاه از راه مازندران و استرآباد، عازم [[داغستان]] شد.<ref>تاریخ ایران تألیف سرجان ملکم ترجمهٔ حیرت</ref>}}
حوادث سیاسی اواخر عهد [[زندیان|زندیه]] نقطه عطفی در تاریخ بین دو شهر آمل و [[بابل (مازندران)|بارفروش]] محسوب می‌شود. در این دوره [[محمدحسن‌خان قاجار]] که توانسته بود پس از غلبه بر [[آزادخان افغان]]، [[اصفهان]] را اشغال کند، برای تأمین آذوقه سپاهش به غارت اموال مردم مبادرت ورزید و طبق روایت نویسنده رستم التواریخ، فریاد ستمدیدگان از ظلم محمدحسن خان به آسمان برخاست. همین رفتار، مقدمه ای برای شکست‌های پی درپی خان قاجار شد. وی از پس [[کریم‌خان زند]] در [[شیراز]] برنیامد و به دنبال آن، [[اصفهان]] را هم به خان زند واگذاشت. کریم خان، به سرعت دفاع را به حمله تبدیل کرد و محمدحسن خان در برابر فوج سپاهیان زند، از آمل و بابل به [[استرآباد]] گریخت، اما هم طایفه ای‌های وی، با کریم خان سازش کردند و پس از شکست محمدحسن خان در استرآباد، او را که در صدد فرار بود، به قتل رساندند و سر او را نزد کریم‌خان زند فرستادند.<ref>تاریخ زندیه در آرامش و قدرت / ص. ۴۱۷. انتشارات صبح سپید</ref><ref>[https://justclip.ir/post/کینه-شتری-آقامحمدخان-از-زندیه-3257 کینه شتری آقامحمدخان از زندیه]</ref>ساموئل گوتلیب گملین، گیاه‌شناس آلمانی که در سالهای آخر حکومت زندیه به ایران سفر کرده در سال ۱۱۸۵ هجری به آمل رفت و در باب شهر می‌نویسد: {{نقل قول|معلوم می‌شود که آمل از تمام بلاد دیگر ایران بیشتر استحکام داشته زیرا ارگ آن خصوصاً هنوز موضع مستحکم خوبی است و برج و باروهای آن که از هر سو آن را جهت دفاع آماده ساخته، سالم و پایدار است.<ref>سفر به شمال ایران / ساموئل گتلیب گملین پزشک و گیاه‌شناس آلمانی، نشر فرهنگ ایلیا</ref>}}
==== قاجاریان ====
[[پرونده:Iran - Haraz Road - Vana - Naseredin Shah's old stony Inscription - panoramio.jpg|بندانگشتی|راست|کتیبه شکل شاه، به دستور [[ناصرالدین شاه قاجار]] از شمایل وی و وزیران و رجال قاجار در تاریخ ۱۲۹۵ ه.ق در جاده هراز حجاری شده‌است]]
در شکل‌گیری حکومت قاجاریان در ابتدا مردم و حاکمان [[لاریجان]] و آمل در حمایت از [[زندیان|خاندان زند]] در برابر [[آغا محمدخان قاجار]] مقاومت کردند و وی را شکست دادند. در کنار همراهان و موافقان قاجار، دسته ای از طوایف و خوانین در راس آنان بزرگان [[سوادکوه]] و [[لاریجان]] به رهبری سبزعلی خان لاریجانی در شمار مخالفان جدی حضور و قدریابی قاجاران در مازندران محسوب می‌گشتند. در طغیان بزرگان لاریجان پیش از تأسیس قاجاریه، مقیم خان بیگلربیگی ساری و شماری از بزرگان دیگر که از موافقان قاجار محسوب می‌شدند، از سوی لاریجانی‌ها جریمه یا کشته شدند.<ref>کتاب احسن التواریخ / فتح‌الله محمد بن محمد تقی ساروی. س ۱۳۷۱</ref>
در محرم ۱۱۹۵ در بارفروش، آقا محمدخان به اسارت لاریجانی‌ها درآمد و با وساطت حاجی خان حلال خور و عباسقلی بیگ لاریجانی به همراه همسر و فرزندان برادر در بندپی تحت الحفظ نگهداری می‌شد. مدتی نگذشته بود جماعت حلال خوریه با نیروی نظامی، او و حرمش را در بازگشت به بار فروش و رهایی کمک کردند. پس از فتح تهران در ۱۱۹۸، آقا محمد خان دستور داد آسیه خانم و دو فرزندش از مازندران به تهران بیایند و از آن پس محل استقرار آنان تهران بود. آقا محمدخان در ۱۲۰۰ رسماً بر تخت سلطنت تکیه زد و سلسله قاجار، حکومت بر ایران را آغاز کرد.<ref>[http://www.qudsonline.ir/news/245703/زنی-که-سنگ-قبر-آقا-محمدخان-قاجار-را-به-نجف-برد زنی که سنگ قبر آقا محمدخان قاجار را به نجف برد]</ref> در کتاب [[خواجه تاجدار]] نوشته ژان گور که [[ذبیح‌الله منصوری]] آن را به پارسی برگردانده‌است آمده‌است: {{نقل قول|محمد قلی خان سیاه و سفید دو سردار لاریجان از هالی گزنک حاضر به سرسپردن به حکومت آقا محمد قاجار نمی‌شوند و این امر نبرد سختی را میان خوانین لاریجان و آقا محمد خان قاجار به میان آورد در اولین نبرد که در حوالی پارک میرزا کوچک خان هراز امروزه آمل به وقوع پیوست لاریجانی‌ها به رهبری محمد قلی سیاه و سفید به پیروزی می‌رسند و [[آقامحمدخان قاجار]] را به اسارت می‌برند که بعدها توسط حاجی حلال خور بابلی موجبات آزادی او فراهم می‌شود در نبر بعدی خوانین لاریجان شکست می‌خورند املاک آنها مصادره می‌شود و محمد قلی سفید را در رودخانه هراز غرق می‌کنند و محمد قلی خان سیاه را پس از کشتن در یکی از روستاهای طراف آمل دفن می‌کنند و از سر سربازانش در سبزه میدان آمل مناره می‌سازند.}}<ref>[http://fkg.iust.ac.ir/resource/گزنک Knowledge Graph / تاریخچه لاریجان و گزنک]</ref>
در باب گسترش خانات آمل و لاریجان تا این دوره قبل از اعلام شدن [[تهران]] به عنوان پایتخت، [[شمیرانات]] به همراه [[لواسانات]] و رودبار [[قصران]]، جزئی از استان مازندران ([[تبرستان]]) بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=دانشنامه مازندران و تبرستان به زودی رونمایی می‌شود|نشانی= https://www.irna.ir/news/83658967|ناشر=ایرنا}}</ref> در سال ۱۳۲۶ با تشکیل استان مرکزی تابع این استان شده و در سال ۱۳۳۵ بنا به تصمیم دولت وقت استان مرکزی به مرکزیت تهران منحل و ری و شمیران در تهران ادغام گردید.<ref name="shemiran.ostan-th.ir">{{یادکرد وب| نشانی = http://shemiran.ostan-th.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=697%20&Itemid=79=| عنوان = سایت فرمانداری شمیران| تاریخ بازدید = | ناشر =}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>پیش از این روستاهای آمل تا سر حد لاریجان و قصران ادامه داشت و بخش‌های بزرگ تاریخی تبرستان باستانی و آغاز اسلام عبارت از، [[رویان]]، [[رستمدار]]، [[پتشخوارگر]] پیروز کوه، قصران که شامل شمیرانات، لواسانات و [[دماوند]] که هر یک فرمانروایی جداگانه داشته و برخی از آنها مانند دماوند در آغاز اسلام و مازندران در سده دوم و فرشوادگر در سده سوم به دست خلفای راشدین و عباسی منقرض و پاره ای مانند گذشته در دست فرمانروایان بومی بود و یک جور خود آزادی داشتند که در آینده یعنی در سده یازدهم اسلامی به دست شاهان [[صفوی]] منقرض و بعضی از آنها در سده اخیر به مقتضیات سیاسی و تقسیمات کشوری دوره [[قاجار]] و [[پهلوی]] از [[تبرستان]] و آمل جدا و پیوست شهرستان‌های همسایه شده‌است.<ref>[https://www.ical.ir/LoadModule.aspx?Command=PCIKpehTAtSPLnN8Q%2BKh5phBGoCrlE7tSYoffD%2FGA7s%3D&view=print جغرافیای رودبار قصران / محمد میرزا مهندس / به کوشش: مصطفی نوری]</ref> در نزدیکی به سال ۱۲۰۰، [[فتحعلی‌شاه]] با توجه به علاقه خود به مازندران و آمل، نوا را به عنوان خوش نشین خود انتخاب کرد و یک مولود خانه در این محل دایر نمود. در سال ۱۲۰۳ دو فرزند او یعنی [[محمدعلی دولتشاه]] و [[عباس میرزا]] که از شاهزادگان قاجار و مادرشان [[آسیه‌خانم دولو]] بود در [[نوا (آمل)|نوا آمل]] به دنیا آمدند. در ادامه نیز مردمان این دیار به تدریج به مناسبات حکومتی در دربار قاجار رسیدند.<ref>سردار بیدار قاجار / ایمنا</ref><ref>سفرنامه اعتضادالسلطنه به لاریجان - پرتال جامع علوم انسانی</ref>
در عصر قاجار، جاده و راه‌آهن از تهران به آمل، آمل از محمودآباد کشیده شد. بندر آمل در [[دریای خزر]] در قصبه کوچکی به نام [[اهلم]] وجود داشت. [[جیمز فریزر]] که در سال ۱۲۳۸ به عنوان تاجر و دانشمند وارد ایران شد و در سفرنامه خود دربارهٔ آمل گفت، شهری واقعاً بزرگ و وسیع است. مردم ساکن آن بزرگ اندیش، آراسته و قابل احترام بودند. چندین رهبر انقلاب مشروطه ایران در سالهای ۱۹۰۵ و ۱۹۱۱ از آمل ورود کردند. [[ملا علی کنی]]، یکی از اصلاح‌طلبان آملی و رهبر مخالفت با [[امتیازنامه رویتر]] بود که مردم را هدایت می‌کرد و در دستیابی به اهداف [[انقلاب مشروطه]] ایران نقش داشت.<ref>ملاعلی کنی و لغو نخستین امتیاز استعماری</ref> در این دوره، خانه‌های زیادی در شهر ساخته شده‌است. کارخانه پنبه پاک کنی آمل در سال ۱۹۰۶ توسط روس‌ها ساخته شد.<ref>«نساجی در عصر قاجار: تولید و تجارت پنبه»، گنجینه اسناد، ۱۳۹۱.</ref> پیش از آن، دو شرکت روزنبلوم و اوسر در یکی از مناطق آمل، یعنی [[بارفروش]] فعال بودند. در قرن نوزدهم، آهن و کالاهای مربوط، از آمل به سراسر ایران و تا خارج از کشور مانند [[بغداد]]، [[موصل]] و [[دمشق]] تجارت می‌شد. امروزه صنایع اصلی شهر فرآوری مواد غذایی، برنج، مغازه‌های کوچک نجاری و چند کوره پزی آجر است. آمل شهری باشکوه با چهار دروازه است. اگرچه هیچ‌یک از دروازه ای به جا نمانده‌است، یعنی دروازه تهران یا لاریجان، بارفروش، تلیک سر و نور.<ref>[http://www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/129/html/129-26.HTM آذری دمیرچی، علاءالدین. "نظری کوتاه به مازندران و آثار تاریخی آن، آمل منطقه‌ای سرشار از آثار باستانی و از کانونهای نخستین ذوب آهن"]</ref> اگرچه امروزه آمل در هر دو طرف رودخانه هراز بسیار گسترش یافته‌است، اما عملکردهای آن همچنان مانند هفتاد یا هشتاد سال پیش است.
[[پیر آمدی ژوبر]] سفیر اعزامی [[ناپلئون]] به دربار [[فتحعلی شاه قاجار]] از آمل دیدن کرده و مطالبی دربارهٔ رودخانه هراز و تمرکز کارگاه‌های ذوب آهن در کرانه‌های آن در کتاب خود ذکر کرده‌است: {{نقل قول|خیلی کارگر آهنکار در آمل بچشم می‌خورد، در پیرامون قلمرو آنجاست که معدن‌های مازندران را استخراج می‌کنند. بیشتر کوره‌ها و کارگاه‌های آهنگری در قلمرو نور و بر روی رود هراز و شعبه‌هایش گردهم آمده‌اند، می‌بینیم که این محصولات بهیچوجه کافی برای نیازمندیهای ایران و بین‌النهرین نیست، روس‌ها کمبود آنراپر می‌کنند، با این همه آهن‌های مازندران را به [[بغداد]]، [[موصل]] و تا [[دمشق]] می‌برند. من نمی‌دانم که اینکار برای آنست که جنس آهن آنجا برای برخی کارها مناسبتر است یا آنکه بهای آن ازمال [[اروپا]] ارزانتر تمام می‌شود، با اینکه این همه راه میان آنجا و دریای خزر است یک بازرگان به من گفت که او هر کنتال را تقریبأ شصت فرانک در [[موصل]] می‌فروشد. آمل از زلزله و طغیانهای رودخانه هراز صدمات بسیار دیده‌است.<ref>لسترنج، گی. (۱۳۷۷). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه محمود عرفان. چ۳. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.</ref> در آمل و سایر نواحی استان مازندران تاکنون تحقیقات باستانشناسی بسیار کم صورت گرفته معهذا از کاوشهای گذشته آثاری از مدنیت شکوفان این منطقه بدست آمده‌است، سفال نقاشی شده متعلق بدوره سامانی در نواحی غربی ایران و بیشتر در آمل و ایالت مازندارن پیدا شده‌است، تزیینات چند رنگ آنها شامل شکل پرندگان و برگ و نوشته بخط کوفی و شکل ترنجی مدور در وسط به ظروف زیبای ارغوانی و قرمز و سبز زیتونی است. در ادامه این با عبور ناصرالدین شاه از [[لاریجان]] با توجه به اهمیت راه آمل به عراق عجم، دستور مرمت راه لاریجان به [[امیرنظام گروسی]] وزیر فوائد عامه داده شد، [[آلبرت ژوزف گاستیگر]] مهندس اتریشی جاده‌ای ارابه رویی ساخت که شهر آمل را از دامنهٔ شرقی کوه دماوند به تهران متصل می‌کرد.<ref>[http://www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/129/html/129-26.HTM آمل. منطقه‌ای سرشار از آثارباستانی و ازکانونهای نخستین ذوب آهن]</ref>}}
در میانه این دوره عین الهم یا علمده امروزی و آبسکون مهمترین بندرگاه‌های حاشیه جنوبی دریای خزر در این دوره بود که به احتمال فراوان مسیر ارتباطی مردم طبرستان با [[قفقاز]] و [[ترکستان]]، [[روسیه]] و [[شرق اروپا|اروپای شرقی]] بوده‌است. در میان این دوره در سال ۱۲۴۸ طاعون بزرگ در ایران به خصوص در آمل شدت یافت و در زمان ورود فریزر به شهر آمل در همین سال طاعون در این شهر بیداد می‌کرد.<ref>تاریخ ایران و مه آلوده به خون / ص ۳۲۶ / نشر اول</ref> طاعون در آمل شدیدتر از سایر مناطق گیلان و مازندران بود و تلفات فراوانی گرفته بود. به گفته او در آمل دیّاری دیده و صدایی شنیده نمی‌شد، تنها چند نفر که از طاعون در این زمان جان سالم به در برده بودند، حضور داشتند و اکثر سکنه به ییلاقات مهاجرت کرده بودند. این چند نفر از حضور فریزر در این زمان بحرانی در آمل تعجب کرده بودند.<ref>حدود العالم، ۱۳۶۲: ۱۴۶</ref> در این دوره کل درآمد مالیاتی منطقه مازندران ۱۷۱۱۸ تومان و ۹۰ قران و دو شاهی بوده‌است که سهم مالیات شهر آمل ۸۱۶ تومان برآورد شده‌است. این گزارش توسط کنسول ابوت به [[هنری جان تمپل]] داده شد.<ref>گزارش سفر کنسول ابوت به ساحل بحر خزر در طول اول نوامبر ۱۸۴۷ تا ۱۷ فوریه ۱۸۴۸ (اسناد وزارت امور خارجه انگلستان: محرمانه، شماره ۱۳۶) ترجمه دکتر احمد سیف.</ref>
در فاصله زمانی بین [[اشغال ایران در جنگ جهانی اول]]، [[اتحاد ملی طبرستان]] که با نام انجمن طبرستان نیز معروف بود توسط [[امیرمؤید سوادکوهی]]، با پشتیبانی مردم مازندران و استرآباد از جمله افراد با نفوذ آمل، برای مخالفت با [[انگلیس]] و [[روسیه]] تأسیس شد. [[استاروسلسکی]] مرکز فرماندهی را در آمل برای تصرف سایر شهرهای مازندران ایجاد کرد. [[میرزا کوچک خان جنگلی]] برای مقابله با وی، از طریق بندر اهلم با خان آمل وارد شهر شد و پس از درگیری طولانی با [[قوای قزاق]]، شهر را ترک کرد. پیش‌درآمد نخستین جلوه نارضایتی و تحرکات مردمی در ولایت در آستانه انقلاب مارس ۱۹۷۱ روسیه در میان اقشار شهرنشین به منصة ظهور رسیده بود. در پی حریق در آمل، چند آتش‌سوزی نیز در بارفروش بوقوع پیوست. به دنبال آن، اعلامیه و
در میان آنها ۵۸ شبنامه در شهر منتشر شد که سواد تعدادی از آنها در دست است. دو اعلامیه از سوب گروهب صادر شده که خود را دوازده نفر فدایب مرتبط با کمیتة مرکزی سری تهران معرفی کرده بودند.<ref>BSE3; The Cambridge history of IRAN, Vol, V, ed. J. A. Boyle, Cambridge, 1968; Gafurov, B. G. , Tadzhiki, Moskva, 1972</ref>
[[پرونده:Nasser-aldin-shah-hunt.jpg|بندانگشتی|چپ|اردو شاهی [[ناصرالدین‌شاه]] به همراه درباریان در دشت لار آمل]]
در پی تحولات متعدد داخلی در این دوره با حمایت شاه و ثروت [[محمدحسین امین‌الضرب]] که قدرتمندترین تاجر کشور بود، آمل به عنوان مرکز صنعتی مورد توجه قرار گرفت<ref>امین‌الضرب، محمدحسین، «زندگینامه حاج امین‌الضرب»، سواد و بیاض، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۹</ref> و از همین رو اولین خط راه‌آهن مدرن ایران در آمل تأسیس شد.<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه، ۵۹۹،۶۲۴</ref> ساخت راه‌آهن به طول بیست و یک کیلومتر از آمل و معادن آهن ماهان نور به بندر محمودآباد به نام ناصریه تصویب شد.<ref>کرزن، ۱ / ۵۰۲–۵۰۳؛ بارتولد، ۲۴۳–۲۴۴</ref> در سال ۱۸۸۷، امین‌الضرب پس از سه بار بازدید از [[اروپا]]، قرارداد ساخت راه‌آهن را در [[پاریس]] با شرکت انگلیسی قوزی و یک شرکت بلژیکی به امضا رسانید.<ref>راه‌آهن ناصری به روایت جرج کرزن در ایران و قضیه ایران</ref> در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، این خط آهن در سال ۱۸۹۱ تکمیل شد اما به دلیل درگیری مردم محلی بخاطر منفعت طلبی شخصی با روس‌ها هرگز مورد استفاده قرار نگرفت و تنها ساختمان آجری ایستگاه آمل برجای ماند. برای ساخت این راه‌آهن حدود ۷۰۰٬۰۰۰ تومان سرمایه‌گذاری شد که شامل یک دستگاه لکوموتیو و دوازده واگن باری بود. در ادامه به دنبال سیاست‌های توسعه تکنوکراسی [[ایران]] توسط امین‌الضرب، ساخت اولین کارخانه تولید فولاد و ریخته‌گری ذوب آهن ایران در آمل تأسیس شد.<ref>جلسه: ۶۶ صورت مشروح مجلس مورخه سه‌شنبه ۲ اسفندماه ۱۳۰۵ مطابق ۱۸ شعبه آن ۱۳</ref> در سال ۱۸۸۷، امین الضرب برای تأسیس کارخانه ذوب به مدت ۳۰ سال از ناصرالدین شاه مجوز انحصاری گرفت و کوره ای هشت متری با ظرفیت تولید ۱۵ تن آهن را به مدت ۲۴ ساعته از [[فرانسه]] خریداری کرد و در آمل مستقر کرد؛ اقدامات امین‌الضرب نه در میان تفکر توسعه‌ستیز آن زمان جایگاهی داشت و نه به مذاق دولت‌های استعمارگر وقت خوش آمد و همین باعث شد وی به تقلب در ضرب سکه متهم و با این اتهام به زندان بیفتد تا این تجربه مسکوت بماند.<ref>[https://www.isna.ir/news/97080502008/اینجا-قرار-بود-نخستین-کارخانه-ذوب-آهن-ایران-باشد-تصاویر نخستین کارخانه ذوب‌آهن ایران]</ref><ref>[http://www.iichs.ir/News-965/حاج-محمدحسن-امین-الضرب/?id=965 حاج محمدحسن امین الضرب - مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران]</ref><ref>تاریخچه صنایع سنگین در ایران: History of heavy industries in</ref><ref>[https://psri.ir/?id=qtloxjuu تاریخچه احداث کارخانه ذوب آهن در ایران]</ref> در اواخر این دوره با بازدید [[ویلیام اوزلی]] تأیید شد که بیش از هشت اثر تاریخی و کارگاه‌ها در آمل بر اثر آتش‌سوزی و زمین لرزه به کلی از بین رفت. همچنین در ۷ جمادی الثانی ۱۳۳۵ قمری مصادف با ۱۲۹۶ خورشیدی حریقی در آمل درگرفت که وزش باد به آن دامن زد. آتش سریعاً در سطح شهر گسترش یافت و علاوه بر ابنیه و خانه‌ها، انبارهای برنج را نیز به کام خود فرو برد. انعکاس وسعت خسارات فاجعهٔ هولناک آتش‌سوزی [[احمدشاه]] را به واکنش واداشت. [[احمدشاه]]، در غیاب [[مجلس شورای ملی]]، کمیسیونی با ۷ عضو را به ریاست [[مستوفی الممالک]] و نیابت [[مشیرالدوله]] مأمور گردآوری اعانه جهت کمک به اهالی آمل کرد و خود نیز در پرداخت اعانه پیشقدم شد. منشأ این آتش‌سوزی دکان آهنگری بود. وزش شدید باد آتش را شعله‌ور ساخت و آن را به سمت بازار و خانه‌ها کشاند. این آتش‌سوزی که دو ساعت و نیم طول کشید قدرت جلوگیری و توان مهار را از مردم سلب کرد و چهارصد و هفتاد باب از ۵۰۰ باب مغازه بازار به آتش کشیده شد. آتش به محلات شهر نیز گسترش پیدا کرده و مساجد و کاروانسراهای زیادی نیز از بین رفت و شماری از اهالی نیز جان باختند. بنا به اسناد مشهوده، از شش دانگ آمل فقط یک دانگ آن سالم ماند. به دنبال وقوع آتش‌سوزی بسیاری از مردم تنگدست و تاجران و پیشه وران سرمایه‌های خود را از دست دادند و نامه برای دریافت اعانه به هیئت دولت فرستادند. به دستور شاه کمیسیون‌هایی در تهران و شهرستان‌ها برای جمع‌آوری کمک تشکیل و وزارت داخله دستور بررسی علت وقوع حادثه و برآورد میزان خسارت‌های وارده را صادر کرد.<ref>[http://www.nlai.ir/exhibition?p_p_id=exhibitionview_WAR_nlaiportlet&p_p_lifecycle=0&_exhibitionview_WAR_nlaiportlet_exid=258870&inheritRedirect=true ۱۱ فروردین، سالروز آتش‌سوزی در آمل / سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران]</ref>
در بخش بیرون از شهر تا پایان این دوره خوانین [[لاریجان]] قدرت منطقه‌ای زیادی داشتند و دارای املاک شخصی با پشتیبانه قدرت مالی و حمایتی دولت مرکزی بودند. متنفذان محلی و خاندان‌های سرشناس مازندرانی یکی از گروه‌هایی بودند که با تکیه بر جایگاه اقتصادی و اجتماعی خود به تجاوز در املاک عمومی و خالصجات و تیول‌ها پرداخته و آنها را وارد ملک شخصی خود می‌کردند و از طرفی برای سرکوب طوایف دیگر به نقاط مختلف ایران سفر می‌کردند. در پایان دوره قاجار شهر آمل با توجه به پایان نیافتن طرح راه‌آهن، تخریب کاروانسراها و همچنین وقوع آتش‌سوزی رو به افول رفت و بیماری دوباره در این شهر شدت یافت و در پی این مشکلات، فقر در شهر بیش از پیش پدیدار شد.<ref>Ouseley, III, pp. 297-99.</ref><ref>عین السلطنه، روزنامه خاطرات، به کوشش م. سالوروا. افشار، ج ۶، تهران، اساطیر، ۱۳۷۸ش</ref>
=== معاصر ===
[[File:17 Shahrivar Square1.jpg|thumbnail|right|میدان ۱۷ شهریور]]
==== پهلوی ====
[[پرونده:Bazdidshah3.jpg|بندانگشتی|راست|بازدید [[محمدرضا پهلوی]] از پروژه‌های آمل در سال ۱۳۲۷]]
[[پرونده:Bahman Square-Amol.jpg|بندانگشتی|چپ|میدان بهمن آمل در زمان پهلوی در سال ۱۳۵۰]]
پس از یک دوره رکود و فترت در اواخر دوره [[قاجار]]، شهر شاهد گام‌هایی چند در جهت احیای خود بوده‌است در این دوره خندق‌های اطراف شهر خشک شد. در دوره پهلوی اول خندق دور شهر خشک گردید، معابر تنگ و باریک را خراب کردند و مجدداً بر اساس نقشه‌های غربی ساخته شد.
در زمان [[رضاشاه پهلوی]]، کلیت چهره شهر تغییر کرد. در حال حاضر نیز بیشتر مدارس و خیابان‌ها و ساختمان‌های دولتی فعلی آمل مربوط به همین دوره است. در این دوره، به دستور [[رضاشاه]]، مهندسان [[اتریش|اتریشی]] و [[آلمان|آلمانی]]، پل معلق، عمارت شهرداری، هتل شهرداری، کاخ چای‌خوری، ساختمان دارایی و انبار برنج را ساختند. در طول این دوره، ساخت یک جاده جایگزین جاده هراز توسط شرکت روسی به دستور رضاشاه صادر شد و ساخت جاده به شرکت روسی ترسکینسکی واگذار گشت.<ref>توسعه و نوسازی ایران در دوره رضا شاه: ٠٢٣١-٩٩٢١ - محمد خلیلی خو،</ref><ref>روزشمار تاریخ معاصر ایران جلد پنجم</ref>
[[جیمز فریزر]] که در سال ۱۲۳۸ به عنوان بازرگان و دانشمند وارد ایران شد در سفرنامه خود می‌نویسد: {{نقل قول|آمل به راستی شهری عالی و وسیع بود. سکنه شهر مردمانی آبرومند و محترم بودند.<ref>کتاب جغرافیای تاریخی آمل، صفحهٔ ۳۳</ref>}} تزریق عملکردهای جدید شهر، آن را از تحرکی چند برخوردار می‌سازد و این تحرک در بعد کالبدی با توسعه‌های جدید به دور شهر قدیم تشدید گردید. الگوی تقلیدی مداخله کالبدی در تهران، از این پس با حضور حیات انتشاری، دامنگیر شهرهای دیگر از جمله آمل نیز می‌گردد. شکل این مداخله با ایجاد فعالیت‌های مستقیم در محور خیابان مهدیه و انقلاب در ضلع جنوبی بازار شهر و احداث خیابان‌های چاکسر فعلی تحقق یافت و این در حالی است که هسته اولیه شهر، علیرغم چنین مداخلاتی در محیط خود و استقرار عناصر جدید تزریق شده به تدریج انسجام کالبدی خود را با بافت‌های مجاورش کاهش داد.<ref>ارزیابی کیفیت زندگی شهری / شهر آمل</ref>
در زمان [[رضا شاه]] [[دودمان پهلوی|پهلوی اول]] بروز [[جنگ جهانی اول]] تحولات زیادی در [[مازندران]] رخ داد. [[رضا شاه]] با فروش نفت ایران با پیاده کردن طرح‌های مختلف از جمله طرح‌های عمرانی در مازندران رونقی تازه به این منطقه بخشید. وی در آمل ادارات جدید، مدارس، پل و مراکز درمانی جدیدی ایجاد نمود.<ref>محبوبی اردکانی، حسین. (۱۳۷۴). چهل سال تاریخ ایران. تصحیح ایرج افشار. تهران: اساطیر.</ref> در منش سیاسی این خطه نیز در ۲۸ تیرماه ۱۳۲۹ لایحه [[قرارداد گس–گلشائیان|قرار داد الحاقی نفت گس گلشاییان]] از سوی دولت ساعد به مجلس داده شد در استانهای کشور از جمله در مازندران و شهرهای آن به ویژه در آمل و بابل روحانیونی به جمعیت ایرانی هواداران صلح پیوستند و اعلامیه‌ها و بیانیه‌هایی را امضا و منتشر کردند.
با روی کار آمدن [[محمدرضا شاه]] [[پهلوی]] دوم در جهت سهولت جریان روابط کالایی وابسته، مداخلات کالبدی بیشتری در بافت شهر صورت گرفت. در این دوره نیز مداخلات تحقق یافته در دوره قبل با احداث خیابان طالب آملی در ضلع غربی محدوده شهر قدیم و تعریض آن در سالهای ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ تکمیل و انقطاع کالبدی بافت با مجموعه‌های جدید پیرامونی را موجب شد. در این دوره خیابان شاهپور، خیابان رضا شاه کبیر، بیمارستان شیر و خورشید، خیابان فرهنگ، شهناز، کاخ شمالی و سعدی ساخته شده و توسعه یافتند. در این دوره به دستور محمدرضا پهلوی با مشارکت دو کارخانه بزرگ [[کوبوتا]] و [[گروندیگ]] کارخانه‌های نساجی، تولید پوشاک جین و شالیکوبی در آمل احداث شدند و مراکز گردشگری در [[رینه]] و [[آبعلی]] توسعه یافتند و در نزدیکی شهر امامزاده عبدالله مرمت گشت. در طول این دوره با پیگیری وزارت خانه مرتبط و همچنین نماینده آمل در [[مجلس شورای ملی]]، سیستم فاضلاب شهری در سال ۱۳۳۷ و احداث چاه در سال ۱۳۳۳ و مدرنیزه کردن برق شهر اجرا شد و تسهیلات بین راهی تقویت و استفاده از زمین‌های کشاورزی تسطیح گشت. در پایان این دوره قراردادی بین وزارت کشاورزی ایران و وزارت امور اقتصادی [[جمهوری خلق چین]] در زمینه توسعه همکاریهای فنی کشاورزی برای توسعه تحقیقات و افزایش تولید برنج به امضا رسید و در محل فعلی مؤسسه تحقیقاتی برنج ایران در سال ۱۳۴۰ در آمل به اجرا درآمد.<ref>[https://www.irna.ir/news/81250366/معاونت-موسسه-تحقیقات-برنج-کشور-در-آمل-نیم-قرن-قدمت-یک-دنیا-مشکلات معاونت مؤسسه تحقیقات برنج کشور در آمل/ نیم قرن قدمت یک دنیا مشکلات]</ref> در دهه آخر دوره پهلوی نیز [[جاده هراز|جاده اتوموبیل رو هراز]] در سال ۱۳۴۲ به عنوان یک راه دسترسی اصلی در دره هراز، به بهره‌برداری رسید. کار ساخت این جاده ۲۳ سال به طول انجامید.<ref>شهرام نصیری (۲۵ تیر ۱۳۸۳)، «نگرشی بر زمینلغزش‌های ایران: بررسی موردی ناپایداری شیبها در جاده هراز»، پایگاه ملی داده‌های علوم زمینی کشور، ص. ۱۶</ref>در اواخر این دوره قرار بود یکی از بزرگترین دانشگاه‌های دولتی کشور با نام رضاشاه با تلاش نماینده شهر [[سید جلال تقوی لاریجانی]] در آمل ایجاد شود. ساخت فاز اول دانشگاه که باید در زمینی به وسعت هزار هکتار در اهلم بنا می‌شد، با یک و نیم میلیون دلار بودجه آغاز شد. بر اساس طرحی که برای هدف گذاری مشخص شده بود، این دانشگاه دارای یک فرودگاه اختصاصی بود و در صورت تکمیل می‌توانست چهره آمل را به عنوان یکی از بزرگترین شهرهای دانشگاهی، تحقیقاتی جهان عوض کند. در انتها ساخت این دانشگاه بعد از مدتی متوقف شد و به سرانجام نرسید.<ref>کتاب گنجینه تصاویر آمل در گذر زمان</ref>
==== جمهوری اسلامی ====
در بین شهرها، شهر آمل در در دوران [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]] به عنوان شهری که با مشارکت مردم و حکومت مردمی اداره می‌شد، شهرت پیدا کرده بود.<ref>[http://mazandaran.farsnews.com/news/13960627001208 ساماندهی مبارزات مردم در آمل]</ref>در جریان انقلاب ۱۳۵۷، آبان ماه همین سال نقطه پررنگ اعتراضات مردم ایران در شهرهای مختلف بود. در این بین شهرهای آمل و بابل جزو شهرهایی بودند که پیشتاز برپایی تظاهرات بودند.<ref>[https://www.irdc.ir/fa/news/6336/قیام-عمومی-۱۲-آبان-مردم-آمل-و-بابل-اوج‌گیری-تظاهرات-انقلابی-با-تشییع-شهدا قیام عمومی ۱۲ آبان مردم آمل و بابل]</ref>هفت روز ما قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در روز ۱۵ بهمن نیز بازاریان و کسبه مغازه‌ها را تعطیل کردند و راهپیمایی پر جمعیتی در آمل رقم خورد، تظاهراتی که عکس آن روز ۱۶ بهمن در صفحه اول [[اطلاعات (روزنامه)|روزنامه اطلاعات]] چاپ شد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84644245/روزشمار-دهه-فجر-۱۳۵۷-در-مازندران روزشمار دهه فجر ۱۳۵۷ در مازندران]</ref>
[[پرونده:SarBeDaran, Amol, Mazandaran.jpg|بندانگشتی|چپ|تعدادی از اعضای سربداران در جنگلهای آمل]]
با آغاز شکل‌گیری [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی]] و [[جنگ ایران و عراق]]، [[واقعه ۱۳۶۰ آمل|آمل در سال ۱۳۶۰]] دچار واقعه‌ای شد و قیام جنگلی‌ها به اجرا درآمد. این واقعه که به اختصار قیام آمل نامیده می‌شود، به مبارزه مسلحانه صد نفر از گروهی مائوئیست به نام [[اتحادیه کمونیست‌های ایران]] علیه نظام جمهوری اسلامی ایران در شهر و جنگلهای اطراف شهر آمل در شمال [[ایران]] اشاره دارد. گروه‌های اپوزیسیون جناح چپ، از جمله [[سازمان مجاهدین خلق ایران]]، به فعالیت‌های چریکی دست زدند. در این بین مردم آمل در قالب [[لشکر ۲۵ کربلا]] به جبهه‌ها اعزام می‌شدند. در خردادماه سال ۱۳۶۰ و هم‌زمان با عزل [[بنی‌صدر]] و درگیری شدید اپوزیسیون و نیروهای مکتبی جمهوری اسلامی، اتحادیه به رهبری [[سیامک زعیم]] به این باور رسید که جمهوری اسلامی با به اجرا گذاشتن یک کودتا خواستار یک‌دست نمودن و تصفیه درونی حکومت از طریق بیرون راندن عناصری چون بنی‌صدر و سرکوب توده‌ها خصوصاً دگراندیشان چپ‌گرا هستند. از این رو آنان برای نجات انقلاب از مسیری که به ادعای آنان به انحراف کشیده شده بود به مبارزه مسلحانه توده‌ای روی آورده و اهداف خود را در شماره ۱۴۷ نشریه حقیقت که در آذرماه سال ۱۳۶۰ انتشار یافت و در شهر آمل پخش کردند.<ref>[https://psri.ir/?id=ncayk4dn سی و ششمین روزِ زمستان / مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی]</ref>
مهمترین نکته انختاب آمل بحث ظرفیت‌های جغرافیایی این منطقه بود، آمل برای فعالیت کمونیست‌ها دارای عمق استراتژیک بود و شهر به دلیل اینکه از کوه‌های جنگلی تا لب دریا فاصله و عمق قابل توجهی بود که برای برای جنگ و گریز بسیار خوب بود. شاخص مهم دیگر این بود که باید منطقهٔ انتخابی به مرز نزدیک باشد. وجود جاده هراز برای بستن آن و پخش اعلامیه در بین خودروهای عبوری و حمل و نقل گسترده بین آمل و تهران، وجود سلسله‌کوه‌های البرز و زمینه‌های مردمی برای همراهی با آنها و استتار در جنگل وسیع و تأمین آسان غذا و آب و همسایگی استانهای شمالی ایران با کشورهای شوروی سابق به عنوان قطب اصلی کمونیسم جهانی از مهمترین دلایل انتخاب آمل بود. اتحادیه با استقرار ده‌ها نفر از اعضا و هواداران خود در جنگلهای آمل درصدد برآمد با حملهٔ نظامی ناگهانی شهر آمل را به تسخیر خود درآورد و مردم شهر را با این قیام خود همراه کند و به تدریج دیگر شهرهای شمالی یکی پس از دیگری به اشغال خود درآورد و به این شیوه قیام سراسری به وجود آورد.<ref>اسناد اتحادیهٔ کمونیست‌های ایران در واقعهٔ آمل، صفحه ۵۵؛ مقاومت اسلامی مردم هزار سنگر آمل، صفحهٔ ۱۰۱</ref>
پس از چند روز درگیری در ژولای ۱۹۸۱، اعضای [[اتحادیه کمونیست‌های ایران]] (گروه سربداران) آماده حرکت به سمت آمل شد، اما از قبل، تعدادی وانت و مینی‌بوس را از جاده هراز ربودند[ و رانندگان را به اسارت گرفتند. پس از ورود به شهر سعی کردند تا کنترل شهر و ساختمان بسیج، اداره دادگستری، شهربانی و بیمارستان را به دست بگیرند. سربداران پس از درگیری ۱۸ آبان در سازماندهی خود تغییراتی را ایجاد کرده بود. نیرویی متشکل از سپاه، بسیج و ارتش با اعزام به منطقه دست به اجرای عملیات چکش و سندان زد که منجر به عقب‌نشینی سربداران تا جنگلهای منطقه عالی کیا سلطان شد. سربداران در پنجم بهمن با ۱۱۰ از نیروهای خود با طرح عملیاتی با نام [[اسب تروآ]] به شهر حمبه کردند. این حمله ساعت ۲۳:۴۵ با شلیک یک موشک آر پی‌جی به ساختمان بسیج آغاز شد. برنامه اصلی، از کار انداختن نیروی سپاه و بسیج و دعوت مردم به قیام بود. تیراندازی و تسخیر شهر تا صبح ادامه داشت اما با آغاز صبح ششم بهمن، ستاد عملیات مرکب از سپاه، اطلاعات و ژاندارمری تشکیل شده و صدها نیروی داوطلب مردمی با روی آوردن به این نیرو و گرفتن اسلحه، به مقابله سربداران رفتند.<ref>اسناد اتحادیهٔ کمونیست‌های ایران در واقعهٔ آمل، صفحهٔ ۶۶</ref> به گفته منابع رسمی جمهوری اسلامی از زن و مرد و پیر و جوان همگی با آوردن شن و گونی اقدام به سنگرسازی و نبرد سنگر به سنگر کردند. طبق ادعای منابع جمهوری اسلامی عصر روز چهارشنبه ۷ بهمن ۱۳۶۰، شهر آمل آرام شد و محور هراز نیز پس از ۴۰ ساعت باز شد. سرانجام نیز این شورش به شکست انجامید و برخی از رهبران [[اتحادیه کمونیست‌های ایران]] و [[حزب رنجبران ایران]] به دار آویخته شدند. این درگیری‌ها به مدت شش ماه به درازا کشید. پس از این واقعه [[روح‌الله خمینی]] تنها نام شهر آمل را در وصیت‌نامه سیاسی الهی خود آورد و نوشت: {{نقل قول|باید از مردم آمل تشکر کنیم.<ref>[http://www.imam-khomeini.com/web1/persian/showitem.aspx?cid=969&h=1&f=2&pid=1055 وصیتنامة سیاسی ـ الهی امام خمینی]</ref><ref>[http://farsi.khamenei.ir/imam-content?id=8638 باید از مردم آمل تشکر کنیم]</ref>}} این روز در سال ۱۳۸۶ وارد تقویم رسمی ایران شد و به نام حماسه ۶ بهمن یا حماسه مردم آمل معروف شد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1594103/ششم-بهمن-به-عنوان-روز-حماسه-مردم-آمل-وارد-تقویم-رسمی-کشور-شد- ششم بهمن به عنوان روز «حماسه مردم آمل» وارد تقویم رسمی کشور شد]</ref>
[[File:Amol city Steet at Night.jpg|thumb|خیابان هراز در شب]]
[[پرونده:Ghaem sq Amol.jpg|بندانگشتی|میدان قائم]]
در دوره [[جمهوری اسلامی]] در مورد فعالیت ساختاری، شهر با شکل فعلی خود گرچه با روندی کند اما رویه گسترشی به خود گرفت و بزرگراه و خیابان‌های متعددی ساخته شد و برخی از ساختمان‌های ادارای نوسازی شد و در بخش شهرسازی نیز زیباسازی و ایجاد فضای سبز تا حدودی رونق گرفت. در دهه ۷۰ توجه به توسعه روستایی بیشتر از شهر مورد توجه قرار گرفت و به این امر سرعت بخشیده شد. در دهه آغازین جمهوری اسلامی شهرهای [[محمودآباد]] و [[سرخ‌رود]] و [[نور]] از حوزه شهری آمل جدا گشتند.<ref>[http://www.amol.gov.ir/index.php?static&sid=index.php?static&sid=1606 سیر تحول شهر در دوران معاصر]</ref>
برخی از جدیدترین پروژه‌های دهه ۸۰ و ۹۰، بازسازی کامل بازار و خیابان امام رضا و یک طرح جامع برای حفاظت از محله‌های قدیمی شهر بوده‌اند و همچنین پایانه مسافربری و چهار ایستگاه آتشنشانی جدید تأسیس شد. در حال حاضر نیز پروژه‌های ساخت‌وساز در حال انجام است که قصد توسعه فضای شهری را دارند. در چند سال گذشته، بسیاری از میادین، برج، بولوارها و پل‌ها در شهر ساخته شدند. توسعه فضای سبز در دهه ۷۰ با شهردار جدید قوت گرفت و برای مثال، در حال حاضر [[خیابان هراز]] به یکی از مدرنترین خیابان‌های مازندران تبدیل شده‌است. به‌طور کلی در دوره جمهوری اسلامی بخصوص در دهه ۸۰ اجرای پروژه‌های زیربنایی و ملی در آمل تضعیف شد و در گزارش سال ۱۳۸۷ ذکر شد که تنها چهار پروژه با بودجه ملی در یک دهه اخیر در آمل مصوب گشت. در یک دهه اخیر برخی از طرح‌ها مانند طرح توسعه شهری مردم محور با پروژه پیاده‌راه‌سازی هسته مرکزی شهر و پروژه توسعه گردشگری پارک ساحلی هراز در سال ۱۴۰۰ آغاز شد. آمل امروزه در حال تبدیل شدن به یک شهر صنعتی است، گرچه در این دوره معظلاتی مانند معظل زباله و عدم تمرکز در گسترش شهر و عدم توجه به زیرساختها و ترمیم بافت فرسوده به وجود آمده‌است.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/4943141/آمل-در-محاصره-زباله-آب-شرب-در-معرض-آلودگی آمل در محاصره زباله/ آب شرب در معرض آلودگی]</ref>
=== کاوش‌ها و تاریخچه ===
[[پرونده:Silver gilt dish Tabaristan 7th 8th century.jpg|180px|
در طول تاریخ به خصوص در دهه اخیر کاوشهای زیادی بر روی تپه‌ها و منطقه‌های مختلف از جمله تپه قلعه کش و روستای بلیران صورت گرفته‌است.<ref>[http://anthropology.ir/article/6499 گزارش حریم محوطه تاریخی آمل]</ref> همچنین کاوشهای جدیدی در شهر قدیم آمل در سال ۱۳۹۴ در حال انجام گرفتن است.<ref>[http://www.ichodoc.ir/p-a/changed/129/html/129-26.htm آمل منطقه‌ای سرشار از آثارباستانی و از کانونهای نخستین ذوب آهن]</ref><ref>[http://www.isna.ir/fa/news/94120302236/کاوش-در-تاریخ-گمشده-آمل کاوش در تاریخ گمشده آمل]</ref> در این کاوش‌ها به دست آمده‌است که آمل اولین کانون ذوب آهن ایران بوده‌است. در اولین کاوش‌ها آثاری همچون پیکره حیوانی، ابزار سنگی، ظروف خاکستری و همین‌طور یک تدفین انسانی، ظرف خاکستری و یک دستبند نقره‌ای از دوران و عصر [[عصر برنز|برنز]]، [[مس‌سنگی]] و [[عصر آهن|آهن]] به دست آمد و کشفیات در عمق ۴ متری شهر و پایین بازار آمل، شامل سیستم فاضلاب شهری بود که نشان از فرهنگ توسعه یافته آمل در زمان گذشته بوده‌است.<ref>
[[ژاک دو مورگان]] در حفاری‌هایی که در اطراف آمل انجام داد ابزاری به دست آورد و دانشمندان [[دانشگاه پنسیلوانیا]] با تحقیقات خود متوجه شدند که این ابزار خشن متعلق به انسان‌های اولیه است.<ref>کتاب دوازده هزارسال پیش - صفحهٔ ۸۷</ref>
طی آخرین کاوش‌ها در سال ۱۳۹۹ که در منطقه و [[تپه قلعه کش]]، توسط معاونت پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با همکاری باستان‌شناسان [[آلمانی]] صورت گرفت ظرف پیکرک، سفال‌های خاکستری، گور نوزادان، زیورالاتی همچون گوشواره آویزهای تراش خورده سنگ لاجورد و صدف، سکه‌های برنزی و سفال کشف شد.<ref>[https://www.ilna.news/بخش-فرهنگ-هنر-6/965927-جزئیات-کشف-گورهای-نوزادان-کودکان-مفرغی-بیمار-در-شمال-ایران جزئیاتِ کشفِ گورهای نوزادان و کودکان مفرغی بیمار در شمال ایران]</ref>
== وضعیت طبیعی ==
=== جغرافیا ===
شهر آمل واقع در جلگه مازندران و طرفین رود هراز با ارتفاع ۷۶ متر از سطح دریا در ۵۲ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی و ۲۶ درجه و ۲۵ دقیقه عرض شمالی و در فاصله ۷۰ کیلومتری غرب [[ساری]]، مرکز استان هجده کیلومتری جنوب [[دریای مازندران|دریای خزر]]، و شش کیلومتری شمال دامنه [[کوه البرز]] و ۱۸۰ کیلومتری شمال شرقی [[تهران]] قرار دارد.<ref>دانشنامه ایران زمین - مازندران</ref>
=== موقعیت ===
سطر ۲۷۶ ⟵ ۳۰۸:
| تصویر = IranMazandaran.png
}}
[[پرونده:Alimastan2.jpg|بندانگشتی|پوشش‌های گیاهی در [[الیمستان|جنگل الیمستان]]]]
=== پوشش‌های گیاهی ===
ارتفاعات آمل را پوشش گیاهی جنگلی تشکیل داده و انواع رستنی‌ها در این منطقه می‌رویند. درختان اوجا، توسکا، بلوط، افرا، ازگیل، زرشک، گیاه صنعتی گون، گیاهان خاکشیر، گل ختمی، کاسنی، گل گاوزبان، بمبارمنگ که کاربرد دارویی دارند و پوشش گیاهی در این شهر به فراوانی برای چرای دام موجود است.
[[کارلا سرنا]] جهانگرد ایتالیایی در سفرنامه خود یاد کرده‌است که: {{نقل قول|آمل ناحیه ای باتلاقی اما سرشار از بیشه و پوشش جنگلی بوده‌است. این جنگل‌ها، انباشته از ببر، یوزپلنگ، گراز، گرگ و شغال بوده‌است.}}<ref>سفرنامهٔ کارلا سرنا - رادیو فرهنگ</ref>آمل با ۳۱ هزار و ۵۲۰ هکتار در ۶۳ سامانه مرتعی، بیشترین سطح مراتع مازندران را دار است.<ref>[https://www.isna.ir/news/94121912742/آمل-بیشترین-سطح-مراتع-مازندران-را-دارد آمل بیشترین سطح مراتع مازندران را دارد]</ref>
=== گونه جانوری ===
[[پرونده:BGD Ranch's Caspians.jpg|بندانگشتی|چپ|[[اسب کاسپین]] یا اسبچه خزری با قدمت بیش از ۵ هزار سال که خاستگاه آن در آمل بوده‌است]]
* [[اسب کاسپین]]: یا اسبچه خزری با قدمت بیش از ۵ هزار سال به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نژاد اسبهای موجود در جهان تا سال ۱۳۴۵ پیش منحصراً در ایران وجود داشت. اسب کاسپین یک نماد از وضعیت خانوادگی در ایران باستان بوده و به‌طور معمول به شاه‌ها و ملکه‌ها تعلق داشته‌است. این اسب مدتی در حالت انقراض قرار داشت، این نژاد اسپ برای اولین بار بعد از مدتها در سال ۴۴–۱۳۴۳ شمسی توسط خانم [[لوئیز فیروز]] و با انگیزه دستیابی به اسپ ای مناسب جهت آموزش سوارکاری و سواری آزاد به کودکان و نوجوانان در اطراف آمل به صورت تصادفی مورد شناسایی قرار گرفت.<ref>[https://www.isna.ir/news/9002-09550/بقایای-قدیمی-ترین-اسب-کاسپین-در-ایران-کشف-شد بقایای قدیمی‌ترین اسب کاسپین در ایران کشف شد]</ref>
* [[مرال]] و [[شوکا]]: مرال یکی از بزرگترین انواع گوزن است که بومی بسیاری مناطق اروپا، آسیای صغیر، غرب آسیا و آسیای میانه است. مرال یا همان گوزن قرمز خزری بزرگترین پستاندار جنگلهای هیرکانی مازندران است که در چند دهه اخیر به دلیل شکار بی‌رویه در خطر انقراض قرار گرفت. این گونه جانوری در حال حاضر پس از حدود یک دهه حفاظت رو به افزایش گذاشته و در حال حاضر ۶۰۰ راس از آن در جنگلهای آمل تحت مراقبت زندگی می‌کنند.<ref>[https://www.irna.ir/news/83555456/عبور-مرال-های-آمل-از-خطر-انقراض]</ref>شوکا نیز در همین منطقه در حال زیستن است. منطقه شکار ممنوع چلاو یکی از زیستگاه‌های اصلی مرال و شوکای جنگلی در ایران است.<ref>[https://www.isna.ir/news/mazandaran-33715/چلاو-زیستگاه-شمالی-وزیبای-شوکا-و-مرال-در-ایران "چلاو"؛ زیستگاه شمالی وزیبای شوکا و مرال در ایران]</ref>
* [[خرس قهوه‌ای]]: گونه‌ای خرس بزرگ‌جثه و درشت‌اندام است که در بسیاری از مناطق آمریکای شمالی و شمال اورآسیا پراکنده‌است. منطقه لاریجان آمل یکی از زیستگاهای این حیوان است.
* [[عقاب طلایی]]: لار آمل یکی از زیستگاهای این پرنده است. عقاب طلایی در این حوزه از شمال ایران زیست می‌کند و بومی این منطقه است.
* [[سمندر جویباری ایران]]: گونه‌ای سمندر از خانواده سمندرهای آسیایی است. تاکنون فقط این گونه از جویبارهای مناطق کوهستانی آمل و توسط یک دبیر زیست‌شناسی در سال ۱۳۶۴ جمع‌آوری شده واطلاعات بیشتری در این مورد وجود ندارد.
* [[پلنگ]]، [[افعی البرزی]]، [[بزمجه]]، [[گراز]]، [[شغال]]، [[روباه]]، [[کل و بز]]، [[کبک (پرنده)|کبک]]، [[بلدرچین معمولی|بلدرچین]]، [[باکلان]]، [[حواصیل]]، [[افعی لطیفی]]، [[قزل‌آلای خال‌سرخ]]، [[سارگپه]]، [[هما (پرنده)|هما]]، [[عروس‌غاز]]، [[مرغابی]]، [[کلمره]]، [[قورباغه جنگلی]]، [[بز]]، [[خروس]]، خفاش، راسو، سنجابک، زنگوله‌بال، فوش، لک‌لک، دراج، [[گربه جنگلی]] و [[تشی]] از جمله گونه‌های جانوری هستند که مناطق جنگلی و کوهستانی آمل زیستگاه آنان است.<ref>[http://www.iew.ir/1394/12/07/45499 ثبت تصاویر شگفت‌انگیز از تنوع زیستی در یکی از مناطق جنگلی آمل]</ref>
=== بارندگی ===
وجود سلسله جبال البرزدر جنوب سواحل دریای مازندران در شمال این شهر صعود توده‌های مرطوب بر دامنه‌های پرشیب کوه‌های ساحلی را سبب شده و سرد شدن این هوا تا نقطه شبنم یا پایین‌تر آن، تشکیل سیستم‌های ابری و متعاقباً وقوع بارندگی‌های شدید در منطقه را موجب می‌گردد. متوسط بارندگی در بخش جنگلی آمل ایستگاه تحقیقات برنج ۸۱۷ میلیمتر
=== رودخانه‌ها ===
آمل دارای رودهای مختلفی است. [[رودخانه هراز]] از مرکز شهر آمل عبور می‌کند.<ref>[http://af.samta.ir/atlas/index.php?title=منابع_آب_استان_مازندران منابع آب استان مازندران]</ref>هراز که از ارتفاعات امامزاده هاشم سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسافتی آب لار را که از کوه پالون گردن سرازیر می‌شود در پلور دریافت می‌نماید، آنگاه پس از طی قوسی از جنوب دماوند و الحاق رود لاسم به آن، به طرف شمال شرق و شمال متوجه می‌گردد و سرانجام پس از عبور از درهٔ تنگ و عمیق و دریافت شعبهٔ پرآب نور، وارد جلگه می‌شود و از وسط شهر آمل می‌گذرد و در سرخ‌رود به دریای مازندران می‌ریزد. بستر این رود در منطقهٔ کوهستانی در بعضی جاها بسیار پرشیب و تند است، بنابراین فرسایش تخریبی آن در کوهستان زیاد است، ولی به محض ورود به جلگهٔ آمل حالت فرسایشِ تخریبی خود را از دست می‌دهد و بیشتر مواد آبرفتی خود را به سرعت برجای می‌گذارد و مخروط افکنهٔ هراز را پدیدمی‌آورد که حاوی سفره‌های آب شیرین بسیار غنی است. این ذخایر برای تأمین قسمتی از آب آشامیدنی شهرهای آمل، بابلسر، دریاکنار، خزرشهر، فریدونکنار و محمودآباد مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.<ref>حدود العالم، ۴۹: هَرهِز؛ ابن اسفندیار، ۷۱: هرهز</ref><ref>فرهنگ جغرافیایی ایران، سازمان جغرافیایی کشور، تهران؛ ۱۳۲۸–۱۳۳۳ ش</ref>
=== آب و هوا ===
شهر آمل از نظر تقسیمات اقلیمی جزو اقلیم معتدل و مرطوب
=== دما ===
سطر ۲۹۴ ⟵ ۳۳۷:
=== زمین‌لرزه‌ها ===
۷۵ درصد مازندران روی گسل زلزله قرار دارند. از این رو آمل نیز به دلیل وجود خط مستقیم روی گسل چند زلزله بیش از ۴ ریشتری را تجربه کرده‌است. در مجموع شهرستان آمل بر روی سه گسل کوه، جلگه و بایجان واقع شده‌است.<ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/5411234/قرار-گرفتن-شهرستان-آمل-روی-3-گسل-زلزله قرار گرفتن شهرستان آمل روی ۳ گسل زلزله]</ref>
=== معضل زیست‌محیطی ===
یکی از مسائلی که در آمل محیط زیست را تهدید می‌کند مسئله منطقه عمارت آمل و انتقال آبهای زیرزمینی است.<ref>[https://www.isna.ir/photo/98031406386/کوه-زباله-در-دل-جنگل کوه زباله در دل جنگل]</ref> عمارت که محل دپو زباله ۱۵ شهر و روستاهای تابعه آنها برای مدت چند دهه بوده، نماد جان‌سختی این معضل زیست‌محیطی در [[مازندران]] به‌شمار می‌رود چرا که از دو دهه پیش که ظرفیت منطقه برای انباشت زباله پر شد تا به امروز هر راهکاری که پیشنهاد شد به بن‌بست رسید تا این منطقه هر روز شاهد ورود زباله‌های جدید از روی ناچاری دستگاه‌های متولی باشد که از این رو به یک معظل ملی تبدیل گشته‌است.<ref>[https://www.irna.ir/news/82698220/انباشت-زباله-در-منطقه-عمارت-آمل-تهدید-زیست-محیطی-و-مشکل-ملی انباشت زباله در منطقه 'عمارت' آمل تهدید زیست‌محیطی و مشکل ملی]</ref> در این منطقه ۱۶ هکتاری زباله چند شهر استان، انباشت و آتش زده می‌شود و با وزش باد، بوی بد زباله در منطقه می‌پیچد و این درحالی است که شیرآبه این کوه زباله از اعماق کوه به [[رودخانه هراز]] می‌رسد. از طرفی به علت انبوده شیرابه‌های جمع شده طی این سال‌ها دیواره این مخزن در حال شکسته شدن است و به علت تولید گازهای مختلف احتمال انفجار نیز وجود دارد.<ref>[https://www.isna.ir/news/99062518877/از-بحران-زباله-تا-نهایی-شدن-زمین-جایگزین-دپو-در-آمل از "بحران زباله" تا "نهایی شدن زمین جایگزین دپو" در آمل]</ref> عمارت منطقه ای در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر آمل در مسیر [[جاده هراز]] است که روزانه ۴۱۰ تن زباله از شهرها و روستاهای اطراف در ۹ هکتار زمین آن انباشت می‌شده‌است. گفته شد که برای حل این معظل تا سال ۱۴۰۰ زمین جایگزین برای ساخت و اجرای طرح‌های ساماندهی پسماند وارد مرحله اجرایی می‌شود. در دو دوره مختلف [[وزارت نیروی ایران]] برای حل این مشکل وعده داد اما هیچگاه به سرانجام نرسید. در طی ده سال اخیر، بارها مسئله تعیین زمین برای زباله سوز، به مناقصه رفتن زباله سوز و تعیین زمین برای احداث مرکزی برای رفع معضل زباله این شهرستان مورد بررسی قرار گرفته و تا به امروز ابتر باقی مانده‌است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/564676/طلسم-عمارت-آمل-شکست طلسم عمارت زباله شکسته شد]</ref><ref>[https://ir.voanews.com/a/iran-trash-environment/6350963.html تداوم معضل پسماند در آمل]</ref>
==== وضعیت آماری اقلیم ====
{|class="wikitable"
|-
!style="background: #B2FFFF; color:#000000" | موضوع
!style="background: #B2FFFF ; color:#000000" | آمار اداره هواشناسی آمل (فروردین ۱۳۸۰-اسفند ۱۳۹۶)
|-style="background: #EEEEEE; color:#000000"
| تعداد روزهای بارانی|| ۱۱۴ روز
|-style="background: #FFFFFF; color:#000000"
| حداکثر بارش ۲۴ ساعته || ۹۲ میلیمتر، ۲۵ مهر ۱۳۹۶
|-style="background: #EEEEEE; color:#000000"
| حداکثر ارتفاع برف ۲۴ ساعته || ۲۴ سانتیمتر، ۱۸ دی ۱۳۸۶
|-style="background: #FFFFFF; color:#000000"
| میانگین رطوبت نسبی سالانه || ۷۸ درصد، ۱۷ دی ۱۳۹۶
|-style="background: #EEEEEE; color:#000000"
| بیشینه سرعت و جهت باد || ۳۰ متر بر ثانیه ۱۰۸ کیلومتر در ساعت، ۱۳ آذر ۱۳۹۴
|-style="background: #FFFFFF; color:#000000"
| بیشینه مطلق دما || ۴۰/۲ درجه سانتی گراد، ۱۰ خرداد ۱۳۹۴
|-style="background: #FFFFFF; color:#000000"
| نوع اقلیم || نیمه مرطوب با تابستان گرم و شرجی - زمستان کمی سرد
|}
== مردم ==
سطر ۳۰۷ ⟵ ۳۷۴:
=== قومیت ===
==== آمارد ====
[[مردم آمارد|آماردها]] ساکنان اولیه آمل بودند. [[هرودوت]] از قبیله مارد (mardes) در کنار دائی‌ها (daens)، [[دربیک‌ها|دروپیک‌ها]] (dropiques)، و [[ساگارتی]]ها (sagarties) به عنوان [[پارس]]های کوچنشین و صحراگرد یاد کرده‌است.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = هدایتی | نام = هادی | عنوان = تاریخ هرودوت جلد اول | سال = ۱۳۸۴ | ناشر = انتشارات دانشگاه تهران | صفحه = ۲۱۱}}</ref> [[پلینیوس]] مورخ یونانی محل آماردها را قسمت شرقی [[مرو|مارگانیا]] شناسایی کرده‌است.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = مارکوارت | نام۱ = یوزف | عنوان = ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی | سال = ۱۳۷۳ | ناشر = انتشارات اطلاعات | صفحه = ۲۵۶}}</ref> استرابو(۶۳ ق. م) از آمارد در کنار اقوام [[قوم تپور|تپور]] و [[کادوسیان|کادوسی]] به عنوان اقوام کوهستان نشین در شمال کشور یاد می‌کند. استرابو می‌نویسد: تمام مناطق این کشور به استثنای بخشی به سمت شمال که کوهستانی و ناهموار و سرد است و محل زندگی کوهنشینانی به نام کادوسی (Cadusii) و آماردی (Amardi) و تپوری (Tapyri) و سایر مردمان دیگراست، حاصلخیز است.<ref>All regions of this country are fertile except the part towards the north, which is mountainous and rugged and cold, the abode of the mountaineers called Cadusii, Amardi, Tapyri, Cyrtii and other such peoples, who are migrants and predatory. strabo (11.13.3)</ref> به اعتقاد [[دیاکونوف]] آماردها در نواحی کوهستانی شمال شرق می‌زیستند و در دو منطقه کناره‌های دریای مازندران و سرزمین پارت سکونت داشتند.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = دیاکونوف | نام۱ = م.م. | نام خانوادگی مترجم = روحی | نام مترجم = ارباب | عنوان = تاریخ ایران باستان | سال = ۱۳۴۶ | ناشر = بنگاه ترجمه و نشر کتاب| صفحه = ۹۷–۹۶}}</ref> به اعتقاد حسن پیرنیا آماردها در محدوده آمل تا [[تنکابن]] می‌زیستند.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = پیرنیا | نام۱ = حسن | عنوان = تاریخ ایران باستان جلد سوم | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = انتشارات نگاه | صفحه = ۱۸۲۸}}</ref>استان مازندران پیش از [[اسلام]] [[طبرستان|تپورستان]] (به [[فارسی میانه|پهلوی]]: [[پرونده:Tapurstan.png|55px]]) نامیده می‌شد که برگرفته از نام [[قوم تپور|قوم تپوری]] (به [[زبان یونانی|یونانی]]: Τάπυροι) می‌باشد که پس از اسلام [[مردم تبری|قوم طبری]] نام گرفتند و سرزمینشان [[طبرستان]] نامیده شد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = عمادی | نام۱ = اسدالله | عنوان = بازخوانی تاریخ مازندران | سال = ۱۳۷۲ | ناشر = نشر فرهنگ خانه مازندران | صفحه = ۷۲}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مارکوارت | نام = یوزف | عنوان =ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی | مترجم = مریم میر احمدی | سال = ۱۳۷۳ | ناشر = تهران انتشارات اطلاعات | صفحه =245}}</ref><ref>{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱=BORJIAN |نام۱=HABIB |تاریخ=2004 |عنوان=Mazandaran: Language and People (The State of Research) |پیوند= https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D85B1DDR/download|ژورنال=Yerevan State University |دوره= |شماره= |صفحات=289 |doi=10.1163/1573384043076045 |تاریخ بازبینی= |زبان=en}}</ref> شهرهای آمل، چالوس، کلار، سعیدآباد و رویان جزئی از سرزمین [[قوم تپوری]] بودند.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = محمدپور | نام۱ = صفرعلی | عنوان = چالوس در آیینه تاریخ | سال = ۱۳۸۶ | ناشر = انتشارات کلام مسعود | صفحه = ۳۷۰}}</ref>
به گفته [[واسیلی بارتلد]] [[مردم تبری|تپوریها]] در قسمت جنوب شرقی ولایت سکونت داشتند و در قید اطاعت هخامنشیان درآمده بودند و آماردها مغلوب اسکندر مقدونی و بعد مغلوب اشکانیان شدند و اشکانیان در قرن دوم ق. م آنها را در حوالی ری سکونت دادند و اراضی سابق آماردها به تصرف تپوریها درآمد و بطلمیوس در شرح دیلم یعنی قسمت شرقی گیلان در ساحل بحر خزر فقط از [[مردم تبری|تپوریها]] نام می‌برد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = بارتلد | نام = واسیلی | عنوان =تذکره جغرافیای تاریخی ایران | سال = ۱۳۰۸ | ناشر = اتحادیه تهران | صفحه =283}}</ref> به گفته [[مجتبی مینوی]] قوم آمارد و [[قوم تپوری]] در سرزمین [[استان مازندران|مازندران]] می‌زیستند و تپوریها در ناحیه کوهستانی مازندران و آماردها در ناحیه جلگه‌ای مازندران سکونت داشتند. در سال ۱۷۶ ق. م [[فرهاد یکم|فرهاد اول اشکانی]] قوم آمارد را به ناحیه خوار کوچاند و تپوریها تمام ناحیه مازندران را فرو گرفتند و تمام ولایت به اسم ایشان تپورستان نامیده شد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = مینوی | نام۱ = مجتبی | عنوان = مازیار | سال = ۱۳۴۲ | ناشر = مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر | صفحه = ۹}}</ref>
تمام ساکنان [[مازندران]] از نسل و نژاد دو قوم تپوری و آمارد بودند. به‌طوری‌که از نوشته‌های تاریخی استنباط می‌شود که ما قبل آریایی مارد یا مازد چندین سال قبل از [[میلاد مسیح]] بر بخش‌هایی از این ناحیه با قدرت حکومت می‌کردند و باج به پادشاهان ایران نمی‌دادند. [[مردم آمارد|آماردها]] در اولین ورود خود به آمل آمده‌اند. تپوریها قومی گسترده پیش از [[آریایی]]ها بوده‌اند که به وسیلهٔ اقوام مهاجر ایرانی به نواحی کوهستانی عقب رانده شدند.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مارکوارت | نام = یوزف | عنوان =ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی | مترجم = مریم میر احمدی | سال = ۱۳۷۳ | ناشر = تهران انتشارات اطلاعات | صفحه =245}}</ref> محققین تپوریها را از بومی‌های مازندران و نواحی آن از زمان قبل از آمدن [[آریایی|آریان‌ها]] به ایران می‌دانند.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = پیرنیا | نام۱ = حسن | عنوان = تاریخ ایران باستان جلد دوم | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = انتشارات نگاه | صفحه = ۱۳۴۷}}</ref> مردم آمل به‌طور عمده از [[مردم تبری|قوم طبری]] می‌باشند. البته بعضی از بزرگان بهائی و علویان از کشورهای خارجه در این شهر زندگی می‌کنند.<ref>[http://www.iranatlas.info/regional%20prehistoric/marlik/amardian.htm آماردها در آمل]</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://af.samta.ir/atlas/index.php?title=نژاد_و_تیره_در_استان_مازندران |عنوان=نژاد و تیره در استان مازندران |بازبینی=20 ژانویه 2021 |archive-date=9 سپتامبر 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160909222303/http://af.samta.ir/atlas/index.php?title=نژاد_و_تیره_در_استان_مازندران}}</ref>
قوم [[آمارد]] از مردمان [[آریایی‌ها|آریایی]] بودند که در آمل زندگی می‌کردند. نام شهر آمل دگرگون‌شده همان نام آمارد است. آماردها قومی نیرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را برنهادند و بعدها واژه آماردها به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و آمل بدل شد. اما در زمان سلسله [[اشکانیان]] و حکومت اشک سوم یا [[اردوان یکم]] پسر تیریدات یکم (۲۴۷/۵۳–۲۱۴/۱۷ پ. م) طبرستان به‌طور کامل تصرف شد، آماردها که از این پیشامد رنجیده و دل خوشی نداشتند و پی فرصت می‌گشتند، در آغاز پادشاهی اشک پنجم ([[فرهاد یکم]]) با گرگانی‌ها یکی شده، دم از خودسری زدند و نبردی خونین میان آنها و اشک پنجم به وجود. اشک ابتدا گرگان را کوبید و از [[طبرستان]] گذشت و به سرزمین آماردها (طبرستان باختری) رسید و سه سال با آنان جنگید تا چیره و پیروز شد؛ همه سرکشان را کشت و بازماندگان را به دو بخش کرد: بخشی را به خراسان کوچاند و بخشی را به سرزمین خوارکس فرستاد و به کارهای بیگاری واداشت. سپس فرمان داد تیره ای از [[مردم مازندرانی|مردم تپوری]] از خاور و جنوب باختری به سرزمین آماردها کوچانده شوند. دیگر از این دسته از مردم (آماردها) در تاریخ طبرستان و آمل نامی نمی‌بینم.<ref>تاریخ تبرستان، پدید آورنده اردشیر برزگر، سال 1379، جلد اول، ص 58-59</ref><ref>تاریخ مازندران باستان، پدید آورنده: طیار یزدان پناه لموکی، سال 1383، جلد اول</ref>[[ایزیدور خاراکسی]] به اقوام آمارد در رشته کوه البرز اشاره می‌کند که در زمان فرهاد اشکانی به خاراکس (گرمسار) کوچانده شدند. [[ایزیدور خاراکسی]] می‌نویسد: ماردی‌ها مردم فقیری در رشته کوه‌های [[البرز]] بودند که [[فرهاد یکم|فرهاد اول]] آنها را شکست داد و آنها را مطیع خود ساخت.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = خاراکسی | نام۱ = ایزیدور | نام خانوادگی مترجم = صنعتی | نام مترجم = همایون | عنوان = کاروانسراهای اشکانی | سال = ۱۳۸۱ | ناشر = انتشارات کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام| صفحه = ۲۹}}</ref> فرهاد اول ماردی‌ها را در خاراکس اسکان داد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = خاراکسی | نام۱ = ایزیدور | نام خانوادگی مترجم = صنعتی | نام مترجم = همایون | عنوان = کاروانسراهای اشکانی | سال = ۱۳۸۱ | ناشر = انتشارات کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام| صفحه = ۵}}</ref> پس از کوچ قوم آمارد اقوام [[قوم تپور|تپوری]] جایگزین آنان گشتند.<ref>{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱=آقاجانی الیزه |نام۱=هاشم |تاریخ=1392 |عنوان=خاستگاه تپوریها تا تشکیل شهربی تبرستان |پیوند= http://history.bojnourdiau.ac.ir/article_520194_8965e00ce990b8483cffe4e9767bf599.pdf |ژورنال= |دوره=8 |شماره=31 |صفحات=5-9 |doi= |تاریخ بازبینی=}}</ref> بر اساس آزمایش‌ها و تحقیقات مؤسسه ماکس پلانک برای ژنتیک مولکولی آلمان مشخص شد، مردمان مازندران از دیرباز اصیل‌ترین مردمان ساکن سرزمین ایران بوده‌اند. همچنین تجزیه و تحلیل ام دی اس به صورت شفاف نشان داد که گیلانی‌ها و مازندرانی‌ها بسیار نزدیک به مردمان جنوب قفقاز هستند.<ref>[http://caspiland.com/مردمان-گیلان-و-مازندران-نژاد-کاس‌پی.html تحقیقات و آزمایش‌ها آلمانی‌ها بر روی نژاد مردمان شمال ایران]</ref> در هسته داخل شهر نیز مردمان شهر آمل در طایفه‌های مختلف قرار می‌گیرند. بر اساس آزمایشات و تحقیقات [[انجمن ماکس پلانک]] مردم مازندران از مدتها قبل از اصیل‌ترین مردم مقیم ایران بوده‌اند. در هسته داخل شهر نیز مردمان شهر آمل در طایفه‌های مختلف قرار می‌گیرند.
==== تپوری ====
سطر ۳۴۱ ⟵ ۴۱۰:
همچنین فرودسی در شاهنامه در دوران لشکرکشی اعراب به ایران در زمان [[یزدگرد سوم]] به اقوام طبری اشاره می‌کند:
{{شعر}}
{{ب|چو
{{ب|چو کلبوی سوری و این مهتران | که گوپال دارند و گرز گران}}
{{ب|همی سر فرازند که ایشان کیند | به ایران و مازندران برچیند}}
سطر ۳۵۱ ⟵ ۴۲۰:
}}
===
بعد از اسلام زبان و خط پهلوی در مازندران بیشتر از سایر مناطق ایران متداول بوده‌است. زبان طبرستانی کمتر از زبان‌های دیگر تحت تأثیر زبان‌های بیگانه قرار گرفته‌است. زبان مردم آمل، [[زبان مازندرانی|مازندرانی]] همراه با [[گویش آملی]] می‌باشد.<ref>[http://gardeshgariiran.ir/زبان-و-گویش-مردم-مازندران/ زبان و گویش مردم مازندران]</ref>[[گویش آملی]] زیر شاخه [[زبان مازندرانی]] است ولی وجود برخی قواعد زبان شرقی [[زبان سغدی|سغدی]] در آن جای تأمل دارد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = ذبیحی | نام۱ = علی | عنوان = آمل | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = رسانش نوین | صفحه = ۳۸}}</ref>
=== قومیت ===
قوم [[آمارد]] از مردمان آسیانی‌نژاد بودند که پیش از کوچ [[آریایی‌ها]] به سرزمین ایران در آمل زندگی می‌کردند. نام شهر آمل دگرگون‌شده همان نام آمارد است. آماردها قومی نیرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را برنهادند و بعدها واژه آماردها به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمَرد و آمل بدل شد.<ref>[http://www.traavel.ir/m-pagecenter1-pview.aspx?p=374 گردشگری- قوم و طوایف شهر آمل]</ref> آمل از شهرهای طایفه‌ای ایران است که دارای طوایف مختلف می‌باشد.<ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910830000904 گزارش از مراسم طایفه‌های آمل]</ref>
[[استرابون]] دربارهٔ قوم‌های ساکن مازندران می‌نویسد: قبیله‌هایی که در کناره دریای کاسپین [[جرجان|هیرکانیان]]، [[آماردها]]، آناری‌ها، [[کادوسیان|کادوس‌ها]]، [[آلبانیای قفقاز|آلبانی‌ها]] و [[کاسیان]] بودند.<ref>[http://www.ion.ir/News/144349.html?catid=15&title=کاهش-سرسبزی-مازندران-به-روایت-خبرنگار--گاردین- مازندران به روایت خبرنگار گاردین]</ref><ref>10 - بارتلد، ویلهلم، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه همایون صنعتی زاده، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار ،۱۳۷۷، ص ۱۴۲؛ پیگولوسکایا، ن، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت الله رضا، چاپ چهارم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۷، ص ۱۰۸.</ref>[[پلینیوس]] مورخ یونانی محل آماردها را قسمت شرقی مارگانیا شناسایی کرده‌است.<ref>مارکوارت، یوزف (۱۳۷۳). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. انتشارات اطلاعات. ص. ۲۵۶.</ref>مردم آمل از قوم طبری می‌باشند که قوم طبری معرب قوم تپور می‌باشد و نام طبرستان (تپورستان) از نام این قوم گرفته شده‌است. پس از اسلام مردم طبرستان با نام طبری شناخته می‌شدند که این واژه معرب لفظ تپوری و تپری می‌باشد. یعقوبی در تاریخ یعقوبی مردم طبرستان را از قوم تبر معرفی می‌کند.<ref>گلیجانی مقدم، ندا (۱۳۹۵). «تحول معنایی واژه دیلم» (PDF). مطالعات تاریخ اسلام: ۱۱۶.</ref>به گزارش [[قاضی نورالله شوشتری]] در کتاب [[مجالس‌المؤمنین]] مردم آمل را طبری می‌گویند و نسبت ایشان به غیر از طبری اندک است.<ref>شوشتری، نورالله (۱۳۷۷). مجالس المونین. نشر اسلامیه. ص. ۹۸.</ref>
همچنین فرودسی در شاهنامه در دوران لشکرکشی اعراب به ایران در زمان [[یزدگرد سوم]] به اقوام طبری اشاره می‌کند:
{{شعر}}
{{ب|چو می‌روی طبری و چون ارمنی | به جنگ‌اند با کیش آهرمنی}}
{{ب|چو کلبوی سوری و این مهتران | که گوپال دارند و گرز گران}}
{{ب|همی سر فرازند که ایشان کیند | به ایران و مازندران برچیند}}
{{پایان شعر}}
[[محمدصادق نامی اصفهانی]] مورخ قرن ۱۲ عصر [[زندیان|زندیه]] در [[تاریخ گیتی‌گشا]] از سکنه [[استان مازندران|مازندران]] به عنوان اقوام طبری یاد می‌کند وی می‌نویسد:<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = نامی اصفهانی | نام = محمد صادق | عنوان = تاریخ گیتی گشا در عصر زندیه | سال = ۱۳۶۳ | ناشر = نشر اقبال | صفحه = ۷۱}}</ref>
{{نقل قول|
[[محمدخان سوادکوهی|محمد دادویی سوادکوهی]] چهل پنجاه نفر از طبریان (طبری‌ها) را که در آن هنگام ترقی عوامل نشین و گاو سوار بودند جمع آورده و بجانب اردوی شیخ علی خان شتافت. چون مومی الیه (فرد اشاره شده) اولین کسی بود که از مازندران به اردوی جناب شیخعلی خان رسیده از جمله سایر طبریان پیشترطریق خدمت گردیده، بجهت تألیف قلوب سایر طبریان و امیدواری جمهور اهل مازندران اورا لقب خانی داده و محمد خان نام نهاده.
}}
=== دین و آئین ===
مردمان این منطقه در روزگار [[هوشنگ]] پیشدادی به تناوب دارای آیین‌های ژروانی، مغانی، مهری و زرتشتی بودند.<ref>کتاب تاریخچه مازندران - صفحه ۳۴ - مجید رجایی</ref>
ولایات شمالی ایران، محتملاٌ در دوره [[اشکانی]] یا [[ساسانی]]، [[زرتشت]]ی شدند. وجود آتشکده‌ها در استان مازندران مبین این حقیقت است. در ۵۳۳ از [[گیلان]] همراه با آمل به عنوان پایگاه کشیشی [[نسطوری]] نام برده شده‌است.<ref>[https://gilanikar.ir/blog/a/32/گیلان-باستان-پیش-از-اسلام-بخش-پایانی گیلان باستان / تاریخ شمال ایران]</ref>
[[محمد حسن خان اعتمادالسلطنه]] دربارهٔ مذهب مردم آمل چنین می‌گوید: اهالی آمل مرکب اند از مسلمانان، یهودی، عیسوی، گبر، پادشاه این شهر و رجال دولت و خواص او یهودی مذهب اند.<ref>مرآت البلدان</ref>
در حدود قرن دوم هجری قمری مردم مازندران به دین اسلام گرویدند. در حال حاضر [[اسلام]] مانند دیگر شهرها، دین نخست شهر آمل محسوب می‌شود.<ref name="آمل، اولین مرکز حکومت دین شیعه"/><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/2/502 دین مردم آمل]</ref>
=== گاهشمار ===
=== فرهنگ و مراسم ===
آمل از دیرباز به دلیل وجود فرهیختگان و
[[پرونده:Tirgan-Iran-Amol.jpg|بندانگشتی|چپ|سیزدهمین دوره جشن ملی و باستانی تیرگان در آمل]]
* [[تیرگان]]: تیرماسیزه شو یا [[تیرگان]] یکی از جشن‌های ایرانی در روز تیر از ماه تیر برابر با سیزدهم تیرماه است. عده‌ای این جشن را در روزهای دیگر و از جمله در دهم تیر برگزار می‌کنند که به اعتقاد استادان ایران‌شناس نادرست است. این جشن در آمل همه ساله در جوار قله دماوند برگزار می‌شود. این جشن در کنار آب‌ها، همراه با مراسمی وابسته با آب و آب پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیش رو همراه بوده‌است و تیرگان یادآور رشادت آرش کمانگیر نیز می‌باشد.<ref>[http://www.iranboom.ir/jashnha/73-tir/13068-jashn-tirgan-yadavar-hamase-arash.html جشن تیرگان، یادآور حماسۀ آرش کمانگیر]</ref><ref>[http://www.iranbild.com/1462/جشن-تیرگان-مازندران-آرش-کمانگیر/ جشن تیرگان در مازندران]</ref>
* ورف چال: از آیین‌های قابل توجه مازندران که مراسمی ملی هم به‌شمار می‌رود در ارتباط با آب، مراسم ورف چال در روستای اسک واقع در جاده هراز انجام می‌شود. این رسم قدیمی و باستانی در زمانی که آخرین برف‌های زمستانی منطقه در حال ذوب شدن است در یکی از جمعه‌های نیمه دوم اردیبهشت ماه برگزار می‌شود. مراسم آیینی سنتی ورفِ چال حدود ۶۰۰ سال قدمت دارد.<ref>[http://www.mehrnews.com/news/1596417/نگاهی-گذرا-به-سنت-ورف-چال-در-مازندران-زن-سالاری-یک-روزه-در نگاهی گذرا به سنت ورف چال در مازندران/زن سالاری یک روزه در اسک وش]</ref>
* مارمه: مارمه یا مادرمه مراسمی است که هنگام تحویل سال افراد خانواده دور سفره یا مشابه آن هفت سین که با ظرافت و سلیقه خانم خانه چیده شده می‌نشینند و در حالیکه پدر خانواده دعای تحویل می‌خواند منتظر سال نو می‌شوند. در گذشته که امکانات ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون نبود با تیراندازی یا گفتن اذان سال جدید را به همه اعلام می‌داشتند. بعد از این که سال نو شد کسی معمولاً بچه‌ها که به عنوان مادرمه انتخاب شده با مجمعی که در ان قرآن، آیینه، آب، سبزه و شاخه‌های سبز جوان قرار دارد وارد خانه می‌شود و به این نیت که سال سرسبز و خوش و خرمی برای خانواده باشد شاخه سبز را جلوی در اتاق آویزان یا روی طاقچه اتاق می‌گذارد. در این روز مادر خانه، غذای عید، سبزی پلو درست می‌کند.<ref>[http://www.irna.ir/fa/News/81999555/ مارمه ، آیین سنتی نو شدن ماه در مازندران]</ref>
* علم گردانی و نخل گردانی: علم گردانی و نخل گردانی از قدیمی‌ترین سنت ایرانی و [[مازندران]] است که همه ساله در تمامی مناطق آمل در دسته‌های مختلف و محله‌ها انجام می‌شود. از ویژگی‌های عزاداری ماه محرم در مازندران، وجود سقانفار و تکیه‌ها در این استان است.<ref>[http://www.mehrnews.com/news/2946113/پیرعلم-و-نخل-گردانی-آیین-های-۳۰۰-ساله-روستاییان-مازندران پیرعلم و نخل‌گردانی؛ آیین‌های ۳۰۰ ساله روستاییان مازندران]</ref><ref>[http://haraznews.com/87973/نگاهی-به-آیین‌های-محرم-در-مازندران-87973 نگاهی به آیین‌های محرم در مازندران]</ref>
* [[نوروز خوانی]]: یکی دیگر از مراسم‌های معمول و جالب شهرهای مازندران به خصوص شهر آمل است. نوروزخوانان معمولاً چند روز قبل از فرارسیدن عید نوروز به داخل روستاها می‌آیند وبا خواندن اشعار در مدح امامان و ترانه‌های محلی، طلیعه سال نو را به آنها مژده می‌دهند. نوروز خوانان چند نفر هستند که یک نفر اشعار را می خوند، یک نفر ساز می‌زند و نفر دیگر که به آن کوله کش یا همان بارکش می‌گویند به در خانه‌های مردم می‌روند و صاحب خانه با دادن پول، شیرینی یا تخم مرغ از آنان پذیرایی می‌کند و به آنان عیدی می‌دهد.<ref>[http://fararu.com/fa/news/226888/تصاویر-آئین-نوروزخوانی-در-مازندران آئین نوروزخوانی در مازندران]</ref>
[[پرونده:نوروزخوانی آمول دله.jpg|بندانگشتی|راست|مراسم نوروزخوانی در آمل]]
* موسیقی: موسیقی منطقه آمل را می‌توان در قالب مناطق مرکزی شمال ایران بررسی نمود از همین رو تقریباً همه نغماتی در مناطق مرکزی شمال ایران رایج است در این منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد که از مشهورترین آنها نجوا و [[امیری]] خوانی و گهره سری و [[مازندرانی]] خونش و طالبا است. شعرهای طالبا و امیری و لاره از شعرهایی هستند که با سوز خوانده می‌شود و بر روی شنونده تأثیر خاصی می‌گذارد. نوروز خوانی سنت اصیلی است که اولین منطقه قبل از اسلام در آمل اجرا شد و بعدها به جاهای دیگر مازندران و ایران گسترش یافت و بعد از اسلام این اشعار این نو خواندن با مدح و منقبت ائمه در هم آویخت و از این شکل قدیمی حیث اشکالی نو یافت.<ref>[http://www.shomalnews.com/view/5684/نگاهی%20به%20برخی%20رسم%20های%20نوروزی%20در%20مازندران/ نگاهی به برخی رسم‌های نوروزی در مازندران]</ref>
* ادبیات: ادبیات و نظم مازندرانی تاریخی هزار و صد ساله دارد که قدیمی‌ترین آثار آن اشعار متعلق به مسته مرد و مرزبان باوندی و علی پیروزه است و همچنین پیشینهٔ نثر طبری به قبل از اسلام می‌رسد که متنی در باب بنای شهر آمل از زبان بانو آمله، دختر استاد دیلمی گفته شده و در کتاب تاریخ تبرستان ابن اسفندیار آورده شده‌است. بسیاری از شاعران مازندرانی‌زبان را به واسطهٔ کتاب‌های تاریخی [[ابن اسفندیار]]، [[ظهیرالدین مرعشی]] و [[اولیاءالله آملی]] شناخته می‌شوند.
=== بازی‌ها ===
سطر ۳۸۲ ⟵ ۴۶۳:
=== دیگر مراسم ===
از دیگر مراسم می‌توان به شب‌نشینی‌ها، خرج دادان امام حسین، سفره ابوالفضل،
===
==== معاصر ====
[[پرونده:Iran Rice Festival Amol.jpg|بندانگشتی|راست|جشنواره ملی برنج کشور در آمل]]
آمل تقریباً هر سال میزبان برخی از جشنواره‌های ملی و استانی است. جشنواره فرهنگی هنری تی‌تی، جشنواره مطبوعات مازندران، جشنواره برنج هرساله در این شهر برگزار می‌شود. چهل و چهارمین دوره [[جشنواره بین‌المللی فیلم رشد]] به همراه شش شهر استان مازندران در آمل با نمایش ۱۱۰ فیلم در سال ۱۳۹۳ برگزار شد. برای اولین بار نیز [[جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر]] به میزبانی و محوریت یک شهر به غیر از تهران در سال ۱۳۹۵ به میزبانی آمل برگزار شد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/10/18/1290098/مازندران-میزبان-جشنواره-تئاتر-فجر-شد مازندران میزبان جشنواره تئاتر فجر شد]</ref><ref>[http://www.ifilmtv.ir/News/NewsIn/21846/آغاز-جشنواره-بین-المللی-تئاتر-فجر-در-آمل جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در آمل آغاز شد]</ref> جشنواره بین‌المللی فیلم یاس سال ۱۳۹۳ نیز به محوریت و میزبانی آمل در استان مازندران برگزار گردید. یک دوره جشنواره اقوام ایرانی نیز به میزبانی شهر آمل برپا شد. همچنین ششمین جشنواره بین‌المللی فیلم سبز ایران به محوریت آمل در ۱۴ شهرستان استان مازندران برگزار گردید.<ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/5137704/نمایش110فیلم-در-چهل-وچهارمین-جشنواره-بین-المللی-رشد-در-آمل نمایش 110 فیلم در چهل وچهارمین جشنواره بین‌المللی رشد در آمل]</ref>جشنواره اسبهای ایرانی، جشنواره ملی برنج ایران، جشنواره ملی فرهنگی هنری هزار سنگر و جشنواره فرهنگی و هنری تی‌تی نیز به صورت سالانه در آمل برگزار می‌شود.<ref>[http://darsi.areeo.ac.ir/fa-IR/Berenjamol.areeo.ac/4877/news/view/21009/98455/Staging جشنواره ملی برنج ایران در آمل]</ref>تا کنون نیز بیش از شش دوره همایش اقوام خطه شمال با حضور با حضور گروه‌هایی از مازندران، گلستان و گیلان در آمل برگزار شده‌است.<ref>[https://www.mehrnews.com/photo/4163892/نهمین-همایش-اقوام-خطه-شمال-کشور-در-آمل طنین موسیقی و آئین‌های سنتی اقوام خطه شمال کشور در آمل]</ref>
=== روز ملی استان ===
[[جشن تیرگان]]، روز ملی دماوند و ۱۴ آبان روز ملی مازندران نیز مرتبط با شهر آمل است که مراسمات این جشن با عنوان روز ملی [[قله دماوند]]
===
{{اصلی|فهرست اهالی آمل}}
{{multiple image
<!-- Essential parameters -->
| perrow = 5
| total_width = 400
|align = left
|caption_align = center
|direction = horizontal
|header =
| header =
| align = left
| image1 = Al-Tabari-Sts.jpg
| width1 = ۷۰
| alt1 =
| caption1 = [[محمد بن جریر طبری]]
| image2 = Fakhrrazi.jpg
| width2 = ۶۰
| alt2 =
| caption2 = [[فخر رازی]]
| image3 = Talibamuli.jpg
| width3 = ۷۰
| alt3 =
| caption3 = [[طالب آملی]]
| image4 = Msc 2009-Friday, 16.00 - 19.00 Uhr-Dett 007 Larijani.jpg
| width4 = ۶۳
| alt4 =
| caption4 = [[علی لاریجانی]]
| image5 = Abu-sahle-Kuhi.jpg
| width5 = ۸۰
| alt5 =
| caption5 = [[ابوسهل ویجن بن رستم کوهی|ابوسهل کوهی]]
| image6 = Rabban-tabari-s.jpg
| width6 = ۷۱
| alt6 =
| caption6 = [[ابن ربن طبری]]
| image7 = Mirhayder1.jpg
| width7 = ۷۲
| alt7 =
| caption7 = [[میر حیدر آملی]]
| image8 = Tdpajouh.jpg
| width8 = ۶۸
| alt8 =
| caption8 = [[محمدتقی دانش‌پژوه]]
| image9 = Abbas Mirza (Hermitage).jpeg
| width9 = ۶۶
| alt9 =
| caption9 = [[عباس میرزا]]
| image10 = Farkhuntabari.jpg
| width10 = ۶۶
| alt10 =
| caption10 = [[ابن فرخان طبری]]
| image11 = Manouchehr Khosrowdad.jpg
| width11 = ۷۱
| alt11 =
| caption11 = [[منوچهر خسروداد]]
| image12 = Ahmad Moshir al-Saltaneh.jpg
| width12 = ۷۰
| alt12 =
| caption12 = [[احمد مشیرالسلطنه]]
| image13 = Hassan Hasanzadeh Amoli02 (1).jpg
| width13 = ۶۸
| alt13 =
| caption13 = [[حسن حسن‌زاده آملی]]
| image14 = Abdollah Javadi Amoli عبدالله جوادی آملی 29 (cropped).jpg
| width14 = ۶۸
| alt14 =
| caption14 = [[عبدالله جوادی آملی]]
| image15 = Lotfii.jpg
| width15 = ۶۸
| alt15 =
| caption15 = [[عبدالعلی لطفی]]
| image16 = Farhang Sharif.jpg
| width16 = ۶۸
| alt16 =
| caption16 = [[فرهنگ شریف]]
| image17 = Ghasem Rezaei at the 2016 Summer Olympics.jpg
| width17 = ۶۹
| alt17 =
| caption17 = [[قاسم رضایی]]
| image18 = Merooj-Adel.jpg
| width18 = ۵۰
| alt18 =
| caption18 = [[عادل غلامی]]
| image19 = Allahyar Sayyadmanesh 16.jpg
| width19 = ۵۰
| alt19 =
| caption19 = [[اللهیار صیادمنش]]
| image20 = Gholam-Ali Soleimani.jpg
| width20 = ۵۰
| alt20 =
| caption20 = [[غلامعلی سلیمانی]]
| image21 = Shariatzadehmoshaver.jpg
| width21 = ۵۰
| alt21 =
| caption21 = [[احمد شریعت‌زاده]]
| image22 = Monfaredst.jpg
| width22 = ۵۰
| alt22 =
| caption22 = [[مسعود منفرد نیاکی]]
| image23 = Mirzagholinavaei.jpg
| width23 = ۵۰
| alt23 =
| caption23 = [[اسدالله مشارالسلطنه]]
| image24 = Mohammad Ali Sadjadi.jpg
| width24 = ۵۰
| alt24 =
| caption24 = [[محمدعلی سجادی]]
| image25 = Wrestling at the 2020 Summer Olympics – Men's Greco-Roman 67 kg – Mohammad Reza Geraei (IRI) vs. Ramaz Zoidze (GEO) (13) (cropped).jpg
| width25 = ۵۰
| alt25 =
| caption25 = [[امیرحسین زارع]]
}}
== اولین‌ها ==
{| class="wikitable"
|-
! ردیف !! عنوان !! توضیحات
|-
| ۱|| اولین کارخانه تولید فولاد و ذوب آهن در ایران || نخستین تلاش‌ها برای استقرار صنعت ذوب‌آهن در ایران در سال ۱۸۸۷ میلادی توسط محمدحسین امین‌الضرب صورت گرفت. وی با اخذ اجازه و انحصار تأسیس کارخانه ذوب‌آهن از ناصرالدین شاه به مدت ۳۰ سال، اقدام به خرید توربین‌های بخار، کوره‌های دمشی، و سایر تجهیزات یک واحد فولادسازی از فرانسه در آمل کرد.
|-
| ۲|| اولین کارخانه ریخته‌گری، ساخت توپخانه و باروت در ایران || به نوشته لرد کرزن و هانوی که این دومی مدتی را در سالهای ۱۱۵۴ ه در گیلان، مازندران و استراباد به کار تجارت گذرانده بود، در زمان نادرشاه افشار اولین کارخانه آهن سازی و ریخته‌گری برای ساخت توپخانه و باروت در نزدیکی آمل احداث شد تا در آنجا گلوله توپ، خمپاره و نعل اسب برای نظام بسازند.
|-
| ۳|| اولین کارخانه تولید آب معدنی در ایران || با نام آمولو در سال ۱۳۵۰ با استفاده از آب خروجی از چشمه آب معدنی پرسم واقع در دامنه رشته کوه‌های البرز تأسیس گردید.
|-
| ۴|| اولین خط راه‌آهن مدرن در ایران || در سال ۱۸۸۶ میلادی احداث خط راه‌آهن از سواحل آمل (محمودآباد) توسط بخش خصوصی آغاز گردید. این طرح اگرچه در نظر بود تا تهران ادامه یابد، ولی با کارشکنی‌های پیمانکارهای بلژیکی به شکست انجامید و خطوط آن، برچیده و برای احداث تلگراف استفاده شد. قرارداد احداث خط راه‌آهن در توافقی در سال ۱۳۰۳ در پاریس بین کمپانی انگلیسی قوزی و محمدحسین امین‌الضرب نوشته شد.
|-
| ۶|| اولین کارخانه تولیدکننده ام‌دی‌اف در ایران || در سال ۱۳۶۹ تأسیس شد.
|-
|۷
|اولین کارخانه چاپ اسکناس ایران || در سال ۱۳۷۶ عملیات اجرایی پروژه کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار آغاز شد و در سال ۱۳۸۱ این کارخانه پس از اتمام عملیات نصب ماشین‌آلات و پشت سرگذاردن تولید آزمایشی به بهره‌برداری رسید و هم‌اینک پس از جذب پرسنل متخصص و استقرار سازمانی آنها، بصورت شبانه‌روزی در حال تولیدانبوه انواع کاغذ امنیتی می‌باشد.
|-
|۸
|اولین بندر تجاری شمال ایران || گای لسترنج نقل کرده‌است، عین الهم یا علمده امروزی و آبسکون مهمترین بندرگاه حاشیه جنوبی دریای خزر بود و مسیر ارتباطی مردم طبرستان با قفقاز و ترکستان، روسیه و اروپای شرقی بوده‌است. پیشینه این بندر به زمان هخامنشیان می‌رسد.
|-
|۹
|اولین مدرسه بعد از اسلام در ایران || به همراه مدرسه بیهقیه نیشابور، در کنار مسجد فعلی امام حسن عسگری آمل توسط ناصر الحق ساخته شده‌است.
|-
|۱۰
| اولین جاده ساسانی، مرکز - شمال ایران || در محل تنگه بند بریده، آثاری از راه باستانی ری به آمل به چشم می‌خورد. این آثار حکایت از آن دارد که حداقل از زمان ساسانیان، محور رودخانه هراز، به عنوان یک جاده مستقل مورد استفاده بوده‌است. در داستان فریدون در شاهنامه از مسیر البرزکوه و دماوند نیز یاد شده‌است و آن هنگامی است که ایرانیان ضحاک را به بند کرده، به شیرخوان در البرزکوه می‌برند که طبق نقشه شاهنامه محلی است بین ری و آمل.
|-
|۱۱
| اولین واکسن هاری || در سال ۱۳۹۶ توسط انستیتو پاستور ایران به بهره‌برداری رسید.
|-
|۱۲
| پیدایش اولین اسب اصیل ایرانی (اسب کاسپین) || اسبچه خزری با قدمت بیش از ۵ هزار سال به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نژاد اسبهای موجود در جهان است که در سال ۱۳۴۳ توسط لوئیز فیروز در اطراف آمل شناسایی شد.
|}
== جاذبه‌های دیدنی و گردشگری ==
آمل بارها در طول تاریخ بر اثر حوادث طبیعی مانند زمین‌لرزه و طغیان رود هراز آسیب جدی دیده و
=== جاذبه‌های تاریخی ===
[[پرونده:Atashkadeh (fireplace).jpg|200px|بندانگشتی|راست|[[آتشکده آمل]]]]
* [[پل دوازده چشمه]]: یک پل
* [[پل معلق آمل|پل معلق]]: پل فلزی یا پل معلق آمل مربوط به دوره پهلوی است و در داخل شهر، جنب پل دوازده چشمه واقع شده‌است. پل معلق دو پل معلق یک سان کنار هم است که یکی از بناهای با شکوه و ارزشمند توریستی شهر آمل محسوب می‌شود. یکی از اولین نمونه‌های پل‌های
{{multiple image
| header =
سطر ۴۳۵ ⟵ ۶۴۰:
| caption2 = [[پل دوازده چشمه]] در روز
}}
* [[آرامگاه میر حیدر آملی]]: برج آرامگاهی میر حیدرآملی یا آرامگاه سه سید، مقبره میر حیدر آملی مربوط به سدهٔ ۹ هجری قمری است و در آمل، محله پائین بازار، چاکسر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۶۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این بنا در محیطی
* [[شهر قدیم آمل]]: که شامل بازار قدیم آمل است مربوط به دوران‌های تاریخی پس از اسلام و بعد اسلام است در محله پائین بازار واقع شده‌است. این منطقه در دوران‌های [[ساسانیان]]، [[قاجار]] و [[صفوی]] آباد بود.
* [[بقعه شمس آل رسول]]: برج آرامگاهی شمس آل رسول در شهر قدیم آمل قرار دارد، بنا مربوط به قرن نهم هجری قمری بوده و از وسعت قابل ملاحظه نسبت به بناهای دوره خود برخورداراست بقعه به صورت چهار گوشه و گنبد مخروطی است و گنبد آن دو پوش می‌باشد که هر دو پوش آن در اثر زلزله و عوامل جوی منطقه خراب شده‌است عمده تزیینات بنا طاق و قوس و قرنیسهای آجری و کاشیکاری در قسمت فوقانی است. در طوماری که در زمان صفویان نوشته‌است شمس آل رسول به نام امام زاده شمس آل رسول خوانده شده‌است. نکته جالب در بنای این برج، کاربرد آجرهای با ابعاد و اندازه‌های مختلف است که تاریخ‌گذاری بنا را از راه مصالح‌شناسی دچار مشکل می‌کند، اما با توجه به شکل کلی و شباهت بسیار آن با برجهای شناخته شده در منطقه، از آثار قرن هشتم هجری دانسته شده‌است. ابن اسفندیار در تاریخ خود دو بار از این گنبدها یاد کرده‌است و چنین می‌نویسد، السید شمس آل رسول صلی الله علیه و آله فقیه و صاحب حدیث و از جمله سفاک و عباد، هنوز تربت او برقرار است و [[مشهد]] و مزار مشهور، به محله عوامع کوی بر در دروازه آمل اراضی گنبدین امروزین که قسمتی از محله پایین بازار است در زمان ابن اسفندیار محلهای جداگانه به نام عوامه کوی بوده و بر در دورازه آمل قرار داشته‌است. در این اراضی پاره آجر و سفال فراوان دیده می‌شود. سابقاً با کندن این اراضی آجرهای فراوان به دست می‌آوردند و همچنین ابن اسفندیار در جای دیگر در کتاب خود می‌آورد، قاضی حجیم زاهد و عالم و تربت بر در مشهد شمس آل رسول، به محله عوامه کوی مکلنوف ذیل عنوان سه گنبد می‌نویسد که در خارج شهر آمل بقاعی قدیمی است در حالیکه به جای سه گنبد پنج گنبد است. رابینو دربارهٔ گنبد شمس طبرسی یاد کرده و می‌نویسد، این گنبد مدور و به شکل برجی است. جسد شمس آملی در اینجا به خاک سپرده شده‌است مزار او در عوامه کوی که از کوی‌های شهر قدیم آمل بوده بنا شده‌است طاق این برج دو پوش بوده و گنبد خارجی و داخلی داشت که بر اثر زلزله خراب شد؛ که از این نطرات می‌توان گفت اینجا مقبره محمد بن محمود آملی با نام کامل شمس الدین [[محمد بن محمود آملی]] از دانشمندان پزشکان شهیر ایرانی بوده‌است.
[[پرونده:Amol Cantilever bridge arch Pahlavi IRAN.JPG|220px|بندانگشتی|راست|نمایی از پل معلق]]
* [[آتشکده آمل|آتشکده]]: مربوط به دوره [[ساسانیان]] است و در محله پائین بازار، در شهر قدیم یا عوام کوی واقع شده و این اثر در تاریخ {{جلالی حروف|۰۶|۰۲|۱۳۵۴|پیوند=نه}} با شمارهٔ ثبت ۱۰۶۰ به‌عنوان یکی از [[فهرست آثار ملی ایران|آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده‌است.<ref>{{یادکرد وب
آتشکده به صورت چهار گوشه و گنبد مخروطی است و گنبد آن دو پوش
[[پرونده:Jameh Mosque of Amol.JPG|
* [[مسجد جامع آمل]]: از مساجد جامع قدیمی
* [[مشهد میربزرگ]]: از بناهای تاریخی مهم و بزرگ مازندران
* [[مسجد آقا عباس]]: یک مسجد با سنگ‌فرش‌های زیبا
[[پرونده:MosqueAghaabbas.jpg|بندانگشتی|راست|[[مسجد آقا عباس]]]]
* [[آرامگاه ناصرالحق]]: برج آرامگاهی مربوط به سدهٔ ۹ ه.ق است و در آمل، محله پایین بازار، چاکسر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۶۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. ملگنوف می‌گوید: گنبد ناصرالحق که یکی از سادات حسنی است در آمل قرار دارد،
* [[موزه تاریخ آمل]] ([[ساختمان دارائی]]): که به موزه تاریخ آمل تبدیل شده‌است، یکی از موزه‌های فعال استان مازندران است که مقابل بیمارستان امام رضا قرار دارد و بنیاد این ساختمان به دوره پهلوی بر می‌گردد. ساختمان موزه تاریخ آمل در سال ۱۳۱۵ به عنوان اداره مالیه شهرستان آمل تأسیس گردید و تا سال ۱۳۸۷ با همین عنوان استفاده می‌شد تا اینکه در سال ۱۳۸۹ این بنا با کاربری فرهنگی در اختیار اداره کل میراث فرهنگی مازندران قرار گرفت و بعد از کمی مرمت و تغییرات لازم به عنوان موزه تاریخ آمل در سال ۱۳۹۰ افتتاح گردید و با استقبال تعداد زیادی روبرو شد. موزه تاریخ شهر آمل دارای سه طبقه است که طبقه اول مربوط به مردم‌شناسی و طبقه دوم مربوط به باستانشناسی و طبقه سوم مربوط به اسناد تاریخی ایران و مازندران است. در بخش اشیای مردم‌شناسی نمونه‌هایی از هنرهای بافت محلی مانند جاجیم، گلیم، ظروف چوبی، ظروف مسی مانند آفتابه، لگن، کاسه، سینی و چندین اثر دیگر قرار داده شده‌است. بخش باستانشناسی نیز با قسمت‌های دیگر موزه متمایز شده و اشیای با ارزش تاریخی قرار داده شده‌است که قدمتشان به بیش از چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح و دوره آهن بر می‌گردد. در بخش اسناد تاریخی این موزه، گزارش‌های ادارات وقت در خصوص زلزله وآتش سوزی آمل مربوط به سالهای ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶ و دست نوشته‌های شاهان دوره قاجار و مکاتبات اداری دربار قاجار با رؤسای حاکمان آمل به چشم می‌خورد. قدیمی‌ترین دست نوشته‌های اسناد تاریخی موزه صورت اسامی علما در آمل در سال ۱۲۸۶ هجری قمری است.
* [[گلدسته مسجد امام حسن عسگری]]: یک مناره یا گلدسته که مربوط به دوره قاجار است و در آمل، محله پایین بازار واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۳۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
* [[مسجد حاج علی کوچک]]: از بناهای عهد قاجار بوده که در پایین بازار واقع است که دارای دو مناره بلند است. بنای اولیه این مسجد بیش از دو قرن می‌رسد اما اخیراً ساختمان آن خراب و مسجد جدیدی بر سرجای آن احداث شد. در سابق این مسجد دارای گلدسته‌ای آجرنما بود که پوششی سفالین داشت.
* [[مسجد امام حسن عسگری]]: کهن‌ترین [[خانقاه]] ایران مسجد امام حسن عسگری است که کهن‌ترین مسجد آمل هم می‌باشد. سازمان میراث فرهنگی مازندران تاریخ بنای این مسجد را سال ۱۴۰هـ ق می‌دانند. بنای اصلی آن متعلق به قرن دوم-سوم قمری است و گلدسته هشت ضلعی با بامی سفالین ساخته شده که بر فراز مسجد واقع که متعلق به قرن ششم هجری قمری است. در برخی منابع نام این مسجد، مسجد امام حسن آمده و برخی معتقدند که کلمه عسگری بعدها به آن اضافه شده‌است و در برخی منابع آمده که امام حسن عسگری در این مسجد نماز گزارده و نام مسجد به نام او گردیده‌است این مسجد در پایین بازار آمل واقع است. موضوع ورود حسن بن علی به مازندران هنوز مورد تردید است. احتمالاً این مسجد توسط حسن الطروش حسن کبیر ساخته شده‌است. ناصر کبیر که نام او حسن بود و از آنجایی که ناصر فرمانروایی مذهبی بوده مردم او را امام می‌نامیدند و این مسجد به نام اوست که بعدها کلمه عسگری به آن اضافه شده‌است. ناصر کبیر مسجد رادر قرن سوم هجری قمری ساخته‌است.
* حمام اشرف السلطان: امروز این حمام به نام حمام اشرف معروف است که رابینو آن را به نام حمام اشرف سلطان خوانده‌است. این حمام شامل سربینه یا رختکن است. سر بینه شامل سه وسط حوض و راهرو و دو طرف آن دو قسمت رختکن است. از رختکن به گرمخانه و از آنجا به صحن حمام وارد می‌شود. نوره خانه قدیمی دراز و طولانی بود و نور کافی نداشت. امروز قسمتی از گرمخانه را اختصاص به این دو داده‌اند. کاشی‌های قدیمی سربینه بر جای بود که قدمت پاره‌ای از آنها به زمان صفوی می‌رسد.
* دخمه و فجه عالی: در محله راست گوی آمل دخمه وقبه عالی برای داعی کبیر ساختند. هنوز آن عمارت باقی است و مولانا اولیاءالله نوشته‌است، در ایام طفولیت اگر چه عمارت رو به خرابی نهاده بود، اما صندوق کهنه‌ای آنجا دیدم و در میان دیوار گنبد، راه گرد می‌گردد و بر بالا می‌رود و هفتاد پاره دید در نواحی آن بغیر از باغ و ضیعه و حمام و دکان بر آنجا وقف فرمود روز دوشنبه نیمه رجب سنه ۲۷۰ وفات یافتاین مکان مرقد داعی کبیر است. عمارت و مقبره میر بزرگ مشهد میر بزرگ عمارت و مقبره‌ای است که مربوط به دوره صفوی -قرن ۸ ه.ق است و در آمل، سبزه میدان، محوطه مصلی آمل واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
سطر ۴۶۷ ⟵ ۶۷۰:
| caption2 = [[مشهد میر بزرگ|عمارت میر بزرگ]] در شب
}}
* [[امامزاده ابراهیم (آمل)|امامزاده ابراهیم]]: یکی از مقبره‌های بلند متبرکه در ایران و از دو امامزادهٔ معروف شهر آمل است و هم‌اکنون از بناهای تاریخی شهر آمل محسوب می‌شود. این امامزاده به دلیل آثار نفیس چوبی از قبیل در، صندوق و همچنین تزئینات و کتیبه‌های زیبای قاجار اهمیت هنری و تاریخی دارد. این بنا با پلان مربع شکل و بدنهٔ آجری و گنبد هرمی‌شکل در قرن نهم هجری در شهر آمل ساخته شده‌است. از ویژگی‌های خاص این بنا می‌توان به ارتفاع بلند آن، دیوارهای محصورکننده‌اش، برج مکعب شکل و گنبد هشت ضلعی آن اشاره کرد. این بنا در سال ۹۲۵ هجری قمری به وسیلهٔ خواجه عبدالله نامدار، فرزند درویش حاج کفشگر، ساخته شده و بانی آن عبدالله ابن شاه حسین قاضی بوده‌است. سازندهٔ مقبره آن نیز محمد حسین نجار است. چهار چوبهٔ این مقبره از شاهکارهای نجاری باستانی است که آیات قرآنی در آن حک شده‌است. در خارج دیوار محوطهٔ گنبد امامزاده ابراهیم آب انباری موجود است که در سال ۱۳۱۵ قمری توسط امیر مکرم لاریجانی اسکی ساخته شد. این بقعه از سمت غرب به خیابان طالب آملی و از سمت شرق به قادی محله و گرجی محله محدود است.
* [[امامزاده قاسم (آمل)|امامزاده قاسم]]: بنای امامزاده قاسم متعلق به قرن هشتم هجری قمری است و در محله پایین‌بازار آمل و در مجاورت بلوار شهید بهشتی قرار دارد. از لحاظ شکل و پلان دارای ویژگی‌هایی است که آن را منحصر بفرد نموده‌است. بنای ۸ ضلعی با گنبدی کوتاه بر روی یک صفحه قرار دارد که با ملاط بر روی آجر، تزئیناتی روی آن صورت گرفته‌است. بالای طاق‌نماها، سه قرنیس سینه کفتری دیده می‌شود. بام بنا سفال‌پوش است و ورودی آن در جهت شرقی بنا قرار دارد. سه پنجره نورگیر چوبی، در اضلاع شمالی و جنوبی و غربی تعبیه شده‌است. در کنار این برج کوتاه یک مسجد و یک حیاط که قبرستان است وجود دارد.
[[پرونده:Tomb Mausoleum Mir sayyed Heydar Amuli (Seyyed 3 tan)fakhrul islam and rukn al din Amuli.JPG|thumb|left|200px|[[آرامگاه میر حیدر آملی]]]]
* [[امامزاده عبدالله آمل|امامزاده عبدالله]]: از امامزاده‌های قدیمی، در پنج کیلومتر مانده به آمل، جاده‌ای از راه اصلی جدا می‌شود که از میان جنگلهای انبوه، به امامزاده عبدالله می‌رسد. امامزاده عبدالله در واقع روستایی کوچک است که آرامگاه امامزاده عبدالله را دربرگرفته است. این آرامگاه، گذشته از صحن و بقعه‌اش، حجره‌هایی برای اقامت مسافران و زایران و نیز بازاری در ضلع غربی‌اش دارد. در حال حاضر این مقبره خراب شده و به جای آن یک حرم عظیم در حال احداث است.
* [[خانه منوچهری (آمل)|عمارت منوچهری]]: این عمارت در بافت قدیم آمل قرار دارد و بنا مزبور به دوره قاجار است که در زمان قدیم یک عمارت و خانه ایانی بوده‌است، که یک مجموعه کامل می‌باشد. این بنا به صورت ورودی هشت ضلعی و عمارت پهن ساخته شده‌است. این بنا در سال ۱۳۹۸ طی مزایده توسط وزارت میراث فرهنگی جهت مرمت و احیا و بهر برداری به بخش خصوصی واگذار شد و اکنون با کاربری فرهنگی و پذیرایی و تحت عنوان مجموعه فرهنگی، اقامتی و پذیرایی عمارت منوچهری در حال فعالیت است.
* [[خانه شفاهی]]: یکی از زیباترین خانه‌ها در شهر که با وجود به المان‌های موجود در این بنا نقاشی‌ها و گچبری‌ها و پنجره‌های اروسی و طاق و قوس‌های موجود در بنا می‌توان گفت متعلق به دوره [[قاجار]] است، در طبقه دوم آن تزئینات زیادی دیده می‌شود و گمان می‌رود که خانه شاه نشینی بوده‌است، که می‌توان به گچبریهای آن با نقشهای گل و بوته و اروسی‌ها و طاق‌ها با قوس زیاد داخلی و شیشه‌های نور گیر مشبک اشاره کرد.
* [[حمام میر صفی]]: مربوط به دوره صفوی است و در آمل روستای امین آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۳۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این حمام دارای پلان‌های بسته و گنبدهای کوچک گرد است که هر کدام را با زاویه به هم متصل کرده‌است.
* [[برج هشتل]]: برج هشتل مجموعه عظیم از پنج برج آرامگاهی است. این برج‌ها
[[پرونده:Imamzadeh-Ibrahim Amol.jpg|205px|بندانگشتی|امامزاده ابراهیم]]
{{multiple image
سطر ۴۹۳ ⟵ ۶۹۱:
| caption2 = ورودی یک مسجد
}}
* [[حسینیه آمل]]: معروف به خانه حسینیه آقای مدنی از جمله حسینیه‌های قابل توجه است و بنای آن مربوط به دوره قاجار است و در محله پشت بازار، کوچه حسینیه قرار دارد.
* [[پل فیروز کلای آمل|تکیه و پل فیروزکلا]]: قدیمی‌ترین تکیه مذهبی مازندران و یک پل تاریخی که در روستا فیروزکلا قرار دارد، از پل فقط خرابه‌های آن باقی‌مانده ولی تکیه به‌طور کامل باقی‌مانده و برای مراسمات مذهبی از آن استفاده می‌شود، از معماری چوبی نفیس آن می‌توان به دست نوشته و نقشه‌ها و شکل‌های منده کاری و کشیده روی چوب آن اشاره کرد و همچنین سنگ‌فرش تکیه فیروزکلا به صورت تکه سنگ‌ها است.
* [[آرامگاه خضر (قدمگاه خضر)|آرامگاه خضر نبی]]: بقعه خضر یا قدمگاه خضر مربوط به سدهٔ ۹ ه.ق است و در آمل، خیابان رضوانیه، جنب کتابخانه عمومی شهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۳۵ با شمارهٔ ثبت ۱۲۴۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. در هویت این بقعه معروف به قدمگاه خضر در آمل، منوچهر ستوده، در جلد چهارم کتاب از آستار نا استار آباد، چنین می‌نگارد؛ در تاریخ طبرستان و رویان و تاریخ رویان، مؤلف می‌گوید؛ " حسن بن علی بن عبدالرحمن شجری معروف به داعی صغیر، دستور داد خانهای برای سادات علوی و حسنی این شهر در مصلای آمل بنا کنند و فرمود؛ مجموع سادات آنجا خانه‌ها ساختند. گمان می‌رود این محله، که سادات در آن خانه بنا نهادند، احتمالاً می‌تواند همان رضوانیه امروزی باشد. در این محله، امروزه هم مصلی است که نماز جمعه منعقد می‌شود و هم دارای یک بیمارستان مجهز به نام هفده شهریور و کتابخانه عمومی قرار دارد، که این کتابخانه از موقوفات بقعه [[خضر]] است. ستوده در صفحه ۲۹ کتاب از آستارا تا استارآباد، در بخش معرفی آثار تاریخی آمل می‌نویسد، در محل هلال احمر ایران، سرپل مصلی، پشت کتابخانه عمومی شهر، گنبدی است به نام خضر، که ممکن است مدفن یکی از سادات باشد. داخل این گنبد محلی معروف به هفت تن است، که امکان دارد هفت تن از سادات حسینی در اینجا به خاک سپرده باشند. در روایت دیگر آمده که خضر نبی در گذر از ایران بوده که به آمل آمده و اولین جایی که نقل مکان کرد همین قدمگاه خضر نبی است.
* گرمابه خواجه یعقوب: پس از اینکه علاءالدوله علی در مازندران به سلطنت نشست -هیبت او زیادت شد و اصحاب اطراف از فتنه جویی و تحکیم بنشستند واو سلقام خاتون را به ساری بنشاند و خواجه یعقوب جوسی را وزیر او گردانید و آرم چمنو و تلار و اهلم و دیگر مواضع به نان او پدید کرد. بعد از مدتی خواجه یعقوب مسلمان شد و اسپهد علاءالدوله علی وزارت خویش بدو داد و هنوز به آمل و گرمابهٔ او را عمارت پدید است.
* [[آرامگاه یوسف اسماعیل آمل|آرامگاه یوسف اسماعیل]]: مربوط به سدهٔ ۹ هجری قمری است. مقبره این شیخ زاهد دارای نمای خارجی بقعه چهار گوش است این چهارگوش را بالاتر از تزئینات کشکولی و سینه کفتری گچی، بریده و هشت ضلعی به وجود آورده‌اند.
* تکیه اوجی آباد: تکیه سردار روستای اوجی آباد را عباسقلی خان لاریجانی حاکم موروثی آمل و لاریجان در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار احداث نموده‌است.
{{multiple image
| header =
| align = left
| image1 =Hashtal Tower 8172.jpg
| width1 = ۱۰۹
| alt1 =
| caption1 = [[برج هشتل]]
| image2 = Haj Ali koochak Mosque.JPG
| width2 = ۱۸۳
| alt2 =
| caption2 = [[مسجد حاج علی کوچک]]
}}
* [[تکیه سقا نفار هندوکلا|تکیه سقانفار هندوکلا]]: مربوط به سدهٔ ۱۳ ه.ق، دارای گستردگی خط و نوشته بسیار است که موجب تمایز این سقانفار با نمونه‌های همسان خود شده‌است. این سقانفار در روستای هندوکلا در شرق آمل و در مسیر جادهٔ بابل به آمل قرار دارد. در گوشه‌ای از میدان روستا، دو سقانفار به چشم می‌خورد که یکی از آنها ساده و فاقد نقش و دیگری دارای نقوش بیشمار است. در این مجموعه به گونه‌ای که از تمام اشعار مرثیه دوازده بند محتشم کاشانی به صورت گزیده استفاده شده‌است. در پایان نام خادم، نقاش، کاتب و تاریخ و حدیث بدین شرح آمده‌است، خادم درگه شاه‌مردان حاجی قربان بن کربلایی رمضان که معروف به حاج قربان خان هندوئی مشاور حقوقی میرزا حسین‌خان سپهسالار بوده‌است.
* [[سقانفار اورطشت]]: مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان آمل، دهستان هزار پی شمالی، روستای اورطشت واقع شده‌است.
* خانه عبادی: خانه عبادی یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در آمل است که قدمت آن مربوط به پهلوی اول می‌باشد و در سال ۱۳۸۵ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده‌است. نشانی این اثر ملی ثبت شده آمل شهر آمل، منطقه سبز میدان، نزدیکی بقعه میر بزرگ می‌باشد. این مکان به عنوان نخستین مجتمع تلفیقی فرهنگی میراثی کشور در این شهر فعال است.
* خانه حاج مهدی سلطان: این خانه مربوط به اواخر دوره قاجار است و در روستای پاشاکلا در شرق آمل واقع شده‌است. این خانه از نظر فنون تزیینی و نقشمایه‌ها بسیار غنی است. تنوع نقوش، این خانه را به موزهای برای نمایش هنر هنرمندان این دوره بدل کرده‌است. که به حاج مهدی سلطان از صاحب منصبان نظامی و در عین حال مذهبی اواخر قاجار تعلق دارد، شامل یک تالار، اتاقهای سه دری، دو ایوان تابستانی و زمستانی و دو انبار آذوقه است.
* عمارت شهرداری: کاخ شهرداری از جمله بناهای دوره پهلوی در کنار رودخانه هراز است این کاخ از پلان و معماری قابل توجهی برخوردار است که همچنان هم استوار است.
* خانه قریشی: متعلق به دوره قاجاری در بافت قدیم شهر قرار دارد. بنا با پلان مستطیل در راستای شرق به غرب در دو طبقه و یک انبار نگهداری مواد غذایی با چند خمره بزرگ سفالی نسب شده در کف آن ساخته شده‌است. قدمت این اثر متعلق به قرون متأخر اسلامی (قرن ۱۰ الی ۱۳ ه.ق) بوده‌است.
* خانه درزی‌ها: خانه حاج علی ارباب معروف به خانه درزی‌های آمل در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. این خانه قدیمی یکهزار متر مربعی که در کوچه ملکزاده، سر نبش خیابان آیت الله جوادی آملی قرار دارد، به شماره ۳۱۲۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. خانه تاریخی درزی‌های آمل با دارا بودن حیاط اندرونی و بیرونی است که گچ بری و نقاشی‌های این خانه متعلق به دوره قاجاریه است.
=== جاذبه‌های ورزشی ===
* [[رودخانه هراز|رود هراز]]: رودخانه هراز که در قدیم، رودخانه هرهز نیز نامیده می‌شد از دره لار در جنوب دماوند سرچشمه می‌گیرد و رواناب‌های دره قاضی‌کلا و جنگل‌دره نیز از کوه‌های شمیم‌کوه، آب زیارو و لاسم که از کوه‌های غربی قزقان‌چای فیروزکوه و آب رودهای جاری از دهکده‌های دلارستاق، نیز به این رود وارد می‌شوند. رودخانه هراز در یک دره نسبتاً پهن به طرف شمال جریان یافته‌است و در مسیر آن چندین روستا و محله و حداقل ۸ کارخانه شن و ماسه وجود دارد؛ و بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر مربع است. آب زارعی کشاورزان آمل، [[فریدونکنار]]، بخشی از [[بابل (شهر)|بابل]] و [[نور]] نیز از این رودخانه تأمین می‌گردد. مهمترین شهرهایی که بر روی مخروط افکنه رودخانه هراز توسعه یافته‌اند عبارتند از شهرستان‌های آمل و فریدونکنار. شیب رودخانه هراز در محدوده کوهستانی بسیار متغیر است. شیب رودخانه هراز از مرز کوهستان تا شمال شهر آمل ۱۳ در هزار و در محدوده شهر آمل ۷ در هزار
=== جاذبه‌های علمی تحقیقی ===
* طرح آبریز هراز: طرح آبریز هراز یکی از
* مؤسسه تحقیقات برنج کشور: آمل از
* کارگاه زغال: یکی از فعالترین کارگاه‌های زغال است که در منطقه بلیران قرار دارد و تمامی کارهای آن به صورت دستی انجام می‌شود.
* منطقه حفاظت شده [[چلاو]] چلاو یک
* منطقه حفاظت شده سیاه بیشه: منطقه سیاه بیشه از مراکز حفاظت شده مخابراتی ایران است که در آن چندین دکل مخابراتی و آنتن‌های ارتعاشی نصب شده‌است.
* قلعه کش: محوطه باستانی قلعه کش در حاشیه غربی و جنوب غربی روستای قلعه کش بخش دابودشت شهرستان آمل قرار دارد. در مجموع تعداد ۱۶ گمانه آزمایشی در پیرامون بلافصل محوطه قلعه کش به منظور تعیین حریم در این محوطه زده شد، که علاوه بر مشخص کردن عرصه واقعی محوطه (۱۷ هکتار)، یافته‌های بسیار ویژه‌ای مربوط به ادوار پیش از تاریخی [[عصر آهن]]، مفرغ، کلکولتیک بدست آمد که از جمله آنها می‌توان به پیکره حیوانی، تدفین انسانی، مجموعه سفالین قابل گاهنگاری نسبی و.. اشاره کرد.
[[پرونده:Yellow Flowers on The Baliran Jungle.JPG|200px|بندانگشتی|کلزا در جنگل بلیران]]
=== جاذبه‌های تفریحی و طبیعی ===
* [[پارک جنگلی میرزا کوچک‌خان]] و [[هلومسر]]: به عنوان دو پارک جنگلی نزدیک به شهر آمل هستند. پارک جنگلی نمونه گردشگری میرزا کوچک‌خان هراز در ۱۶ کیلومتری شهر آمل در جاده هراز در منطقه رزکه قرار دارد. این پارک توسط سهام عدالت مازندران اداره می‌شود. این پارک دارای امکانات تفرجگاهی آلاچیق، آب آشامیدنی، سرویس دستشویی، اجاق، میز و نیمکت، رستوران و قهوه‌خانه، سکوی چادر و وسایل بازی کودکان، جایگاه سوارکاری و سه مدخل ورودی است و همچنینی دارای جاذبه دو آبشار و درختان کهنسال و فضای سبز است. پارک جنگلی امامزاده عبدالله که به هلومسر معروف است نیز در ۵ کیلومتری شهر آمل قرار دارد و توسط شهرداری آمل اداره می‌شود و دارای امکانات رفاهی و جاذبه درختان مرتفع است. پارک جنگلی میرزا کوچک خان دومین پارک جنگلی شمال ایران از نظر مساحت است و در مسیر جاده هراز و فست فود مجموعه توریستی رفاهی نارنجستان قرار دارد.
* [[پارک دهکده طلایی]]:
* [[الیمستان]]: یکی از زیباترین مناظر را در فصل بهار و تابستان به گردش گران و طبیعت دوستان نوید می‌دهد. این جنگل‌ها محل رویش گیاه الیما ست که در اردیبهشت ماه رشد می‌کند. که گفته شده، نام جنگل الیمستان نیز برگرفته از آن می‌باشد. الیمستان یکی از مناطق توریستی در آمل است که تورهای زیادی از افراد برای تفریج و سفر به دل طبیعت الیمستان می‌زنند این منطقه نگاه عکاسان داخلی و خارجی راه هم به خود جذب کرده دارای طبیعت بکر و جنگل و مراتع سر سبز است. آب مردم این منطقه از چشمه تأمین می‌شود و محصول آن غلات، لبنیات و عسل است. قله الیمستان هم یکی دیگر از جاذبه‌های این روستا است که در زمستان و بهار کوهنوردان زیادی را به خود جذب می‌کند. قله‌ای که حدود ۲۵۱۰ متر ارتفاع دارد و یکی از بهترین گزینه‌های کوهنوردی در زمستان به‌شمار می‌رود. اگر اهل کوهنوردی باشید، این قله با تمام جاذبه‌های طبیعی اطرافش بهترین گزینه سفر کوهنوردی شما به‌شمار خواهد رفت.
{{multiple image
| header =
سطر ۵۳۷ ⟵ ۷۴۹:
| caption3 = جنگل زیارو
}}
* [[بلیران]]: بلیران از مناطق ویژه گردشگری روستایی است که با دارا بودن
* چشمه آب معدنی آلامل: این چشمه در مسیر جاده هراز و چهر کیلومتری آمل قرار دارد آب فراوان آن چون پودری نمناک در هوا پخش می‌شود.
* سروچمان هزار پله: در امتداد پارک جنگلی هراز واقع شده‌است و دارای چند پله جوبی است که یکی از جاذبه‌های زیبا این منطقه است شامل قوس چوب قدیمی و چندین پله که برای عبور و مرور ساخته شده‌است.
* جنگل [[زیارو]]: زیارو یا زیارود، آمل از غنی‌ترین مناطق فضای سبز و طبیعت گردی است که با جنگل‌هایی انبوه به بام آمل مشهور است و در بلندای آن دریای محمودآباد به خوبی مشاهده می‌شود.
=== بناهای تاریخی تخریب شده ===
بسیاری از بناهای تاریخی دیگر در آمل که در گذشته وجود داشته در طول تاریخ تخریب یا از بین رفته‌است. بنا به اطلاعات موجود نزدیک به ۶۰ اثر تاریخی و فرهنگی بخصوص در حملات [[سلطان مسعود غزنوی]]، حمله [[تیمور لنگ]]، به آتش کشیده شدن شهر در دوران [[شاه عباس یکم]]، طغیان رود هراز، حریق و زلزله سال ۱۳۳۵ ویران شد.<ref>جامع التواریخ، ۵۰۹.</ref><ref>Blarr, “Amul, Islamic Monuments,” Encyclopaedia Iranica, vol. 1, pp. 980-81.</ref><ref>لسانالملک سپهر، ۱۰۸؛ اعتمادالسلطنه</ref><ref>طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، سری III /ج ۲، به کوشش م.ی. دخویه، لیدن، بریل، ۱۸۸۱م.</ref><ref>آرشیو وزارت امور خارجه، اسناد کارگزاری مازندران، سال ۱۳۳۵–۱۳۳۶ق</ref><ref>Rabino, Journey to Astarabad, Diary April 26th to May 16th 1908, FO 248/940</ref> لیستی از معروف ترین‌ها آثارهایی که دیگر وجود ندارد عبارت انداز:
دارالحکومه آمل، گنبد ایرج پسر فریدون، سرای و حمام خواجه یعقوب مجوسی، قصر و گور آمله، خالد سرا، مشهد شیخ ابوتراب، آرامگاه شیخ زاهد فیروی، خانقاه و تربت شیخ ابوالعباس قصاب، مرقد حسن بن حمزه علوی، مرقد شرف‌الدین، مزار تاج‌الدولهٔ شهریار، مسجد و مناره مالک اشتر، قصر فیروزآباد، قلعه قدیمی هوشنگ، کاخ خسرو پرویز، قلعه دختر، گنبد محمد آملی، اردوگاه سربازان نادرشاه افشار، باروی شهر آمل، برج گبری و زرتشتیان آمل، قلعه ماهانه‌سر، هشت کاروانسرا، شش حمام، دوازده آب انبار متعدد، باغ و عمارت شاه‌عباس صفوی در کنار رود هراز، آب انبار خسروخان، کاروانسرای وزیری شاه عباس و قیصری، قصر باوندیان، کاخ چای خوری.<ref>فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ ش؛ مهجوری، اسماعیل</ref><ref>دانشنامه اسلامی، آمل</ref><ref>جامعه‌شناسی تاریخ آمل ص. ۷۵</ref>
[[ویلیام اوزلی]]، [[جوناس هنوی]]، [[یاسنت لویی رابینو]]، [[ژاک دو مورگان]] و [[نینا ویکتوروونا پیگولوسکایا]] در گزارشی از آثار مخروبه در آمل سخن گفته‌اند.<ref>پیگولوسکایا، ن. شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان: از شیخ صفی تا شاه صفی، به کوشش ا. اشراقی، تهران، علمی، ۱۳۶۴ش.</ref><ref>دومرگان، ژ، هیئت علمی فرانسه در ایران: مطالعات جغرافیایی، ترجمهٔ ک. ودیعی، ج ۱</ref><ref>جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش م. قزوینی، ج ۱، لیدن، بریل،</ref><ref>Fraser, J. B. , Travels and Adventures in the Persian Provinces on
the Southern Banks of the Caspian Sea, London, Longman, 1826.</ref>
=== سرمایه‌گذاری ===
در سالهای مختلف برای گسترش بخش گردگشری و تفریحی آمل مباحث مختلفی بیان شد و بیشتر به بخش سرمایه‌گذاری به مناطق محلی و روستایی توجه بیشتری شد. در بخش سرمایه‌گذاری خارجی در سالهای گذشته شرکت‌های مختلفی از کشورهای [[کویت]]، [[ترکیه]] و [[ایتالیا]] برای سرمایه‌گذاری در واحدهای مختلفی همچون ساخت هتل، تله کابین و مجموعه توریستی به شهر آمل ورود پیدا کردند اما شرایط تحریم در ایران و میل کم مسئولین مانع همکاری بین این افراد در آمل شده‌است.<ref>[http://www.isna.ir/news/95050116150/واقعیت-هایی-از-سرمایه-گذاری-خارجی-ها-در-گردشگری-ایران واقعیت‌هایی از سرمایه‌گذاری خارجی‌ها در گردشگری ایران]</ref><ref>[http://amolshora.ir/دیدار-سرمایه-گذاران-ترکیه-با-اعضای-شور/ دیدار سرمایه‌گذاران ترکیه با اعضای شورای اسلامی شهر آمل]</ref>
== سیاست ==
=== فرمانداری ویژه ===
فرمانداری آمل شامل فرمانداری مرکزی است که در سال ۱۳۲۴
=== شهرداری ===
== اماکن تفریحی و خدماتی ==
=== پارک‌ها ===
* [[پارک دهکده طلایی]] به عنوان تنها پارک داخل شهری آمل است که به عنوان
{{wide image|دریاچه پارک آمل.jpg|700px|نمای پانوراما از دریاچه شهربازی پارک دهکده طلایی}}
* پارک جنگلی میرزا کوچک خان و هلومسر به عنوان دو پارک جنگلی نزدیک به شهر آمل هستند. پارک جنگلی نمونه گردشگری میرزا کوچک‌خان هراز در ۱۶ کیلومتری شهر آمل در جاده هراز در منطقه رزکه قرار دارد. این پارک توسط سهام عدالت مازندران اداره می‌شود. این پارک دارای امکانات تفرجگاهی آلاچیق، آب آشامیدنی، سرویس دستشویی، اجاق، میز و نیمکت، رستوران و قهوه‌خانه، سکوی چادر و وسایل بازی کودکان، جایگاه سوارکاری و سه مدخل ورودی است و همچنینی دارای جاذبه دو آبشار و درختان کهنسال و فضای سبز است. پارک جنگلی امامزاده عبدالله که به هلومسر معروف است نیز در ۵ کیلومتری شهر آمل قرار دارد و توسط شهرداری آمل اداره می‌شود و دارای امکانات رفاهی و جاذبه درختان مرتفع است.<ref>[http://seeiran.ir/پارک-جنگلی-هلومسر/ پارک جنگلی هلومسر]</ref><ref>[http://seeiran.ir/پارک-جنگلی-میرزا-کوچک-خان-آمل/ پارک جنگلی هراز]</ref>
* [[جنگل بلیران|پارک جنگلی بلیران]] از دیگر پارک‌های و منطقه‌های طبیعی نزدیک به شهر است که در روستای [[بلیران]] در [[بخش دشت سر]] قرار گرفته‌است و دارای طبیعتی
=== هتل‌ها ===
[[پرونده:Hotel City of Amol.jpg|150px|بندانگشتی|راست|نمایی از [[هتل شهر (آمل)|هتل شهر]]]]
در دو دهه اخیر نبود هتل فعال در شهر آمل دچار مشکلاتی برای مسافران شده بود. [[هتل شهر (آمل)|هتل شهر]] به عنوان هتل اصلی شهر
{| class="wikitable"
|-
! ستاره !! نام !! تعداد اتاق
|-
| ★★★★ || هتل اکسین || ۳۶
|-
| ★★★ || هتل المپیک شمال || ۳۰
|-
| ★★★ || [[هتل شهر (آمل)|هتل شهر]] || ۱۷
|-
| ★★★ || هتل نیلوفر || ۲۶
|-
| ★ || هتل ویشه || ۷
|}
===
==== در گذشته ====
آمل در زمان قدیم قرای طبرستان بوده‌است و ابن فاتح و جیمز کارتن از تاریخ نویسان می‌گویند: {{نقل قول|آمل دارای سه مسجد جامع که برتری خاصی به مساجد منطقه دارد و دارای طبیب خانه‌های عظیمی است که در کنار قصر و در کنار دارالحکومه آمل ساخته شده‌است و هر کس به دردی دچار شود به این طبیب خانه‌ها رجوع می‌کند.}} اولین مرکز طبابت در شهر، مریضخانه بلدیه آمل بود که با پیگیری طبیب مریضخانه به رئیس صحیه کل مملکتی در سال ۱۳۱۳ و ارسال بودجه در سال ۱۳۱۴ به بهره‌برداری رسید. قدیمی‌ترین بیمارستان شهر، بیمارستان امام رضا است که در سال ۱۳۱۶ با نام شیر و خورشید تأسیس و در حال حاضر با ۲۰۵ تخت دائر است.<ref>[http://www.nlai.ir/document/-/document-view/214543?inheritRedirect=true سند، در بردارنده صورت بودجه مریضخانه بلدیه آمل در سال 1313ش.]</ref>
==== در حال حاضر ====
در حال حاضر آمل دارای شش بیمارستان و چند کلینیک است.<ref>[http://www.amol.gov.ir/index.php?news&sid=115 بیمارستان امام رضا آمل]</ref><ref>[http://www.ilna.ir/بخش-مازندران-108/246619-بیمارستان-تخت-خوابی-امام-خمینی-ره-آمل-در-دهه-فجر-افتتاح-خواهد-شد افتتاح بیمارستان ۲۱۷ تخت خوابی امام خمینی]</ref> بیمارستان تخصصی و فوق تخصصی شمال نیز یکی از مجهزترین بیمارستان‌های شمال کشور به‌شمار می‌آید.<ref>[http://www.khazarnama.ir/افتتاح-بیمارستان-تخصصی-و-فوق-تخصصی-شما/ افتتاح بیمارستان شمال]</ref>
=== سینماها و تئاترها ===
[[پرونده:Erikeh Aryaei event.jpg|بندانگشتی|190px|سالن اریکه آریایی]]
شهر آمل دارای سه
{| class="wikitable"
|-
! نام !! تعداد سالن !! وضعیت !! سال ساخت
|-
| پردیس سینمایی اکسین || ۳ || فعال || ۱۳۹۸
|-
| سینما بهمن || ۲ || فعال || ۱۳۴۵
|-
| سینما فرهنگ || ۲ || منحل شد || ۱۳۳۰
|-
| سینما متروپل || ۱ || منحل شد || ۱۳۳۶
|-
| سینما مولن‌روژ || ۱ || منحل شد || ۱۳۴۰
|}
=== مراکز خرید ===
==== بازار قدیم ====
[[بازار آمل|بازار قدیم آمل]] معروف به پایین بازار یا چهارسوق آمل یکی از بازارهای قدیمی
تجارت در بازار قدیم آمل هموراه یک اصل برای مردمان شهر بود که در دوره‌های مختلف شکل‌های مختلفی از نظر کالایی به خود گرفته‌است. از سال ۱۲۸۰ اجناس انگلیسی، آلمانی، روسی و بلژیکی و در چهار دهه اخیر اجناس ایرانی، کره‌ای و چینی در این بازار یافت می‌شود.<ref>بافت بازار آمل - صفحهٔ ۹۲</ref>
==== مراکز خرید سنتی ====
[[پرونده:Oxincitycenter.jpg|بندانگشتی|150px|راست|سیتی سنتر اکسین]]
در شهر چندین بازار محلی و سنتی وجود دارد که به صورت هفتگی دایر می‌شود. در این بازارها دستفروشان و دکه داران در آن محصولات خود را می‌فروشد.<ref>[http://www.asriran.com/fa/news/357657/بازارهای-محلی-آمل-عکس بازار محلی آمل]</ref>
==== مراکز خرید جدید ====
آمل دارای فروشگاه و مغازه‌های متعددی است که بیشتر آن در خیابان هراز، خیابان مهدیه و منطقه سبزه میدان قرار دارند.<ref>[http://tripbama.com/fa/Shopping/41/مراکز-خرید-آمل مراکز خرید آمل]</ref>
=== موزه‌ها ===
[[پرونده:Museum history Amol.JPG|thumb|left|200px|[[موزه تاریخ آمل]]]]
آمل دارای دو موزه به نامهای موزه تاریخ و موزه شهدا است.
موزه تاریخ آمل در سه طبقه، شامل گالری‌های آثار باستانشناسی، مردم‌شناسی و اسناد تاریخی استان مازندران است. گالری بخش اشیاء مردم‌شناسی موزه آمل نمونه‌ای از بافته‌های محلی شامل جاجیم، گلیم و نیز ظروف چوبی، ظروف مسی مانند آفتابه لگن، کاسه، سینی وده‌ها اثر دیگر را در خود جمع آورده‌است و دربخش اسناد تاریخی این موزه، اسنادی از گزارش‌های ادارای دوران‌های مختلف از جمله در مورد زلزله و آتش‌سوزی آمل مربوط به سالهای ۱۳۳۵ و۱۳۳۶ و نیز دست نوشته‌های شاهان دوره [[قاجار]] و مکاتبات اداری دربار قاجاریه با رؤسای حاکمان این شهر و استان به چشم می‌خورد.<ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/5166082/بازدید-بیش-از-هزار-و-300-مسافر-نوروزی-از-موزه-تاریخ-و-شهدای-آمل بازدید بیش از هزار و ۳۰۰ مسافر نوروزی از موزه تاریخ و شهدای آمل]</ref> قدیمی‌ترین دست نوشته‌های اسناد تاریخی موزه صورت اسامی علما درآمل در سال ۱۲۸۶ هجری قمری است. اما دربخش باستانشناسی که این بخش را از دیگر قسمت‌های موزه متمایز کرده وجود اشیاء با ارزش تاریخی است که قدمت تعدادی از این آثار به بیش از [[پیش از میلاد|سه هزار سال قبل از میلاد مسیح]] می‌رسد. بخش باستانشناسی موزه تاریخ آمل آثاری همچون سفال، فلز، سنگ و شیشه که به جای مانده از دوران پیش از تاریخ تا زمان قاجار درمحدوده شمال ایران و نیز معرفی اشیای سفالینه از سایر استانهای ایران و فرهنگهای تأثیرگذار و تأثیرپذیر منطقه شمال ایران است. در موزه آمل یکی از بخش‌های جالب توجه که بازدیدکنندگان و محققان تاریخی را برای دقایقی بیشتر کنار خود نگه می‌دارد، ویترین‌های سکه‌ها است. موزه تارخ آمل از وجود سکه‌ها که تاریخ مصوری از خط، آداب و رسوم کهن، آرایش صورت و نوع پوشش شاهان را نشان می‌دهد، بی‌بهره نمانده و سکه‌های مربوط به دوره‌های [[هخامنشی]]، [[اسکندر]]، [[سلوکیان]]، [[اشکانیان]]، [[ساسانیان]] و دوره‌های اسلامی تا [[قاجار]] را در خود جای داده‌است.<ref>[http://www.irna.ir/fa/News/81551929/ موزه تاریخ شهرآمل، مقصد فرهنگ دوستان نوروزی به کهن‌ترین شهر مازندران]</ref>
[[پرونده:کتاب شهر.jpg|180px|بندانگشتی|راست|سر در [[شهر کتاب]]]]
آثار به دست آمده از کاوشهای علمی باستان شناسان در سال ۱۳۸۸ درمحوطه باستانی [[قلعه‌کش (آمل)|قلعه کش]] که مربوط به دوره مفرغ و آهن است نیز در موزه تاریخ آمل به نمایش گذاشته شده‌است. موزه تاریخ آمل در خیابان امام رضا و در وسط دو پل معلق و پل دوازده چشمه قرار دارد. این ساختمان در سال ۱۳۱۵ به عنوان اداره مالیه شهرستان آمل بنا شده و در سال ۱۳۸۷ با کاربری فرهنگی در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران قرارگرفته و پس از مرمت و احیا، بهمن ماه سال ۱۳۸۹ افتتاح شد. موزه شهدا نیز در [[مشهد میر بزرگ|مقبره میر بزرگ]] در دو طبقه مجهز دایر است. آثار به جا مانده از شهدا وصیت‌نامه و کروکی‌ها و نقشه‌های [[جنگ ایران و عراق|هشت سال جنگ تحمیلی]] و واقعه شش بهمن در این مکان برای بازدید قرار دارد. در بخش نمایشگاه نیز آمل مانند هر شهر دیگری دارای نمایشگاه‌های فصل به فصل است که می‌توان به نمایشگاه لباس، دکور و مبلمان و نمایشگاه تخصصی گل و گیاه اشاره نمود.<ref>[http://www.shevarnews.com/معرفی-کامل-موزه-تاریخ-و-موزه-شهدای-آمل/ معرفی موزه تاریخ و موزه شهدای آمل]</ref><ref>[http://www.amolfair.com/ نمایشگاه تخصصی آمل]</ref><ref>[http://vareshnews.ir/TextVersionDetail/10483 انتقال کاشی‌های مقبره سلطان شهاب سهروردی از انگلستان به آمل]</ref>
=== کتابخانه‌ها ===
آمل دارای اندکی کتابخانه است. کتابخانه‌های عمومی آمل شامل کتابخانه شهیدان عباس‌زاده، کتابخانه عمومی دانش‌پژوه، کتابخانه عمومی امام خمینی و کتابخانه عمومی شهدا می‌باشد. فروشگاه [[شهر کتاب]] نیز در خیابان هراز، نبش آفتاب چهلم واقع شده‌است.<ref>[http://www.amolpl.ir/ فهرست کتابخانه‌های عمومی آمل]</ref>
== آموزش ==
=== در قدیم ===
در قرن سوم تا نهم، آمل دارای هفتاد خانقه بود.<ref>Alexander, C. (۲۰۰۷). Architecture and the secret of Immortality: timeless way of building.</ref> ترویج علم در دروه‌های مختلف دستخوش تغییرات شد اما با وجود مصائب و جنگ‌ها و خسارات‌های ناشی از آن، مردم شهر آمل از تمکین به علم عقب نکشیدند. در دوره [[طاهریان]] و [[علویان]] مدارس مختلفی در آمل وجود داشت. مدارسی چون داعی کبیر، مدرسه ناصر کبیر، مدرسه زین الشرف، مدرسه امام خطیب و مدرسه پیشوایان از جمله مراکز علمی در این دو دوره بودند.<ref>پیشینه علمی - فرهنگی آمل / صفحهٔ ۳۰۲</ref><ref>کلیات جغرافیای ایران، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ هرینگتون</ref>
[[خواجه نظام‌الملک طوسی]] در [[سیاست‌نامه]] نوشته‌است: آمل در زمان قدیم دارای هفتاد مرکز علمی بوده و به همراه [[بلخ]]، [[بغداد]]، [[دمشق]]، [[بخارا]] و [[نیشابور]] جزو هفت شهر دارای دانشگاه قدیم یا همان [[نظامیه]] بوده‌است.<ref>[https://www.roshdmag.ir/Roshdmag_content/media/article/32.33%20from%20(98-99)%20MATN%20TARIKH%2074-13_-1.pdf نقشه مراکز علمی در تمدن اسلامی]</ref> آمل به دلیل اینکه دارای خانقاه‌ها و مدارس مختلف اسلامی بود، از همین جهت افراد متعددی از دیگر شهرها برای تحصیل به آمل می‌آمدند.<ref>[http://www.arianica.com/مقالات/مدارس-نظامیه مدارس نظامیه، دانشنامه آریانیکا، تاریخ، فرهنگ و تمدن مردم ایران]</ref> به عنوان مثال، [[ابوسعید ابوالخیر]]، [[زکریای رازی]]، [[خواجه نصیرالدین طوسی]] و [[ابن سینا]]، سه فیلسوف بزرگ ایران به ترتیب شاگردان [[ابوالعباس قصاب آملی]]، [[ابن ربن طبری]]، [[سراج قمری]] و [[ابو عبدالله ناتلی]] بوده که هر چهار تن متولد و ساکن آمل بودند. همچنین [[محمد بن جریر طبری]] مورخ بزرگ اهل آمل است.<ref>زندگینامه محمد بن جریر طبری | مشاهیر تاریخ ما</ref>
اولین مدرسه منطقه شمال ایران بعد از احداث مدرسه [[نیشابور]] توسط [[ناصر للحق اطروش|ناصر کبیر]] در آمل واقع گردید.<ref>جامعه‌شناسی تاریخی آمل - صفحهٔ ۲۲۴</ref> [[شمس‌الدین مقدسی]] در مورد اهمیت علمی آمل نوشته‌است: {{نقل قول|یکی از مراکزی که همواره توجه به علم و دانش در آن وجود داشته، آمل بوده‌است. این شهر هیچگاه از امام و نظار و ادیبان، فقیهان و اهل فلاسفه خالی نبوده‌است.<ref>مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج ۲, ص ۵۲۷</ref>}} در دوره [[باوندیان]] نیز آمل مرکز تدریس آمار، میرزایی، سیاق و مساحی در مدارس قرن ششم و هشتم در منطقه بود.<ref>جامعه‌شناسی تاریخی آمل، ص. ۲۲۵</ref>
=== مدرسه ===
اولین مدرسه جدید در آمل در نیاکی محله در نزدیکی و جنب خانه مسکونی سید حسن عطار، متعلق به شیر محمد علی گزانه ای، با سه کلاس درس به نام مدرسه ملی اسلامی تأسیس شد. آنها توانستند با دو برادر معلم به نامهای حاج خان و محمود خان گلپایگانی قراردادی امضا کنند. بعد از این اتفاق احداث مدرسه دیگری با مدیریت حاجی خان و محمود خان در سال ۱۹۰۴، یک سال پیش از پیروزی [[انقلاب مشروطه]] ایران آغاز شد. سایر مدارس، مانند دبیرستان ملکزاده، مدرسه فرهنگ، مدرسه شاه دوخت، مدرسه ابتدایی دخترانه، مدرسه نصرت، دبیرستان طبری، مدرسه متوسطه ملی و دبیرستان پهلوی در طول دودمان پهلوی ساخته شده‌اند. نخستین دبیرستان دولتی در مازندران در سال ۱۲۸۷ شمسی با نام دبیرستان نصرت پهلوی در آمل گشایش یافت.<ref>بررسی تحولات آموزشی وفرهنگی مازندران در دوره پهلوی اول / فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهشنامه تاریخ سال یازدهم، بهار - ۱۳۹۵</ref> این دبیرستان یک دبیرستان یک کلاسه بود و ۱۶ دانش آموز داشت. یکی از مرسومه مهم دوره پهلوی پیش‌آهنگی بود که در سال ۱۳۰۷ [[سازمان پیشاهنگی ایران|مؤسسات ورزشی پیش‌آهنگی مازندران]] تأسیس شد و در طول دوران رضاشاه، دسته‌های پیش‌آهنگی مازندران در شهرهای مختلف بابل، ساری، آمل و شهسوار در مراسم ورود رضاشاه یا ولیعهد به مازندران، مراسم سالگرد ولادت، جشن تاجگذاری و نیز جشن آیین درخت‌کاری بیشترین توجهات را به خود جلب می‌نمودند. مهمترین مدرسه به جا مانده، دبیرستان پهلوی است که امروزه با عنوان دبیرستان امام‌خمینی شناخته می‌شود، این دبیرستان در سال ۱۹۳۴ توسط مهندسین و معماران آلمانی ساخته و در سال ۱۳۹۷ در [[آثار ملی ایران|فهرست میراث ملی ایران]] به عنوان مدرسه ماندگار ثبت شده‌بود.<ref>[https://www.caspian24.ir/خبر/مدرسه-امام-خمینی-آمل-در-فهرست-میراث-ملی-ثبت-شد مدرسه امام خمینی آمل در فهرست میراث ملی ثبت شد]</ref>
=== دانشکده و دانشگاه‌ها ===
[[پرونده:Shomal university.jpg|بندانگشتی|چپ|دانشگاه شمال]]
{| class="wikitable"
|-
! نام !! نوع و سطح
|-
| [[دانشگاه شمال]] || [[آموزش عالی]] غیرانتفاعی - غیردولتی
|-
| دانشگاه تخصصی فناوری‌های نوین آمل || [[دانشگاه دولتی]] [[وزارت علوم، تحقیقات و فناوری]]
|-
| [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات آیت‌الله آملی|دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات آیت‌الله آملی]] || [[دانشگاه آزاد اسلامی|دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین‌الملل]]
|-
| دانشگاه پیام نور آمل || [[دانشگاه پیام نور|پیام نور سراسری-دولتی]]
|-
| مؤسسه آموزش عالی آمل || [[وزارت علوم، تحقیقات و فناوری]] نیمه دولتی
|-
| دانشگاه هراز || [[وزارت علوم، تحقیقات و فناوری]] غیرانتفاعی - غیردولتی
|-
| مؤسسه آموزش عالی سبز آمل || [[وزارت علوم، تحقیقات و فناوری]] غیرانتفاعی - غیردولتی
|-
| مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی سمنگان || [[وزارت علوم، تحقیقات و فناوری]] غیرانتفاعی - غیردولتی
|-
| دانشکده پرستاری آمل || [[وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی]]
|-
| دانشکده پیراپزشکی آمل || [[وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی]]
|-
| دانشکده دامپزشکی آمل || [[دانشگاه دولتی]]
|-
| دانشگاه فذا || [[دانشگاه جامع علمی کاربردی]] نیمه دولتی
|-
| دانشگاه علمی کاربردی فرهنگ و هنر || [[دانشگاه جامع علمی کاربردی]] نیمه دولتی
|-
| مؤسسه آموزش عالی بیت الهدی || [[دانشگاه فرهنگیان]]
|-
| دانشکده علوم قرآنی آمل || دانشکده علوم قرآنی
|-
| مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی ساخا || [[دانشگاه جامع علمی کاربردی]] وابسته
|-
| دانشکده فنی و حرفه‌ای پسران علامه حسن‌زاده آملی || [[دانشگاه فنی و حرفه‌ای (ایران)|دانشگاه فنی و حرفه‌ای]]
|-
| دانشکده فنی و حرفه‌ای دختران توحید || [[دانشگاه فنی و حرفه‌ای (ایران)|دانشگاه فنی و حرفه‌ای]]
|}
== پزشکی و فناوری ==
=== معاصر ===
[[انستیتو پاستور ایران|انستیتو پاستور]] آمل به عنوان مرکز فوق تخصصی پژوهشکده شمال ایران نام گرفته‌است نخستین مرکز زیرساختی ملی ارتباطات رایانش زیستی کشور است. هم‌اکنون این مرکز در بخش‌های آزمایشگاهی بیماری هاری بخش هاری، انگل‌شناسی، کشت سلولی، علوم حیوانات آزمایشگاهی، آب وغذا، سیاه سرفه و بخش ژنتیک فعالیت می‌کند و رایانش زیستی به ۵ استان شمالی می‌پردازد.<ref>[http://www.shomalnews.com/view/26221/آمل%20مرکز%20فوق%20تخصصی%20پژوهشکده%20انستیتوپاستور%20شمال/ آمل مرکز فوق تخصصی پژوهشکده انستیتوپاستور شمال]</ref> در سال ۱۳۹۴ نیز آمل با اجرای طرح بیوتکنولوژی دانش‌آموزی به عنوان قطب زیست فناوری ایران انتخاب شد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/11/08/984093/آمل-قطب-زیست-فناوری-کشور-شد «آمل» قطب زیست فناوری کشور شد]</ref> همچنین در همین سال اولین مرکز تولید و انجماد اسپرم و اصلاح نژاد گاوهای سیمینتال ایران نیز به عنوان اولین مرکز فناوری زایش دام در آمل افتتاح شد.<ref>[http://www.mehrnews.com/news/2578524/اولین-مرکز-اصلاح-نژاد-گاوهای-سیمینتال-کشور-در-آمل-راه-اندازی اولین مرکز اصلاح نژاد گاوهای سیمینتال کشور در آمل]</ref>
[[دانشگاه علوم پزشکی تهران]] و دانشگاه تخصصی فناوری‌های نوین آمل دو مرکز اولیه شبکه جهانی آموزش و تحقیقات علمی موسوم به یوسرن در ایران بوده‌اند. مرکز آمل به صورت هم‌زمان به همراه مراکز [[آلمان]]، [[فرانسه]] و [[اوکراین]] افتتاح شد و دانشمندانی از کشورهای [[فرانسه]]، [[سوئیس]]، [[ایتالیا]]، [[هلند]]، [[سنگاپور]] و [[مالزی]] با همکاری [[دانشگاه عالی دفاع ملی]] در اولین اولین کنفرانس بین‌المللی مدرسه تابستانه یوسرن شرکت نمودند.<ref>[http://mazandaran.farsnews.com/news/13951012000017 هم‌زمان با ۳ کشور اروپایی / رونمایی از دومین شبکه جهانی پژوهشهای علمی ایران در آمل]</ref> آمل به عنوان یکی از چهار مرکز رشد پارک علم و فناوری مازندران نیز می‌باشد.<ref>[http://www.fzaco.com/fzaco/pages/show.php?id=11 آغاز بهره‌برداری از ساختمان جدید مرکز رشد پارک علم و فناوری مازندران در شهرستان آمل با حضور معاون وزیرعلوم]</ref> در سال ۱۳۹۵ نیز با همکاری سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، توسعه فناوری‌های مرتبط با گیاهان دارویی ایران برای اولین بار در آمل رقم خورد.<ref>[http://irost.org/news/316/توسعه_فناوری‌های_مرتبط_با_گیاهان_دارویی_در_دانشگاه_آمل توسعه فناوری‌های مرتبط با گیاهان دارویی در دانشگاه آمل]</ref>
آمل با داشتن دانشکده پرستاری و مامایی و اخذ مجوز دانشکده پیراپزشکی و پردیس پزشکی از طرف نماینده سابق آمل به سوی مجوز [[فهرست دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران|دانشگاه علوم پزشکی]] گام برداشت چون شرط مستقل شدن آمل از دانشگاه علوم پزشکی مازندران داشتن سه دانشکده علوم پزشکی بود. همچنین مجوز ایجاد دانشکده دندانپزشکی نیز اخذ گردیده‌است.<ref>[http://ostan-mz.ir/news/93038 راه اندازی رشته پزشکی در شهرستان آمل]</ref>
== صنعت و تجارت و تولیدات ==
{{multiple image
| align = left| direction = vertical
| header =
| header_align = center
| header_background =
| footer =
| footer_align = center
| footer_background =
| image1 = 500 IRR 1981 Back.jpg
| width1 = ۱۹۱
| alt1 =
| caption1 = پانصد ریالی چاپ شده در آمل
| image2 = IRN0151r.jpg
| width2 = ۱۹۰
| alt2 =
| caption2 = ده هزار تومانی چاپ شده در آمل
}}
در طول تاریخ این شهر، آمل به واسطه مرکزیت در منطقه البرز و واقع بودن در یک منطقه حاصل خیز به محل طبیعی برای مبادلات خارجی و ایرانی تبدیل شده بود، صاحب کتاب [[حدود العالم]] نقل می‌کند: {{نقل قول|وقتی داخل شهر آمل شدم صدها تاجر [[عراقی]]، [[هندوستانی]] و [[یونانی]] دیده‌ام که برای خرید طلا و نمد طبری آمده بودند، آمل در مرکز راه تاریخی و کهن ایرانی قرار داشته و دارای مبادر خانه‌های عظیم بین راهی در قرن‌های سوم تا سیزدهم بوده‌است. فرش و حصیر آمل را شهرتی بسیار بود.<ref>حدود العالم، ۱۴۵ ،۱</ref>}}
[[ایلیا پائولوویچ پطروشفسکی]] نقل می‌کند: {{نقل قول|ابریشم صادرتی آمل در دوران خود زبانزد بود. ترنج، برنج، سنگ، شمشاد و حصیر و فرش طبری، کاسه و آلات چوبین و فولاد آهنین و انواع کتان‌ها در آمل فراوان بود و کارگاهای چینی سازی، سفالگری و آهن ریزی در آمل فعالیت داشتند. کاشت نیشکر و برنج در اقتصاد آمل بسیار اثربخش بود، در قرن ۵ بیشترین فروش نیشکر آمل به [[بغداد]] بود. سقسین و [[بلغار (سرزمین)|بلغار]] با [[طبرستان]] در تجارت بوده‌اند و شهر آمل که از راه دریایی با سقسین ارتباط داشت، بازار کالاهای سقسینی و بلغاری بود. تجار از مناطق مختلف چون [[عراق]]، [[شام]]، [[خراسان]] و [[هندوستان]] برای خرید کالاها به آمل می‌آمدند.<ref>''تاریخ اجتماعی ایران'' ''(جلد: ۵)''، ''مرتضی راوندی''، [[نشر روزبهان]]، تهران، سال ١٣۵۴، ص۱۲۵</ref><ref>ابن اسفندیار، ۱۳۸۶ :۹۲</ref><ref>اصطخری: مسالک الممالک، ص ۲۱۲ و بعد</ref>}}
[[محمد بن منور]] در کتاب [[اسرارالتوحید]] در باب کیفیت دستار طبری اشاره کرده‌است: {{نقل قول|از آمل برای هدیه به [[نیشابور]] آورده می‌شد و ده دینار نیشابوری قیمت داشت و کاملاً مناسب فخرفروشی بود. علاوه بر این از نواحی دوردست خراسان به طبرستان سفرهایی می‌شد که از شهرهای باورد، شاد، میهنه و نسا که سرانجام با عبور از سرزمین‌های شرقی طبرستان به آمل می‌رسید.<ref>محمدبن منور، ۶۲ ،۶۳</ref><ref>ابن ابی سعد، ۱۳۶۶: ۶۷</ref>}}
زکی محمدحسن در کتاب تاریخ صنایع ایران ذکر کرده‌است که: {{نقل قول|پس از شوشتر، اصفهان، ری، نیشابور، یزد و کاشان، شهرهای آمل، شیراز و مرو دارای بیتشرین پارچه‌های نخی، پشمی و ابریشمی بودند که اکثر آنها به بازار [[بغداد]] روانه می‌شد.<ref>تاریخ صنایع ایران بعدازاسلام ناشر: اقبال - مؤلف: زکی محمدحسن</ref><ref>• Markus, T. and Cameron, D. (۲۰۰۲). The Words Between The Spaces: Building and Language.London: Routledge</ref>}}
[[ابن فقیه همدانی]] در کتاب خود از اهمیت بازار آمل نوشته‌است: {{نقل قول|پارچه‌های ابریشمی که مایه اشتهارد طبرستان بود در آمل بیش از هر جا تهیه می‌شد و نیشکر، سنگ‌های قیمتی و جامه‌های کتان برای خریداران بسیار موجود بود.<ref>(ابن فقیه، ۱۳۴۹: ۳۰۴</ref>}}
[[پرونده:Karchikola1.jpg|205px|بندانگشتی|چپ|نمایی از [[فراورده‌های لبنی کاله|کارخانه فراورده‌های لبنی کاله]] از دور]]
آمل یکی از شهرهای صنعتی ایران می‌باشد که به تنهایی ۴۸٪ صنعت [[مازندران]] را در خود جای داده‌است، که از صنایع آن می‌توان به صنعت کارخانه‌ای، تولید برنج، تنباکو، چای، لبنیات، گندم، دامپروری، صنایع دستی، محصولات مرکبات و سبزیجات، گلخانه، چوب و کاغذ، آهن آلات و ذوب آهن، سنگ و زغال و آب معدنی نام برد که بعضی از ارقام‌های صادراتی ایران هستند. آمل در یک دهه گذشته سالانه حدود ۷۴٪ صادرات استان مازندران را به خود اختصاص داده‌است.<ref>[http://haraznews.com/176417/فرماندار-46-درصد-صنعت-مازندران-در-آمل-اس-176417 ۴۶ درصد صنعت مازندران در آمل است]</ref><ref>[http://isna.ir/fa/news/94082615715/قلب-صنعت-مازندران-در-انتظار-احیا قلب صنعت مازندران در انتظار احیا]</ref> همچنین محصولات شهر که اغلب لبنی هستند به کشورهای [[آمریکا]]، [[روسیه]]، [[عراق]]، [[آلمان]]، [[پاکستان]]، [[عربستان سعودی]]، [[ترکیه]]، [[آنگولا]]، [[عمان]]، [[امارات]] و [[آذربایجان]] صادر می‌شود. در سال ۱۳۹۵ از مجموع ۴۲۴ میلیون دلار صادرات [[مازندران]] به میزان ۶۶ درصد یعنی بیش از ۲۸۲ میلیون دلار سهم شهرستان آمل بوده‌است. گمرک آمل در سال ۱۳۹۶ به تنهایی ۷۴ درصد صادرات مازندران را به خود اختصاص داد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/04/15/1122977/آمل-به-قطب-برتر-صادرات-مواد-صنعتی-و-معدنی-مازندران-تبدیل-شد آمل به قطب برتر صادرات مواد صنعتی و معدنی مازندران تبدیل شد]</ref>
{| class="wikitable"
|-
! آمار !! درصد در استان
|-
| کل صعنت || ۴۸٪
|-
| صادرات || ۷۴٪
|-
|}
=== شهرک صنعتی ===
[[پرونده:Wagon Pars co- Arak .Iran.jpg|۲۰۰px|بندانگشتی|راست|[[لوکوموتیو AD43C]] که موتور آن در [[شرکت صنعتی و تولیدی دیزل سنگین ایران|دسا آمل]] ساخته می‌شود]]
آمل دارای چهار شهرک صنعتی است. شهرک‌های صنعتی آمل پس از سال ۱۳۴۵ با احداث کارخانه‌ها رونق پیدا کردند و این شهر به‌عنوان یک قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته شد. در حال حاضر بیش از ۵۷۰ واحد صنعتی در این چهار واحد صنعتی مستقر است. [[شهرک صنعتی آمل|شهرک صنعتی امامزاده عبدالله آمل]] دارای ۹۵ هکتار وسعت و ۲۳۷ واحد بهره‌بردار است.<ref>[http://www.mehrnews.com/news/2873661/۲۳۷-واحدی-تولیدی-در-شهرک-صنعتی-آمل-فعال-هستند ۲۳۷ واحدی تولیدی در شهرک صنعتی آمل فعال هستند]</ref> امروزه ۵۰٪ درصد از صنعت استان مازندران در آمل مستقر شده‌اند که این امر سبب مهاجرت نیروی کار مورد نیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به آمل گردیده‌است.<ref>[http://www.mazandiec.ir/index.php?customers&do=search&submit=1&..&page=50 شرکت‌های شهرک صنعتی]</ref><ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940511001456 ۹۸ درصد شرکت‌های مستقر در شهرک صنعتی امامزاده عبدالله آمل بومی هستند]</ref>
دیگر شهرک صنعتی مهم آمل [[بابکان (مازندران)|بابکان]] نام دارد که در سال ۱۳۸۳ در زمینی به مساحت ۲۱ هکتار در کیلومتر ۷ جاده قدیم آمل به بابل و با هدف توسعه، تولید و اشتغال احداث گردیده‌است.<ref>[http://www.babakan.org/about.php تاریخچه شهرک صنعتی بابکان]</ref>
بزرگترین شهرک صنعتی تخصصی دیزل یعنی [[شرکت صنعتی و تولیدی دیزل سنگین ایران]] با نام دسا و بزرگترین کوره تونلی ایران با نام دیرگداز، بزرگترین کارخانه صنعت آلومینیوم ایران با نام آبسکون و بزرگترین کارخانه تولیدی طیور با نام زربال و بزرگترین شرکت دانش بنیان دستگاه کشاورزی و صنعتی با نام خزر الکتریک در آمل قرار دارد.<ref>[http://donya-e-eqtesad.com/بخش-بیشتر-26/596373-احداث-نخستین-شهرک-صنعتی-تخصصی-دیزل-کشور-در-دسا احداث نخستین شهرک صنعتی تخصصی دیزل کشور در (دسا)]</ref><ref>[http://www.minews.ir/fa/doc/news/27049/بهره-برداری-بزرگترین-کوره-تونلی-مدور-پخت-آجرهای-نسوز-ایران-دیرگداز-آمل بهره‌برداری از بزرگترین کوره تونلی مدور پخت آجرهای نسوز ایران در دیرگداز آمل]</ref>کارخانه [[کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار|تکاب]] که به عنوان تنها کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار، کاغذ اسکناس، چک، صفحات پاسپورت، کاغذ شناسنامه، چاپ پول در سطح کشور ایران محسوب می‌شود در سال ۱۳۶۱ در آمل افتتاح شد.<ref>[http://mazandaranphoto.ir/news-detail.aspx?id=7642&title=%20واحد%20تولیدی%20تکاب%20مازندران؛%20تنها%20کارخانه%20چاپ%20اسکناس%20در%20کشور واحد تولیدی تکاب مازندران؛ تنها کارخانه چاپ اسکناس در کشور]</ref>همچنین دفتر نمایندگی اتاق بازرگانی مازندران در آمل به عنوان بخش بازرگانی اتاق مازندران انتخاب شد و در سال ۱۳۹۸ کلنگ ساخت ساختمان جدید این سازمان در آمل به زمین زده شد.<ref>[http://www.kamalonline.ir/page.aspx?ViewNewsId=17282 ساختمان دفتر نمایندگی اتاق بازرگانی مازندران در آمل]</ref>
{| class="wikitable"
|-
! نوع !! تعداد
|-
| تعداد واحد صنعتی مستقر در چهار شهرک صنعتی || ۵۸۰ عدد
|-
| واحد بزرگ مازندران با پرسنل بیش از ۵۰ نفر || ۶۴ واحد از ۳۱۳ عدد
|-
| کلیت تعداد واحدها || ۱۵۰۰ واحد تولیدی
|-
|}
=== صنایع غذایی و معدنی ===
آمل به عنوان یکی از شهرهای سازنده و تأمین‌کننده مواد غذایی کشور به‌شمار می‌رود و از این رو معروف به پایتخت لبنیات ایران می‌باشد.<ref>[https://www.dana.ir/news/1249840.html/74-درصد-صادرات-مازندران-به-آمل-اختصاص-دارد آمل پایتخت لبنیات کشور است]</ref> کارخانه لبنی و گوشتی [[کاله]] که یکی از بزرگترین شرکت‌های تولیدی ایران و بزرگترین کارخانه [[آسیای غربی|غرب آسیا]] است در آمل قرار دارد. [[فراورده‌های لبنی کاله|شرکت فراورده‌های لبنی کاله]] مدال افتخار ملی صادرات ایران را کسب کرد و در سالهای متوالی به عنوان صادرکننده برتر کشور انتخاب شد.<ref>[http://www.kalleh.com/Default.aspx?tabid=331 تاریخچه کاله]</ref>[[شرکت لبنی هراز]]، شرکت لبنی صالح و لبنیات گلا دیگر کارخانه‌های تولیدی محصولات لبنی مستقر در آمل می‌باشند.<ref>[https://www.tahlilbazaar.com/news/121226/پیشتازی-لبنیات-مازندران-در-صادرات-برندسازی-جای-فله-فروشی پیشتازی لبنیات مازندران در صادرات]</ref>
[[پرونده:Paddy field Amol IRI 1.jpg|بندانگشتی|یک مزرعه برنج در آمل]]
اولین همایش ملی تکنولوژی‌های نوین در علوم و صنایع غذایی و گردشگری ایران نیز به محوریت آمل شکل گرفت.<ref>[http://tftconf.ir/fa/ اولین همایش ملی تکنولوژی‌های نوین در علوم و صنایع غذایی و گردشگری]</ref>
همچنین اولین کارخانه بسته‌بندی [[آب معدنی]] در [[ایران]] به نام تجاری آمولو در سال ۱۳۵۰ با استفاده از آب خروجی از چشمه آب معدنی پرسم واقع در دامنه رشته کوه‌های البرز در جاده هراز آمل تأسیس شد. همچنین آمل با تعداد ۴۰ واحد معدنی قطب اصلی تأمین مصالح ساختمانی و مواد زیر بنایی استان مازندران است.<ref>[http://www.megadrizzle.ir/index.php/مقالات-سایت/11-نگاه-کلی-به-تاریخچه-مصرف-آّب-معدنی-در-جهان نگاه کلی به تاریخچه مصرف آّب معدنی در جهان]</ref>دیگر کارخانه مطرح تولید آب معدنی، شرکت نستله واترز، یکی از شرکت‌های زیرشاخه [[نستله]] شرکت صنایع غذایی سوئیسی-چندملیتی است که در شرکت آناهیتا پلور سرمایه‌گذاری کرده و تولید و توزیع آب آشامیدنی را تحت نام تجاری نستله پیور لایف، از سرچشمه پلور آمل را بر عهده دارد.<ref>[https://www.nestle.ir/fa/aboutus/nestle-in-iran نستله در ایران]</ref>
=== اقتصاد ===
اقتصاد استان مازندران و آمل بیشتر بر پایه کشاورزی، دامداری، باغداری، زنبورداری، پرورش ماهی و صنایع دستی است. [[کشاورزی]] و [[صنعت‌گری]] در این میان از اهمیت بیشتری برخوردار است.<ref>[http://anthropology.ir/node/4086 شناخت مازنداران]</ref>
در این میان آمل ۷۲ درصد صادرات مازندران را به خود اختصاص داده‌است و ۴۷ درصد صنعت مازندران را در اختیار دارد.<ref>[http://safireharaz.ir/n/MTYzMjY1/72-درصد-صادرات-مازندران-به-آمل-اختصاص-دارد/-لزوم-توجه-به-صادرات-در-کنار-ایجاد-تولید-پایدار.html 72 درصد صادرات مازندران به آمل اختصاص دارد]</ref><ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/04/15/1122977/آمل-به-قطب-برتر-صادرات-مواد-صنعتی-و-معدنی-مازندران-تبدیل-شد آمل به قطب برتر صادرات مواد صنعتی و معدنی مازندران تبدیل شد]</ref>
=== توسعه ===
صنعت در آمل گاهی دچار رکود و گاهی دچار توسعه در بخش‌های تولید بوده‌است. در سالهای گذشته به خصوص بعد از [[برجام]] مسئولان متععد کشورهای دیگر مانند رئیس مجلس کشور [[قرقیزستان]]، استاندار مارکه [[ایتالیا]]، استاندار مانغیستاو [[قزاقستان]]، استاندار ایسیک‌کول [[قرقیزستان]]، استاندار آستراخان [[روسیه]]، رئیس اتاق بازرگانی کشور [[بلژیک]]، هیئت اقتصادی و تجاری کشور [[عمان]]، شهردار کپنهاگ [[دانمارک]]، فرماندار [[سانتورینی]] [[یونان]] و رئیس پارلمان [[هلند]] به همراه وزیر و معاون [[وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران|صنعت و معدن ایران]] از واحدهای صنعتی آمل بازدید کردند.<ref>[http://www.khabare-shomal.ir/index.php/item/16125.html گشایش دروازه‌های اروپا به روی مازندران]</ref>
در سالهای اخیر شرکت‌های [[اندریتز]] [[اتریش]]، هیون وو [[کره جنوبی]]، [[نستله]] [[سوئیس]]، جِی جی سی [[ژاپن]] به صورت مستقیم با صنعت آمل تفاهمنامه امضا نمودند.<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/1734962/شرکت-خودروسازی-هیون-وا-کره-جنوبی-در-آمل شرکت خودروسازی هیون وا کره جنوبی در آمل]</ref>در دوره اخیر نیز با رکود جمعی اقتصاد ایران نیز شهرک‌ها و واحدهای صنعتی امل نیز دارای رکود شدند.
=== برنج ===
[[پرونده:Rice iran OG.jpg|بندانگشتی|چپ|مرکز بین‌المللی تجارت و پایانه صادرات برنج ایران در آمل]]
آمل به عنوان پایتخت برنج ایران و مرکز بین‌المللی تجارت و پایانه صادرات برنج ایران شناخته شده‌است.<ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/5349067/تلاش-برای-ثبت-آمل-به-عنوان-پایتخت-برنج-ایران ثبت آمل به عنوان پایتخت برنج ایران]</ref> یکی از دو ایستگاه تحقیقات برنج ایران یکی در [[رشت]] و دیگری در آمل قرار دارد که در سال ۱۳۴۲ واقع در کیلومتر ۱۰ جاده جدید آمل به بابل تأسیس شد. مؤسسه تحقیقات برنج کشور در راستای توسعه همکاریهای بین‌المللی قرارداد مشترکی با مؤسسه بین‌المللی تحقیقات برنج واقع در [[فیلیپین]] دارد. مرکز تجارت برنج و صادرات برنج ایران در ۲۱ اوت ۲۰۱۹ در حضور معاون اول، [[حسن روحانی]] افتتاح شد. این مرکز با سرمایه‌گذاری خصوصی بالغ بر ۱ تریلیون ریال (۸٫۵۸ میلیون دلار) بر روی زمین بیش از ۱۷ هکتار تأسیس شده‌است. همچنین هر ساله جشن برنج در آمل برگزار می‌شود. اولین صادرات برنج تولیدی آمل به مقصد کشور [[کانادا]] در سال ۱۳۹۹ صورت گرفت.<ref>[https://www.yjc.ir/fa/news/7637169/برنج-آمل-روی-سفره-کانادایی-ها برنج آمل روی سفره کانادایی‌ها]</ref>
[[وینستون چرچیل]] [[نخست‌وزیر بریتانیا]] دربارهٔ برنج آمل بیان داشت: به دلیل امکانات حمل و نقل و کیفیت، برنج [[تهران]] از طریق آمل عرضه می‌شد. در مراسم گشایش جاده هراز، [[محمدرضا شاه پهلوی]] آمل را به عنوان شهر برنج و علم معرفی کرد.<ref>[http://lib.eshia.ir/23019/1/1052 نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی / جلد : 1 صفحه : 1052]</ref> در [[نوروزنامه]] نیز در پرحاصلی شالیزارهای آمل سخن گفته شده‌است.<ref>(ص ۲۴). خیّام و نوروزنامه</ref>
{| class="wikitable"
|-
! موضوع !! اندازه
|-
| شالیزار || ۳۸ هزار و ۳۵۲ هکتار زمین کشاورزی
|-
| برداشت || ۱۸۰ هزار تن برای تأمین برنج ۶ میلیون ۳۰۰ هزار نفر
|-
|}
{| class="wikitable"
|-
! نوع !! تعداد
|-
| شالیکوبی || ۱۷۰ واحد فعال
|-
| سورتینگ || ۴۶ واحد فعال
|-
|}
=== دیگر رشته‌ها ===
{{multiple image
| header =
| align = left
| image1 =دامپروری سنتی در مازندران.jpg
| width1 = ۱۲۹
| alt1 =
| caption1 = دامپروری سنتی
| image2 = Green House Flowers Apartment - panoramio (1).jpg
| width2 = ۱۱۴
| alt2 =
| caption2 = پرورش گیاه زینتی
}}
آمل به عنوان اولین شهر ساخت [[ام‌دی‌اف (صنعت چوب)]] و نخستین کارخانه تولید تخته فیبر در خاورمیانه و اولین شهر تولید محصولات مدرن [[کوره آجرپزی سنتی]] در [[ایران]] و به عنوان یکی از قطب‌های صادرات [[گیاه زینتی|گل‌های زینتی]] ایران شناخته می‌شود. همچنین بزرگترین کارخانه چوب مداد سازی خاورمیانه و بزرگترین کوره ذوب فولاد آلیاژی خاورمیانه و بزرگترین کشتارگاه مدرن خاورمیانه در آمل قرار دارد. آمل با داشتن سطح زیر کشت دو میلیون مترمربع پرورش گل‌های زینتی و تولید ۹۵ میلیون انواع گل زینتی، رتبه اول [[استان مازندران]] را به خود اختصاص داده‌است.<ref>[https://www.farsnews.ir/mazandaran/news/13991109000055/تولید-95-میلیون-واحد-انواع-گل-زینتی-در-آمل تولید ۹۵ میلیون واحد انواع گل زینتی در آمل]</ref>
== تصویر عمومی ==
=== رتبه‌های آماری ===
{| class="wikitable"
|-
! شاخص !! رتبه در استان
|-
| {{کوچک}}جمعیت{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}کیفیت زندگی شهری{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم (۰/۷۱){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تولید ناخالص داخلی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}مشارکت در صنعت، معدن و تجارت{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}شاخص توسعه انسانی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم (۹۶٫۰۳٪){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}امکانات بهداشتی و درمانی {{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}جاذبه‌های تاریخی و طبیعی {{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول (۰/۰۲۳۰){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}مشارکت در کارآفرینی و اشتغال زایی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول (۷۷٫۰){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}لگاریتم سرانه درآمد و مخارج کلی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}زیرساخت توسعه رفاهی و عمومی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}سرانه مطالعه{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}نرخ باسوادی بر پایه جمعیت خانوار{{پایان کوچک}} ||{{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}ساخت و ساز و تراکم ساختمان شهری{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}مشارکت در کشاورزی و باغداری{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تمایل به سرمایه‌گذاری در امور عمرانی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}میزان بارندگی سالیانه{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تسهیلات رونق تولید{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}شرکت‌های تعاونی معدنی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول (۷/۷۴۸){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}وسعت فضای سبز{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم (۲۴۳۴۶۷){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}نرخ توسعه و مشارکت در ورزش{{پایان کوچک}}|| {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}نرخ ازدواج و طلاق{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}مشارکت در فرهنگ خاص و عمومی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}حمل و نقل و ارتباطات شهری{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}چهارم (۰/۰۲۹۳){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}سرانه سازمان‌های دولتی در شهر{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}چهارم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تعداد شاغلین کارگاه‌های صنعتی، اداری{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول (۱۸/۹۸۳){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تولید زغال و فلورین، محصولات دامی و گوشتی و گیاهان {{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}نیروی انسانی و متخصص{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}دوم (۰/۰۴۷۸){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}مشارکت در امور پژوهش‌محور{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول (۶۰/۰۰۰){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}میل و مشارکت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}نرخ هزینه خانوار برای تحصیل{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}شاخص قانون مندی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم (۰٬۰۳۹۲){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}جذب مشارکت‌های مردمی در موسسات بهزیستی و خیریه{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}اول{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}قابلیت پذیرش اجتماعی سیاسی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تعداد شعبه‌های فعال دادگاه‌ها، دادسراها و شورای حل اختلاف{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}تعداد دانشجویان موسسات آموزش عالی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}جاذبه‌های گردشگری از نظر جذب گردشگر خارجی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}ششم{{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}توسعه تسهیالت و امکانات اقامتی و رفاهی مربوط به گردشگری{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}هفتم (۳٫۴){{پایان کوچک}}
|-
| {{کوچک}}استقبال از دیدنی‌ها و مناظر طبیعی از طرف گردشگر داخلی{{پایان کوچک}} || {{کوچک}}سوم (۰٫۳۱){{پایان کوچک}}
|}
* {{کوچک}}آمارها بر اساس داده‌های: فصلنامه شهر پایدار، اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، پرتال جامع علوم انسانی، سیویلیکا، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری-منطقه‌ای، جغرافیا و توسعه فضای شهری، سامانه نشریات علمی ایران-کتابخانه ملی، دانشگاه تهران و درگاه ملی آمار است.{{پایان کوچک}}
== هسته شهر ==
[[پرونده:Amol City Bridge.jpg|400px|بندانگشتی|وسط|عبور و مرور ([[پل دوازده چشمه]]) - ([[پل معلق]])]]
[[پرونده:پل شهدای شش بهمن.JPG|400px|بندانگشتی|وسط|[[پل شهدای شش بهمن]] پنجمین پل آمل]]
=== مناطق ===
نوع قشر و آهنگ توسعه شهری، گسترش شهر آمل را در دوره‌های بعد از تأسیس و خاصه در ابتدای دوره [[صفویان]] علاوه بر رشد طبیعی شهر و مهاجرت شهر را به جنوب، جنوب شرقی و شرق آمل گسترش داد. آمل در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آنها انجام می‌پذیرفته‌است.<ref>[http://www.bargozideha.com/share/4p57sdvi-معرفی-کامل-شهر-آمل معماری شهری و گسترش شهر آمل]</ref>
=== محله‌های تاریخی ===
محله‌های تاریخی شامل نیاکی محله (حسینیه ارشاد)، اسپه کلاً (تکیه اسک)، قادی محله (تکیه شهدا)، کاردگر محله (مسجد امیری‌ها)، مشائی محله (چهار سوق)، شاهاندشت محله (تکیه هاشمی)، چاکسر محله (امامزاده قاسم)، کاشی محله (مسجد حاج علی کوچک)، پائین بازار محله (تکیه آملی‌ها)، گلباغ محله (مسجد جامع) و گرجی محله (امامزاده تقی) می‌باشد.<ref>[http://100raz.com/دیدنیهای-آمل-جاذبه-گردشگری/ محلات تاریخی آمل]</ref><ref>• Talbot, M. (۲۰۱۲). Holographic universe. Translated by dariush, D. Tehran: Hermes.</ref>
=== هسته اولیه شهر ===
مقر اولیه شهر سکونتی آمل به صورت اتفاقی برگزیده نشد، بلکه اندیشه در انتخاب آن محل نقش داشته اشت. در کتاب تاریخ شهرسازی آمده که قصد داشته‌اند ابتدا شهر سکونتی آمل را در پای دشت بسازند ولی چون آوردن رود هراز به این مکان امکان‌پذیر نبود شهر را در نزدیکی رود هراز ساختند، چون در قدیم هر جا که آب بود تمدن حیات بشری نیز پایدار بود.<ref>آمل خاستگاه آمارد</ref>
به‌طور کلی مقر ابتدایی شهر آمل از حوالی سبزه میدان و مصلای قدیم تا منطقه پائین بازار و کمی پائین‌تر از محله پائین بازار یعنی اراضی گنبدین که در گذشته دور به آنجا عوامه کوی می‌گفتند، بوده‌است.<ref>خاطرات لونجی، ۱۳۷۱</ref> باغ و دژهای اطراف و آتشکده مقر [[ساسانیان]] بوده و بعد از ورود [[اسلام]] به منطقه و احداث مسجد و اردوگاه اعراب در بخش ربض شهر [[ساسانی]] کُهندژ عملاً شهر به نقطه و موقعیت جدید گلباغ محله و محدوده مسجد جامع منتقل شد و کهن دژ سابق را ویران کرده و تنها آتشکده و دیواره سنگی آن دوره از حوادث روزگار سالم ماند.<ref>[http://fa.journals.sid.ir/ViewPaper.aspx?id=187876 بررسی و مطالعه برج - مقبره‌های قرن ۸ و ۹ هجری قمری در مازندران]</ref>
{{Clear}}
<gallery mode="packed">
File:Baazar Amol (Chaharsoogh).jpg|سردر [[بازار قدیم آمل]]
File:Houseofold.jpg|نمایی از عمارت منوچهری در آمل قدیم
File:Architecture.ShafaheHouse.Amol.006.jpg|درون خانه شفاهی
</gallery>
=== گسترش ===
آمل در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آنها انجام می‌گرفت. بعدها در امتداد این دروازه‌های تاریخی، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هر منطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند. همچنین چهار دروازه اصلی به این شهر باز می‌شد و بعدها بعد خرابی خندق‌ها زیاد شکل شمایل دیگر در مکان‌های مرکزی و کناری شهر صورت گرفت. در دو دوره پهلوی با ایجاد تأسیسات مختلف با مهندسی ایرانی، آلمانی و اتریشی در آمل در دوره پهلوی تحولاتی به عنوان زیر ساخت و برای ادامه راه در سالهای بعدی شکل گرفت.<ref>[http://www.bargozideha.com/share/4p57sdvi-معرفی-کامل-شهر-آمل گسترش اولیه شهری آمل]</ref><ref>Islami Moghadam, A. R. (2010). Amol, the origin of Amard. Noshahr: Caspian.</ref>
=== مشکلات و معضلات حاشیه‌نشینی ===
در یک دهه گذشته مشکلات متعددی در سه محله شهر به نام امت آباد، رضوان ۳۸ و شادمحل پدید آمده‌است. این سه منطقه حاشیه‌نشین به عنوان یکی از مناطق آسیب‌پذیر و کم برخوردار استان مازندران بوده و عدم توسعه و امکانات شهری از جمله امکانات بهداشتی در آن مشهود است. در چند سال گذشته سعی شد در طرح بازآفرینی با ساخت مرکز سلامت، پارک محله و ترمیم زیرساختها مانند آسفالت و اتصال لوله گاز اندکی از مشکلات این محلات کاسته شود. طبق آمار بیش از ۲۰۰ خانوار که بیشتر مهاجر و غیربومی هستند، در مناطق آسیب‌پذیر شهرستان آمل سکونت دارند.<ref>[http://ostan-mz.ir/news/97704 جلسه ستاد بازآفرینی و بازدید میدانی از مناطق آسیب رضوان ۳۸ و امت آباد]</ref><ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/2999163/اختصاص-اعتبار-۲۵میلیاردی-برای-مناطق-محروم-مازندران اختصاص اعتبار ۲۵ میلیاردی برای مناطق محروم مازندران]</ref>
=== تراکم و قیمت ===
شهر آمل یکی از گران‌ترین شهرهای استان مازندران در زمینه مسکن است. اگرچه افزایش قیمت‌ها در شهر آمل به نسبت سایر شهرها بیشتر صورت می‌گیرد اما بخش مسکن نسبت به سایر بخش‌ها با رشد فزاینده تری روبرو است.<ref>[https://www.isna.ir/news/96052817210/رکود-و-گرانی-مسکن-در-شهر-آمل-گران-ترین-شهریم رکود و گرانی مسکن در شهر آمل]</ref>
=== معضل ترافیک درون‌شهری ===
عدم تناسب زیرساختها با حجم ترافیک ورودی به معابر مرکزی شهر آمل از قبیل خیابان‌های انقلاب، مهدیه، سبزه میدان موجب شده بحث ترافیک به یک معضل در شهر آمل تبدیل شود. بریدگی‌های زائد در شهر آمل یکی از دیگر مشکلات مربوطه به بحث ایجاد ترافیک است.
== حمل و نقل ==
=== خیابان‌ها ===
آمل به عنوان یک شهر مرکزی در استان است که دارای میان برهای متعددی است. با توجه به گسترش شهری که مناطق مختلف هم کشانده شده‌است و معماری تردد شهری آمل از پیش بازتر شده، معماری برون‌شهری توسط بزرگراه‌ها و کمربندی‌ها به داخل شهر و پنج خیابان اصلی مرکز شهر ختم می‌شود. شهر آمل دارای هشت میدان مرکزی است.
=== پایگاه هوایی ===
فرودگاه امداد آمل به عنوان اولین پایگاه امداد نجات ایران یا اورژانس هوایی با یک فروند هلیکوپتر آغاز به کار کرد. یک فروند هلیکوپتر این مرکز در حادثه‌ای سقوط کرد و سرنگون شد و بعد از این حادثه، یک فروند هلیکوپتر دیگر جایگزین شد.<ref>[http://shomalefarda.com/entekhabat/365-vijeh/2494-1394-07-27-19-51-50 بالگرد امداد و نجات ، آماده پرواز + تصاویر]</ref>
=== ترمینال ===
[[پرونده:Central Bus Station of Amol 01.jpg|180px|بندانگشتی|بخشی از ترمینال مسافربری]]
پایانه مسافربری فیروزی که همانند یک شهرک داخلی بوده دارای طرح فرودگاهی است، در زمینی به مساحت ۲۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع و با زیربنای ۸ هزار متر مربع بنا شده‌است. این ترمینال به عنوان بزرگترین پایانه مسافربری شمال کشور شناخته شده‌است و دارای امکانات جانبی مانند رستوران، کافی شاپ و سالن انتظار می‌باشد.<ref>[http://www.donya-e-eqtesad.com/news/660779/ بزرگترین پایانه مسافربری شمال در آمل بهره‌برداری شد]</ref>
=== راه‌آهن ===
==== پیشینه ====
پیشینه احداث موفق اولین راه‌آهن در ایران که از آمل آغاز می‌شد به سال [[۱۸۸۶ (میلادی)|۱۸۸۶ میلادی]] با احداث خط راه‌آهن محمودآباد یعنی سواحل جنوبی [[دریای مازندران]] به آمل برمی‌گردد.<ref>[http://press.jamejamonline.ir/Newspreview/1473365776908669277 ط آهن آمل - محمودآباد نخستین تجربه تلخ بخش خصوصی در ایران]</ref> این طرح اگرچه در نظر بود تا تهران ادامه یابد، ولی با کارشکنی‌های پیمانکارهای [[بلژیکی]] به شکست انجامید و خطوط آن برچیده و از آن به عنوان تیرک‌های تلگراف استفاده شد، طرح احداث راه‌آهن توسط [[محمدحسین امین‌الضرب]] صورت گرفته بود. [[محمدحسین صدر اصفهانی|کمپانی]] شوال ۱۳۰۴ قمری، همراه با برادرش محمدرحیم و میرزا جعفر برادر [[حاجی سیاح]] به [[پاریس]] رفت تا مقدمات راه‌آهن را تدارک ببیند و اواخر سلطنت [[ناصرالدین شاه قاجار]] شروع به ساخت راه‌آهن آمل محمودآباد کرد. امین دارالضرب برنامه‌های بسیاری برای گسترش این کار داشت، امّا منفعت‌طلبی شاه و دخالت بیگانگان از جمله [[روسیه]] هرگز اجازه تحقق آنها را به او نداد و نخستین تجربه تجاری بخش خصوصی در این زمینه با شکست مواجه شد.<ref>[http://jamejamonline.ir/online/2060694987279251961 راه‌آهن در ایران - جام جم آنلاین]</ref>
==== حال حاضر ====
در حال حاضر پروژه [[راه‌آهن آمل]] که به شکل قطار برقی است در سال ۱۳۹۰ به تصویب ملی در [[مجلس شورای اسلامی]] رسید که عملیات ساخت آن در سال ۱۳۹۳ آغاز شد و در حال حاضر در دست ساخت است. این پروژه در سال ۱۳۹۴ به مرحله اجرایی رسید.<ref>[http://www.yjc.ir/fa/news/5322584/آغاز عملیات-اجرایی-قطعه-اول-مترو-آمل-تهران آغاز عملیات اجرایی قطعه اول مترو آمل - تهران]</ref><ref>[http://www.mazandnume.com/fullcontent/25370/آغاز-عملیات-احداث-متروی-تهران-–-شمال/ آغاز عملیات احداث متروی تهران – شمال]</ref>
را آهن برقی [[رودهن]]، [[آبعلی]]، [[لاریجان]]، آمل در کناره [[جاده هراز]] در حال ساخت است. با این خط مترو می‌توان مسیر تهران به آمل و بلعکس را در ۵۵ دقیقه طی نمود.<ref>[http://archive.mardomsalari.com/template1/News.aspx?NID=118618 راه اندازی متروی آمل - تهران با اعتبار ۷۵۳ میلیارد تومانی - روزنامه مردم سالاری]</ref><ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940622000961 آغاز فعالیت پروژه راه‌آهن برقی آمل-تهران - فارس نیوز ۲۲ مهر ۱۳۸۴]</ref>
=== اتوبوس و تاکسی ===
سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی آمل یکی از سازمان‌ها فعال در شهر است که در تمامی خیابان‌های آمل یک یا دو ایستگاه در نظر گرفته‌است و همچنین هشت ایستگاه اتوبوس بین شهری آمل در نظر گرفته شده که نقاط مختلف شهر را به یکدیگر متصل می‌نماید. در شهر آمل سه هزار تاکسی فعال وجود دارد.<ref>[http://www.irna.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=2000235458 تعداد تاکسی‌های فعال آمل]</ref>
=== راه‌ها ===
{{multiple image
| align = left| direction = vertical
| header =
| header_align = center
| header_background =
| footer =
| footer_align = center
| footer_background =
| image1 = Harazroad2.jpg
| width1 = ۲۲۰
| alt1 =
| caption1 = جاده هراز - نارنجستان
| image2 = Nice road of Haraz - panoramio.jpg
| width2 = ۲۲۰
| alt2 =
| caption2 = جاده هراز - کلرد
}}
[[اصطخری]] دربارهٔ پیشینه راه در آمل نوشته‌است: «راه از ری به طبرستان، از ری به برزیان یک منزل سبک است، از برزیان به نامهند یک مرحله بزرگ است از نامهند به آسک یک مرحله از آسک به بلور یک مرحله از بلور به کنازل یک مرحله از کنازل به قلعه لارز یک مرحله پنج فرسنگ و از آنجا به فرست یک مرحله شش فرسنگ و از آنجا به آمل یک مرحله».<ref>[http://www.safarpedia.com/index.php/information/info/راه%20قدیم%20دره%20هراز راه قدیم دره هراز]</ref>نکته قابل توجه این بود که جاده یاد شده مورد توجه سیاحان اروپایی نیز قرار گرفت. دربارهٔ مسیر راه قدیمی تهران-هراز، دو تن از محققان فرانسوی نیز مطالبی دارند. [[ژاک دو مورگان]] در کتاب خود از این راه چنین یاد می‌کند: «تهران- حصارک- بومهن- چشمه علی- علی‌آباد- امامزاده هاشم - پلور- رینه (کوه دماوند در سمت چپ جاده قرار دارد) - وهنه- محمودآباد- کیالوبند - عمارت و آمل، که این جاده مهمترین راهی است که همه کاروان‌ها از آن می‌گذرند.<ref>[http://www.mspir.ir/نوشته-ها/مطالب-مجله/112-مجله-ساختمان-شماره-مرداد1393/3011-نگاهی-به-کهن-راه-ری-به-مازندران.html نگاهی به کهن راه ری به مازندران]</ref><ref>دمرگان، ۱۳۳۸ :۱۶۰–۱</ref>
[[جاده هراز]] به عنوان ورودی شهر آمل و یکی از دو ورودی‌های اصلی به [[شمال ایران]] است. این جاده از درهٔ [[رود هراز]] می‌گذرد و نزدیکترین راه اصلی به [[قله دماوند]] است. این جاده یکی از زیباترین و تاریخی‌ترین جاده‌های موجود است. همچنین این جاده تاریخ منطقه البرز، لاریجان - آمل را بیان می‌کند. برآورد صورت گرفته این است که فقط در ایام نوروز، این جاده میزبان ۵ میلیون مسافر است. حجم زیاد تردد در کنار ظرفیت کم جاده گاهی موجب به وجود آمدن ترافیک‌های بسیار طولانی می‌شود. این جاده دارای جاذبه‌های گردشگری بسیاری نیز می‌باشد. جاده هراز یکی از چهار محور ارتباطی شهر تهران به شمال ایران است.<ref name="bbc.co.uk"/> در سال ۱۳۸۹ فقط در ایام نوروز نزدیک به ۴ میلیون نفر، یعنی حدود ۳۰٪ از مسافران نوروزی استان مازندران، از طریق این جاده وارد استان شده‌اند.<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://prinfo-mz.ir/news/332-ostan/3414-30----
| عنوان = ۳۰ درصد مسافران نوروزی از طریق محور هراز وارد مازندران می‌شوند
| تاریخ بازدید = ۲۶ مارس ۲۰۱۱
| تاریخ = ۱۸ اسفند ۱۳۸۹
| ناشر = استانداری مازندران
}}</ref> استقبال تردد کنندگان از این جاده باعث شده‌است تا در برخی از روزهای سال، ترافیک ۱۷۰ کیلومتری در این جاده شکل بگیرد.<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100881797111
| عنوان = ترافیک ۱۷۰ کیلومتری در جاده هراز
| تاریخ بازدید = ۲۶ مارس ۲۰۱۱
| تاریخ = ۸ مرداد ۱۳۸۹
| ناشر = جام جم آنلاین
}}</ref><ref>[http://alef.ir/vdci5vazvt1a5q2.cbct.html?14txt الف، آشنایی با جاده هراز]</ref><ref>[http://www.hamshahrionline.ir/details/164691 همشهری، جاده هراز مازندران]</ref>
بر اساس طرح مصوبه مجلس و دولت تا پایان سال ۱۳۸۹ حدود نیمی از مسیر این جاده چهاربانده شد<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.aftabir.com/news/view/2010/dec/30/c2_1293695949.php/50-درصد-جاده-هراز-تعریض-و-چهار-بانده-شد
| عنوان = ۵۰ درصد جاده هراز تعریض و چهار بانده شد
| تاریخ بازدید = ۲۶ مارس ۲۰۱۱
| تاریخ = ۹ دی ۱۳۸۹
| ناشر = آفتاب
}}</ref> و قرار است است این جاده تا پایان سال ۱۳۹۹ به‌طور کامل چهاربانده شود.<ref name="bbc.co.uk">{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/08/100820_l44_road_khatam.shtml
| عنوان = توسعه جاده هراز به قرارگاه خاتم‌الانبیاء سپرده شد
| تاریخ بازدید = ۲۶ مارس ۲۰۱۱
| تاریخ = ۲۹ مرداد ۱۳۸۹
| ناشر = بی‌بی‌سی فارسی
}}</ref><ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100892386687
| عنوان = بهبهانی: جاده هراز چهار بانده می‌شود
| تاریخ بازدید = ۲۶ مارس ۲۰۱۱
| تاریخ = ۹ آذر ۱۳۸۹
| ناشر = جام جم آنلاین
}}</ref>
==== دیگر جاده‌ها ====
به غیر از جاده هراز جاده آمل به بابل به طول چهل کیلومتر، جاده آمل به محمودآباد به طول هجده کیلومتر، جاده آمل به فریدونکنار به طول سی و پنج کیلومتر و جاده آمل به چمستان به طول بیست و پنج کیلومتر راه‌های مواصلاتی اطراف آمل هستند.<ref>[http://www.behrah.com/map.php?id=462 نقشه و راه‌های آمل]</ref>
=== بلوارها ===
{{چندستونه|ستون‌ها=۲}}
* خیابان امام رضا
* [[خیابان هراز]]
* خیابان ملک‌الشعرا طالب آملی
* خیابان دماوند
* خیابان مهدیه
* خیابان محمد بن جریر طبری
* خیابان مصطفی خمینی
* خیابان انقلاب
* خیابان آیت‌الله طالقانی
* خیابان جانبازان
* خیابان فرهنگ
* خیابان هروی
* خیابان آیت‌الله مدرس
* خیابان شهید احمد امین طبرسی
* خیابان شهید بهشتی
* خیابان بسیج
* خیابان نور
* خیابان ولایت شمالی و جنوبی
* خیابان پاسداران
* خیابان آزادگان
* خیابان شهید مطهری
* خیابان شهید سرلشکر منفرد نیاکی
* خیابان آیت‌الله میرزا هاشم آملی
* خیابان شهید حسین قاسمی
* خایابان کارگر
* خیابان آموزش و پرورش
{{پایان چندستونه}}
{{Clear}}
<gallery mode="packed">
File:Harazstreetview.jpg|نمای خیابان هراز (فصل زمستان)
File:Modarres St Amol.jpg|خیابان مدرس ورودی آمل از سمت تهران
File:Bridge at Amol.jpg|پل روگذر بلوار طالب آملی
File:Chaharombridge1.jpg|پل بلوار طبرسی
</gallery>
==== فاصلهٔ آمل با شهرهای دیگر ====
{| class="wikitable sortable"
|-
! style="background: #FBEC5D; color:#000000"|شهر مقصد
! style="background: #FBEC5D; color:#000000"|فاصله (کیلومتر)
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[محمودآباد]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۲۰
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[ساری]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۷۰
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[نوشهر]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۹۴
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[تهران]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۱۸۴
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[گرگان]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۲۰۶
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[آستارا]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۴۷۷
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[همدان]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۵۰۱
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[اصفهان]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۶۲۵
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"| [[کرمان]]||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۶۸۰
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[یزد]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۷۹۶
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[مشهد]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۸۰۱
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"|[[ایلام]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۸۵۴
|-
| style="background: #FFF700; color:#000000"| [[اهواز]]||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۱۰۰۱
|-
|}
== ورزش ==
[[والیبال]] و [[کشتی (ورزش)|کشتی]] به عنوان ورزش اول شهر آمل به حساب می‌آیند. [[فوتبال]]، [[بوکس]]، [[فوتسال]] و [[هنرهای رزمی|ورزش‌های رزمی]] نیز به عنوان دیگر ورزش‌های رایج در شهر آمل به‌شمار می‌آیند. آمل دارای چند تیم لیگ برتری در لیگ‌های مختلف از جمله والیبال است. [[باشگاه والیبال کاله مازندران]] تا به حال دو دوره به عنوان قهرمان [[لیگ برتر والیبال ایران|سوپر لیگ والیبال ایران]] و یک دوره به عنوان قهرمان [[والیبال قهرمانی باشگاه‌های آسیا|جام باشگاه‌های آسیا]] در سال [[والیبال قهرمانی باشگاه‌های مردان آسیا ۲۰۱۳|۲۰۱۳]] رسیده‌است.<ref>[http://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/02/09/48944/کاله-قهرمان-آسیا-شد کاله قهرمان آسیا شد]</ref> تیم والیبال کاله جزو تیم‌های پرطرفدار قاره آسیا محسوب می‌شود. مجموعه باشگاه ورزشی کاله دارای چندین تیم دیگر از جمله تیم [[باشگاه والیبال کاله جوان|تیم والیبال کاله جوان]] و [[باشگاه بسکتبال کاله مازندران|تیم بسکتبال کاله]] و [[باشگاه بسکتبال کوچین آمل|تیم بسکتبال کوچین]] است.<ref>[http://www.hamshahrionline.ir/details/205424 کاله قهرمان لیگ برتر شد]</ref> [[باشگاه والیبال هراز آمل]] نیز در سال ۱۳۹۹ تأسیس شد و در سوپرلیگ والیبال ایران فعالیت می‌کند. باشگاه دماوند آمل در لیگ دسته سوم فوتبال و لیگ یک فوتسال بانوان، تیم شهروند آمل و تیم تجهیزات پزشکی عمرانی آمل در لیگ برتر بسکتبال با ویلچر، تیم هیئت بدمینتون آمل در لیگ برتر بدمینتون و تیم هیئت آمل در لیگ دسته یک فوتسال دیگر تیم‌های فعال به عنوان نمانده شهر در مسابقات ملی هستند. باشگاه فولادین ذوب آمل نیز در سال ۱۴۰۰ برای فعالیت در رشته وزنه‌برداری و کشتی تأسیس شد. فولادین ذوب در اولین سال فعالیت خود به قهرمانی در لیگ کشتی فرنگی و نایب قهرمانی در لیگ کشتی آزاد رسید. آمل از دیر باز در کشتی نیز دارای کشتی گیران متعددی در سطح ملی بوده‌است. [[قاسم رضایی]] یکی از اعضای [[ایران در بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۱۲]] توانست مدال طلا [[کشتی در بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۱۲ – ۹۶ کیلوگرم فرنگی مردان|المپیک]] را به دست آورد.<ref>[http://www.olympic.ir/fa/historymedals/olympicmedals/goldmedalist/ghasemrezaei سایت کمیته ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران - قاسم رضایی]</ref> به غیر از این چهار رشته تقریباً تمامی رشته‌های ورزشی در آمل فعال است اما کمبود برخی از زیرساخت‌های ورزشی در آمل از جمله مشکلاتی است که شهر با آن مواجه است.
=== مدال المپیک ===
* {{Gold medal}} - [[قاسم رضایی (ورزشکار)|قاسم رضایی]]: [[بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۱۲|۲۰۱۲ لندن]]
* {{Bronze medal}} - [[قاسم رضایی (ورزشکار)|قاسم رضایی]]: [[بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۱۶|۲۰۱۶ ریو]]
* {{Bronze medal}} - [[محمدهادی ساروی]]: [[بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۲۰|۲۰۲۰ توکیو]]
* {{Bronze medal}} - [[امیرحسین زارع]]: [[بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۲۰|۲۰۲۰ توکیو]]
=== ورزشگاه‌ها ===
مجموعه مرعش، [[سالن پیامبر اعظم]] و نشاط، مجموعه ورزشی آدمرس، ورزشگاه چمران، ورزشگاه و سالن شهید حسن نژاده، ورزشگاه چهل شهید، پارک و سالن بانوان غدیر، سالن حجاب، سالن المپیا و فردوس، سالن‌های بیلیارد، بولینگ و پیست اسکیت پارک طلایی از امکانات ورزشی آمل محسوب می‌شوند. [[ورزشگاه کاله|ورزشگاه ده هزار نفری کاله]] نیز به عنوان بزرگترین سالن ورزشی ایران با امکانات مختلف در حال تأسیس است.<ref>[http://www.kalleh-sports.com/px_gallery/10000-stadium/ سالن ده هزار نفری باشگاه کاله مازندران]</ref><ref>[http://www.khabare-shomal.com/index.php/varzeshi/1922-سجادی-ورزشگاه-کاله-را-دید.html نصرالله سجادی ورزشگاه کاله را دید]</ref>
=== میزبانی بین‌المللی ===
* [[مسابقات قهرمانی فوتسال غرب آسیا]]
* مسابقات قهرمانی بسکتبال جوانان غرب آسیا
* مسابقات قهرمانی هندبال باشگاه‌های آسیا
* مسابقات اسنوکر قهرمانی آسیا
* مسابقات بین‌المللی شطرنج جام فجر
* دوره مربیگری [[فدراسیون بین‌المللی والیبال]]
== رسانه‌ها ==
=== نشریه‌ها ===
از دوران اولیه مطبوعات، تاکنون نشریات و روزنامه‌هایی در آمل به چاپ رسیده‌است که بعد از [[مشروطه]] قوت بسزایی گرفت. فعالیت چشمگیر روزنامه‌نگاری در مازندران در اواخر دهه ۱۳۲۰ بود که حدود ۲۶ نشریه فعالیتشان را در ساری، بابل، آمل و بابلسر آغاز کردند. از جمله این نشریات، هفته‌نامه مازندران بود که با همکاری زنان روزنامه‌نگار در ۱۳۲۸ در آمل به چاپ رسید.<ref>نوری کوتنائی، ص ۵۱۴ تا ۵۲۵؛ گذری بر مطبوعات استان مازندران، ۱۳۸۴ ش</ref> از نشریات آمل در طول تاریخ می‌توان به رساله کبیر، هفته‌نامه مازندران، لسان ملّت، لاریجان، امواج خزر، شمشیر ملت، فر آزاد، الآمل، از خزر تا، امید مازندران، خورشید طبرستان، سرای امید، آمل شهر اولین‌ها، پیام آمل، هفته‌نامه صبح آمل و پیک شمال اشاره کرد.<ref>[http://www.mazandnume.com/fullcontent/9905/پیشینه-ی-مطبوعات-در-مازندران/ پیشینه ی مطبوعات در مازندران]</ref>
== امکانات ==
[[پرونده:Shomalhospital.jpg|بندانگشتی|بیمارستان تخصصی و فوق تخصصی شمال]]
=== بیمارستان‌ها ===
{| class="wikitable"
|-
! نام !! مالکیت !! تعداد تخت خواب !! نوع !! سال ساخت
|-
| بیمارستان امام رضا || دولتی || ۲۰۵ || عمومی || ۱۳۱۶
|-
| بیمارستان شمال || خصوصی || ۱۵۰ || فوق تخصصی و توریسم سلامت || ۱۳۹۳
|-
| بیمارستان امام خمینی || دولتی || ۲۱۷ || عمومی و قلب || ۱۳۹۵
|-
| بیمارستان امام علی || دولتی || ۱۷۵ || عمومی و زنان زایمان || ۱۳۷۶
|-
| بیمارستان ۱۷ شهریور || دولتی || ۱۴۰ || عمومی و سوانح سوختگی || ۱۳۴۴
|-
| بیمارستان پیمان آرین || خصوصی || ۴۰ || عمومی و شیمی درمانی || ۱۳۹۰
|-
| بیمارستان نیک درمان || خصوصی || ۵۰ || تخصصی و عمومی || در دست احداث
|}
=== مرکز خرید ===
* سیتی سنتر اکسین شمال
* مرکز خرید قائم
* مرکز خرید آفتاب
* بازار بزرگ قائم
* پاساژ بزرگ آمل
* پاساژ مروارید
* پاساژ میرداماد
* مجتمع تجاری و اداری سپهر
* پاساژ فرزانه
== ره‌آوردها ==
=== غذاهای سنتی ===
خورشت آلو، شامی، اسفناج پته، آغوز مسما، مرغ شکم پر، اردک شکم پر، ماهی شکم پر، ترشه کباب، آلو اناردون، بادمجان کباب، خورشت ناردون، آش دوغ، آش ترش، کئی انار، ترشی تره و قلیه از جمله غذاهای محلی و سنتی آمل می‌باشند.<ref name="hamshahrionline.ir">[http://hamshahrionline.ir/details/206012 آشنایی با غذاها و شیرینی‌های سنتی و محلی استان مازندران]</ref>
=== شیرینی و ترشی‌ها ===
انواع شیرینی، مرباجات و ترشی‌ها مانند آب دندان، [[اغوزکنا]]، کماج، ساق عروس، نان کوهی، [[پیس گندله]]، پشت زیک، رشته به رشته، قطاب محلی، حلوا محلی، بادمجان ترشی، رب انار، نازخاتون، سیر ترشی، هفت بیجار، ترشی یارمسی، دلال، مربای به، مربای آلبالو، مربای سیب، مربای پرتقال، مربای انجیر، مربای بهار نارنج، مربای تمشک و مربای بالنگ از ره‌آوردهای آمل در این بخش هستند.<ref name="hamshahrionline.ir"/>
=== صنایع دستی ===
معرق، منبت کاری، [[سفال]]، [[گلیم]]، [[گل]]، لاک تراشی، نمد مالی، حصیر بافی، جاجیم بافی، ابریشم بافی، جوراب بافی و محصولات آهنی از جمله ره‌آوردهای آمل در بخش صنایع دستی هستند.<ref>[http://www.oic-trtn.ir/Default.aspx?tabid=175 صنایع دستی آمل، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری]</ref>
=== محصولات ===
در بخش محصولات نیز [[برنج]] طارم آمل یکی از مرغوبترین و بنام‌ترین محصولات کشاورزی ایران است. [[گردو]]، [[سیب]]، [[گیلاس]]، [[آلبالو]]، [[هلو]]، [[عسل]]، [[پرتغال]]، [[نارنگی]]، [[تمشک]]، [[کیوی]]، [[روغن کلزا]]، [[فرش]] و [[سبزی]] نیز از دیگر محصولات و ره‌آوردهای این شهر می‌باشد.<ref>[http://www.tishine.com/محصولات-مازندران محصولات شهرهای استان مازندران]</ref>
{{وسط‌چین}}
<gallery>
پرونده:2014 uncooked Thai jasmine rice.jpg|برنج خام
پرونده:MazandaraniPastry.jpg|انواع شیرینی محلی
پرونده:Local Orange Variety of Kozan - Kozan Yerli Portakal 04.jpg|مرکبات
پرونده:Pirot kilim serbian rug.png|گلیم
</gallery>
{{پایان}}
== بندرگاه و گمرک ==
آمل در زمان قدیم دارای بندرگاه بوده‌است که این بندرگاه یکی از تجارتگاه‌های مطرح شمال ایران به حساب می‌آمد، در گذشت زمان این بندر تبدیل به شهر فعلی [[محمودآباد]] شد. گمرک فعلی آمل در شهر قرار دارد و صادرات محصولات در این مرکز انجام می‌شود. ساختمان جدید اداره گمرک و پایانه صادراتی آمل در سال ۱۴۰۰ افتتاح شد.<ref>[http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930904000542 گمرک واردات در آمل راه‌اندازی می‌شود]</ref><ref>[http://www.farsnews.com/printable.php?nn=8809230278پنجمین شعبه گمرک مازندران آماده بهره‌برداری شد]</ref><ref>[http://avayeshomal.ir/?page_id=671&print=1 معرفی بندرگاه محمودآباد]</ref>
== حوادث و وقایع ==
=== واقعه آمل ===
[[پرونده:Hezarsangar1.jpg|190px|بندانگشتی|تندیس میدان هزار سنگر]]
واقعه سال ۱۳۶۰ شهر آمل که در منابع رسمی [[نظام جمهوری اسلامی]] و رسانه‌های داخلی، همچنین با عنوان حماسه مردم آمل یا حماسه اسلامی مردم آمل، از آن یاد شده<ref>[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=32993 حماسه مردم آمل در برابر اتحادیه کمونیست‌های داخلی]؛ [http://mazandaran.isna.ir/mainnews.php?ID=News-18237 ۶ بهمن ۱۳۶۰ در تثبیت انقلاب نقشی انکار ناشدنی دارد (خبرگزاری دانشجویان ایران)]؛ [http://www.kayhannews.ir/860210/10.htm روزنامه کیهان]</ref> و در منابع برخی گروه‌های اپوزیسیون جمهوری اسلامی به اختصار قیام آمل نامیده می‌شود، به مبارزه مسلحانه حدود صد نفر از گروهی [[مارکسیست]]-[[لنینیست]]-[[مائوئیست]] به نام [[اتحادیه کمونیست‌های ایران (سربداران)|اتحادیه کمونیست‌های ایران سربداران]] علیه [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] در شهر و جنگلهای اطراف شهر آمل اشاره دارد. این مبارزه پس از ساعت‌ها درگیری سرانجام در تاریخ [[۶ بهمن]] با تمرکز قوای نیروهای [[سپاه پاسداران]]، پلیس و بسیجیان و مردم با سرکوبی آن پایان یافت.<ref>جنبش چپ در ایران معاصر، سپهر ذبیح، صفحه ۱۶۳، ۱۸۰ و ۱۸۲. ؛ [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&docId=27332782 مائوئیسم در ایران]، وبگاه ''مائوئیسم بین‌الملل در دنیای در حال توسعه''</ref> منابع نیروهای مردمی<ref>شهر هزار سنگر، صفحهٔ ۵۸. ؛ مقاومت اسلامی مردم هزار سنگر آمل، صفحهٔ ۱۵۶</ref> در این درگیری‌ها و خنثی نمودن آن نقشی فزاینده داشته‌اند.<ref>پرنده نوپرواز، صفحه ۱۱۲–۱۱۳و ۱۱۹</ref> و حکومت برای سرکوبی از انبوه نیروهای مسلح بهره جسته‌است.<ref>پرنده نوپرواز، صفحهٔ ۱۳۴</ref>
حماسه مردم آمل یا حماسه اسلامی مردم آمل اصطلاحی است که رسانه‌های داخلی ایران<ref>[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=32993 حماسه مردم آمل در برابر اتحادیه کمونیست‌های داخلی]</ref><ref>[http://mazandaran.isna.ir/mainnews.php?ID=News-18237 ۶ بهمن ۱۳۶۰ در تثبیت انقلاب نقشی انکار ناشدنی دارد (خبرگزاری دانشجویان ایران)]</ref><ref>[http://www.kayhannews.ir/860210/10.htm روزنامه کیهان]</ref> و مقامات جمهوری اسلامی ایران، به دلیل آنچه مقاومت مردم<ref>[http://www.qudsdaily.com/archive/1386/html/5/1386-05-17/page56.html#12 ششم بهمن روز حماسه مردم آمل نامگذاری شد]</ref> این شهر در مقابل سربداران در واقعه آمل در ۶ بهمن سال ۱۳۶۰ نامیده‌اند به کار می‌برند.<ref>کتاب حماسه اسلامی مردم آمل، پژوهشکده علوم دفاعی استراتژیک دانشگاه امام حسین، ۱۳۴۷.</ref><ref>کتاب حماسه مردم آمل، ستاد مرکزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بهمن ۱۳۶۱.</ref><ref>[http://www.ibna.ir/vdcgxu9w.ak9xw4prra.html کتابشناسی حماسه مردم آمل]</ref>
این روز در تقویم رسمی ایران نیز با نام «حماسه مردم آمل» به ثبت رسیده‌است.<ref>[http://iqna.ir/fa/news_detail.php?ProdID=181122 ششم بهمن به عنوان روز «حماسه مردم آمل» وارد تقویم رسمی کشور شد]</ref><ref>[http://www.ettelaat.com/new/index.asp?fname=2007\11\11-08\13-28-36.htm&storytitle=اخبار%20کوتاه ثبت ششم بهمن‌ماه به عنوان روز حماسه مردم آمل، روزنامه اطلاعات]</ref><ref>[http://www.qudsdaily.com/archive/1386/html/5/1386-05-17/page56.html#12 ششم بهمن روز حماسه مردم آمل نامگذاری شد (روزنامه قدس)]</ref>
=== وقایع تلخ تاریخی ===
شهر آمل از حوادث تلخ روزگار بی‌بهره نبوده و نشیب و فراز جهان را اعم از عوامل سیاسی و طبیعی بسیار دیده‌است دربارهٔ شهرت آن هم مورخان اسلامی و غیر اسلامی بسیار می‌نوشته‌اند که آمل از جمله آسیب پذیرترین شهرها بوده که دو بار به کلی به زیر آب رفت و چندین بار بر اثر تهاجمات و زلزله به ویران تبدیل شد و دوباره شهری جدید بر روی آن نهاده شد. چندین بار مردم شهر گرفتار بیماری چون وبا، مشمشه و طاعون گشتند. چندین بار در سالهای ۱۳۲۹ و ۱۲۰۸ بر اثر آتش‌سوزی آمل به کلی سوخت شد و بعد ار پیگیری‌های حکام و خانهای محلی و همدردی برخی از حاکمان جهان آمل دوباره مرمت شد.<ref>[http://mescatcable.ir/newsview.aspx?id=33 حادثه‌های تلخ در تاریخ شهر آمل]</ref><ref>[http://www.amoleh.ir/history/نقش-موقوفات-در-پایداری-زندگی-اجتماعی-آ.html نقش موقوفات در پایداری زندگی اجتماعی آمل پس از آتش‌سوزی سال ۱۳۳۵ قمری در بازار آمل]</ref>
ازجمله حوادثی که منجر به کشتار و ویرانی در شهر آمل گردید کی توان به حادثه‌های زیر اشاره کرد:
* در نمارستاق آب دریا وک با دریوک در تنگه کوه طغیان کرد و کوه را پاره کرد که بر اثر شکستن سد طبیعی دریاوک نمارستاق سیلی مهیب ایجاد شد که شهر آمل و روستاهای اطراف آن ویران و در زیر رسوبات منهدم گردید. در قسمت شرقی شهر، زمین نسبتاَ مسطحی دیده می‌شود که سابقاَ ساختمان‌های زیادی داشته و اگر زیر خاک را کاوش کنند آثار خانه‌هایی که رسوبات رودخانه انباشته شده به خوبی مشاهده می‌شود. بعضی این سیلاب را در سال ۱۰۸ هجری می‌دانند.
* آتش‌سوزی بزرگی که در دوره جدید در شهر آمل اتفاق افتاد که باعث خرابی زیاد و ویرانی شدید شهر گردید. این آتش‌سوزی و حریق در سال ۱۳۳۵ هجری قمری شد که ابتدا از نزدیک تکیه نیاکی‌های شروع شد و بر اثر وزش تند باد همه شهر را فرا گرفته و به رودخانه هراز رسید و بر اثر سرایت آتش به مغازه باروت و معمات و اسلحه فروشی، آن مغازه منفجر گردید و آتش مهیب به آن طرف رودخانه افتاد و بعد بواسطه شدت باد تمامی شهر آمل در گرداب آشت فرورفت. [[تجارتخانه تومانیانس]] کمک هزینه‌ای برای بازسازی شهر فرستاد.
* معروف است که این حریق در فروردین ماه، هنگامی که ساکنین شهر مشغول خوشگذرانی و برگزار کردن مراسم [[نوروز]] بودند واقع شد و بخش اعظم شهر به تل خاکستری تبدیل گردید.
* بروز بیماری خطرناک [[طاعون]] که در سال ۱۱۹۸ هجری رخ داد شهروندان بیشمار را نابود گرداند و شهر به ویرانه تبدیل گشت.
* در سال ۱۲۶۹ هجری بیماری و با در آمل به جان مردم افتاد و عده‌ای از مردم را از بین برد و دستخوش فنا نمود.
* جنگ اسکندر شیخی و تیمور لنگ در آمل که نیمی از مردم دو بخش شهر کشته شدند
* در سال ۱۳۳۶ هجری شمسی بیماری خطرناکی به نام بیماری مشمشمه به آمل حمله کرد که افراد زیادی از شهروندان نابود شدند.
* حمله [[چنگیز خان مغول]] و فرزندانش به [[تبرستان]] که طی آن شهرهای زیادی از جمله آمل ویران گرید ولی دوباره و به سرعت بازسازی شد.
* حمله [[امیر مسعود]] به شهر آمل و جنگ با [[علویان]] که این سلسله را منقرض کردند و مازندران و آمل را ضمیمه قلمرو حکومت خود نمودند.
[[پرونده:Samanid dynasty (819–999).GIF|بندانگشتی|چپ|گسترهٔ فرمانروایی سامانیان در نقشه]]
* حمله [[سامانیان]] با [[اسپهبدان]] آمل و [[رویان]] که ویرانی و کشتار بیشمار در پی داشت. در این جنگ‌ها شهر و روستا به کلی ویران نشدند، زیرا ساکنین شهر که معدودی باقی‌ماندند دوباره شهر را آباد و به سرعت بازسازی کردند و کشاورزی و بازار را رونق دادند.
* حمله [[آقا محمد خان قاجار]] به [[لاریجان]] و شهر آمل که چندین ماه به طول انجامید و سرانجام با حمله آقا محمد خان قاجار و حمله محمد قلی خان مردم لاریجان و آمل را کشتند و شهر را ویران کردند.
* در سال ۹۷۹ سیلاب هراز رود شهر آمل و روستاهای اطراف آن را ویران کرد و هزاران نفر را کشت.
* حمله [[تیمور لنگ]] و [[رومیان]] به آمل که باعث نابودی کل آم از جمله چهار دژ کناری شهر شد.
* این شهر در طول تاریخ بارها مورد تهاجم اقوام گوناگون قرار گرفته که آخرین حمله از سوی قوم مشایی (از بازماندگان و نوادگان چنگیز مغول) در سال ۱۰۰۵ ه.ق صورت پذیرفته و در جنگ سیاه بیشه این قوم شکست سختی از اقوام بومی ساکن آمل خورده و فرمانده آنها به نام نوشین به دست مازیار به هلاکت رسیده و قوم مشایی به محلی در دامنه دماوند با نام فعلی مشا تبعید گشتند.
* در ۴۲۶ شهر آمل مورد حملهٔ [[سلطان مسعود غزنوی]] قرار گرفت و خرابی زیادی بر آن وارد آمد و بهشت آمل به ویرانه‌ای بدل شد و در ۶۰۲ در آمل [[علاءالدین محمد خوارزمشاه]] خطبه خواند و از آن پس خراج آنجا را به [[خوارزم]] فرستاد. این وضع تا حملهٔ مغول در ۶۱۶ ادامه داشت. [[سلطان محمد خوارزمشاه]] در روزگار دربه‌دری، زمانی به آمل پناه برد. به هنگام یورش [[مغولان]]، آمل مورد حمله قرار گرفت و بیش از دیگر شهرهای این ناحیه صدمه دید ولی در عهد [[ایلخانیان]] آمل دوباره آباد شد، به گونه‌ای که شهر ۷۰ مدرسه داشت.<ref>کتاب رابینو، صفحه ۶۰، حمله به طبرستان</ref><ref>[http://www.ghasrnameh.ir/Magazine/(اردیبهشت-و-خرداد1394)-280/سلطان-مسعود-تعطیلاتش-را-چگونه-می‌گذراند؟-8797.aspx سلطان مسعود تعطیلاتش را چگونه می‌گذراند]</ref>
* [[تیمور لنگ]] پس از گشودن قلعهٔ ماهانه سر، به قتل‌عام اهالی آمل و [[ساری]] و دیگر نقاط مازندران پرداخت.<ref>[http://www.tebyan.net/newmobile.aspx/index.aspx?pid=192890 حمله تیمور لنگ به ایران]</ref>
== شهرهای خواهر ==
{{اصلی|فهرست شهرهای دارای خواهرخوانده در ایران}}
آمل با دو شهر از کشورهای ویتنام و پاکستان دارای پیوند [[خواهرخواندگی (شهرها)|خواهرخواندگی]] است.
{|class="sortable wikitable"
|-
!
!نام کشور
!شهر خواهرخوانده
|-
|{{پرچمک|پاکستان}}
|[[پاکستان]]
|[[لاهور]]<ref>[http://www.mehrnews.com/news/1314647/آمل-با-شهر-محل-دفن-طالب-در-هندوستان-خواهر-خوانده-می-شود آمل و لاهور با طالب آملی]</ref>
|-
|{{پرچمک|ویتنام}}
|[[ویتنام]]
|[[کان تو]]<ref>[http://www.mehrnews.com/news/2538484/کانتو-ویتنام-و-آمل-خواهر-خوانده-شدند-شناسایی-نخبگان-مازنی کانتو ویتنام و آمل خواهر خوانده شدند]</ref>
|-
|}
{{پاک‌کن}}
== پانویس و منابع ==
{{پانویس|۲|اندازه=ریز}}
== جستارهای وابسته ==
{{درگاه|آمل|طبرستان}}
* [[شهرستان آمل]]
== پیوند به بیرون ==
* [http://amol.gov.ir/ فرمانداری آمل]
* [http://www.amol.ir/ شهرداری آمل]
* [http://amolshora.ir/ شورای شهر آمل]
* [http://amolfav.ir/ سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری آمل]
* [http://amolparks.ir/ سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری آمل]
{{ویکی‌انبار-رده|Amol}}
{{ویکی‌سفر}}
{{شهرستان آمل}}
{{پایتخت‌های ایران}}
{{فرمانداری ویژه}}
{{استان مازندران}}
{{پایتخت‌های طبرستان}}
{{نقشه شهرستان‌های مازندران}}
[[رده:آمل|آمل]]
[[رده:پایتخت‌های ایران]]
[[رده:پایتخت‌های پیشین ایران]]
[[رده:جای‌ها در شاهنامه]]
[[رده:شهرستان آمل]]
[[رده:شهرهای استان مازندران]]
[[رده:شهرهای اشکانیان]]
[[رده:شهرهای ساسانیان]]
[[رده:شهرهای شهرستان آمل]]
[[رده:محوطه‌های باستان‌شناختی در ایران]]
[[رده:مرعشیان]]
| |||