شهرستان خلخال: تفاوت میان نسخه‌ها

{{pp|small=yes}}''متن مورب''

'''شهرستان خلخال''' از قدیمی‌ترین شهرهای آذربایجان با قدمت ۱۲۰۰۰ ساله در جنوب [[استان اردبیل]] واقع شده استشده‌است و مرکز آن شهر خلخال است. وسعت این شهرستان ۳۹۸۰ کیلومتر مربع است.

این شهرستان از طرف شمال به [[شهرستان کوثر]] از طرف شرق به [[شهرستان تالش]] در استان [[گیلان]] از طرف جنوب به [[شهرستان طارم]] در [[استان زنجان]] و از طرف مغرب به [[شهرستان میانه]] [[آذربایجان شرقی]] محدود می‌شود و از طریق فیروزآباد ۱۰۵ کیلومتر با میانه فاصله دارد. شهرستان خلخال در ۴۸ درجه و۳۲ دقیقه طول جغرافیایی و۳۷ دقیقه و۳۷ درجه عرض جغرافیایی از نصف النهار [[گرینویچ]] قرار گرفته استگرفته‌است.

نام قدیمی و اصلی شهر خلخال، «هیرو » می‌باشد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به نام خلخال که سابقاًسابقا به منطقه ای اطلاق می‌شدمی شد در مجلس شورای ملی تصویب به جای هیرو تصویب و به کار برده شد این کاربرد اطلاق اعم به جز است چرا که

خلخال به منطقه وسیعی اطلاق می‌شد که شامل مناطق کاغذکنان ( آقکند)، شهرستان کوثر فعلی که از شهرستان خلخال جدا وتبدیل به شهرستان شده می‌شود. این مناطق به مرور زمان در تغییر و تحول‌های سیاسی و تقسیمات کشوری هرکدام به نحوی از منطقه خلخال جدا و مثل کیوی تبدیل به شهرستان مستقل ویا مانند کاغذکنان به شهرستان‌ها و استان‌هایاستان های اطراف الحاق شده‌اند. مرکز خلخال در دوره‌های مختلف متغیر بوده از دوره صفویه تا اواسط دوره قاجار مرکز حکومتی ولایت خلخال کاغذکنان بود که به علت اقامت حاکمان محلی سعدلو، قصبه آقکند بود. در دوره فتحعلی شاه قاجار با ضعف خاندان سعدلو این مرکزیت به هیرو یا هرو آباداباد منتقل شد خاندان سعدلو از قزل باشان بودند که به واسطه خدمت به

شاه عباس در جنگ با عثمانی، تیول ولایت خلخال را از شاه صفوی دریافت کرده و از چخور سعد به ولایت خلخال مهاجرت ودر کاغذکنان ساکن شدند. آخرین مرکز حکومتی خانات خلخال شهر هرو (یا هرو یا هروآباد) بوده که همزمان با تغییر اسم به خلخال بعد از انقلاب، نام هروآباد هم به خلخال تغیر کرد و در حال حاضر هرو با نام جدید خلخال همچنان مرکز این شهرستان است.

برابر با سرشماری سال ۱۳۹۵ شهرستان خلخال ۸۶۷۳۱ نفر جمعیت داشت. بر اساس این [[سرشماری]] نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ شهرستان خلخال دارای ۸۶۷۳۱ نفر جمعت بوده استبوده‌است. در آبان ماه ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان ۸۶۷۳۱ نفر بوده استبوده‌است که از این تعداد ۵۵ درصد در نقاط شهری و ۴۵ درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیر ساکن بوده‌اند. در آبان ماه ۱۳۹۵، از ۸۶۷۳۱ نفر جمعیت، ۴۳۷۹۱ نفر مرد و ۴۲۹۴۰ نفر زن بوده‌اند که در نتیجه، نسبت جنسی برابر ۱۰۲ به‌دست می‌آید. به عبارت دیگر، در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۲ نفر مرد وجود داشته استداشته‌است. این نسبت برای اطفال کمتر از یکساله ۱۰۳ و برای بزرگسالان (۶۵ ساله و بیشتر) ۱۰۴ بوده استبوده‌است. از کل جمعیت، ۲۲ درصد در گروه سنی کمتر از ۱۵ ساله، ۶۸ درصد در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ ساله و ۱۰ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بیش‌تر قرار داشته‌اند. شهرستان خلخال دارای ۲۶۷۷۹ خانوار بوده که از این تعداد خانوار ۱۴۰۴۲ خانوار شهری و ۱۲۷۱۷ خانوار روستایی بوده‌اند.

سهم جمعیت شهرستان خلخال از جمعیت کل استان در سال ۱۳۹۵ برابر ۸/۶ درصد وسهم جمعیت شهری و روستایی این شهرستان از جمعیت شهری و روستایی کل استان به ترتیب برابر ۷/۲ درصد و ۱۱/۴ درصد بوده استبوده‌است.

پس از انقلاب اسلامی ایران بخشی از خلخال به اسم کاغذکنان به دلیل نبود یک پل بر روی رودخانه قزل اوزن از خلخال جدا و به شهرستان میانه واگذار شد درسال ۱۳۷۵ بخش سنجب از خلخال جدا شده و به‌صورت شهرستان جدید و با نام شهرستان کوثر تشکیل شد.

''«ناحیه دومی که در خلخال به واسطه روابط شخصی جلب نظر مرا نمود، شاهرود خلخال در جنوب شرقی آذربایجان بود. این زبان نیز که اهالی آن، آن را تات می‌خوانند از نظر علم زبان، فوقالعاده جالب توجه است. عده ای که این زبان را صحبت می‌کنند به درجات زیادتر از عده‌ای است که زبان هرزندی را صحبت می‌نمایند. این زبان در قراء دیگر، خلخال خارج از حدود شاهرود و در بعضی از قراء ناحیه زنجان نیز صحبت می‌شود. این زبان قوی‌ترین تحمل‌ها را در مقابل نفوذ زبان ترکی نشان داده استداده‌است و علت آن این است که روابط اهالی، این ناحیه بیشتر با اهالی نواحی کوه البرز (گیلان و طالش) است که زبان آرین را صحبت می‌کنند. لیکن به طوری که دیده می‌شود در این ناحیه نیز یک قریه بعد از دیگری در تحت نفوذ ترکی می‌رود؛ مثلاً اهالی خمیس که در پنجاه سال قبل زبان تاتی صحبت می‌کردند امروز به واسطه رابطه با هیروآباد که اهالی آن ترکی صحبت می‌کنند، عموماً ترکی حرف می‌زنند.»''<ref>بررسی نسبت میان هویت زبانی و جاینام‌ها، نمونه موردی: کوه‌های خلخال−تحقیقات جغرافیایی» بهار 1396 شماره1−عطا الله عبدی−صفحهٔ ۹۸</ref>

از روستاهای تات‌زبان [[بخش شاهرود]] که اکثریت جمعیت این بخش را تشکیل می‌دهند می‌توان به بزرگ‌ترینبزرگترین روستای شهرستان خلخال یعنی [[لرد (خلخال)|لرد]]، [[اسبو (خلخال)|اسبو]]، [[اسکستان]]، [[روستای درو|درو]]، [[شال]]، [[کرین]]، [[گیلوان]]، [[طهارم دشت]]، [[خانقاه گیلوان]]، [[کهل (خلخال)|کهل]]، [[دیز (خلخال)|دیز]]، [[گندم‌آباد]]، [[اندرق]] و [[تازه‌کند گلوزان|گلوزان]] اشاره کرد.<ref>عبدلی علی، ادبیات تات و تالش، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۰</ref><ref>عبدلی علی، فرهنگ تطبیقی تالشی، تاتی، آذری، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، ۱۳۹۳</ref><ref>عبدلی علی، تات‌های ایران و قفقاز، تهران: انتشارات مهدی رضایی، چاپ اول، ۱۳۸۹</ref> شهر [[کلور]] نیز از شهرهای [[زبان تاتی ایران|تات‌زبان]] و مرکز بخش شاهرود است.<ref>همان</ref> در [[بخش خورش رستم]] نیز اهالی روستاهای [[کجل (خلخال)|کجل]] و [[کرنق]] [[تات‌های ایران|تات]] هستند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://rjhll.basu.ac.ir/article_39_0.html |عنوان=مقدمه کتاب «فرهنگ تاتی»، دکتر جهاندوست سبزعلیپور؛ گویش‌های تاتی: ۳) دو بخش شاهرود و خورش‌رستم خلخال. نشر فرهنگ ایلیا، رشت، ۱۳۹۰، ۴۲۵ صفحه. |بازبینی=۱۸ مارس ۲۰۱۶ |archive-date=۳ فوریه ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203202926/http://rjhll.basu.ac.ir/article_39_0.html |url-status=dead }}</ref>

از روستاهای کُرد زبان شهرستان خلخال نیز می‌توان به [[لنبر]]، [[آغ‌بلاغ (خلخال)|آقبلاغ کرد]]، [[اوجغاز سفلی]]، [[اوجغاز علیا]]، [[پیرانلو]]، [[چلمبر]]، [[حاجی‌آباد (خلخال)|حاجی‌آباد]]، [[داودخانی]]، [[غفورآباد]]، [[کلار (خلخال)|کلار]]، [[کلستان سفلی]]، [[کلستان علیا]]، [[مصطفی‌لو]]، [[مورستان (خلخال)|مورستان]]، [[میل آغاردان]]، [[نواشانق]] و [[دلیلر]] در [[بخش مرکزی شهرستان خلخال|بخش مرکزی]]، [[احمدآباد (خلخال)|احمدآباد]]، [[چملوگبین]] و [[الکش]] در [[بخش شاهرود]] و [[جعفرآباد (خلخال)|جعفرآباد]] در [[بخش خورش رستم]] اشاره نمود.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.taleshan.com/kordane%20talesh2.htm |عنوان=کردهای کرمانج تالش2<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |بازبینی=1 مه 2012 |archive-date=26 ژوئیه 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100726214727/http://www.taleshan.com/kordane%20talesh2.htm }}</ref><ref>[http://www.taleshan.com/kordane%20talesh2.htm کردهای زعفرانلوی تالش] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100726214727/http://www.taleshan.com/kordane%20talesh2.htm |date=26 ژوئیه 2010}}ٔ بازدید: مه ۲۰۰۹.</ref>

از میان هنرهای دستی معروف این شهرستان می‌توان به تهیه شال، جاجیم‌های ابریشمی و پشمی، گلیم بافی، پلاس، لباسپلاس،لباس محلی ویژه بانوان [[لرد (خلخال)|روستای لرد]]، لباس‌های پشمی و کرکی و بافت مسند اشاره نمود. متأسفانه بعد از متروک شدن نوغان داری (پرورش کرم ابریشم) بافت جاجیم‌های ابریشمی نیز متروک شد و حالا در هر کجا جاجیم‌های خلخال پیدا شود باید آن را جزو اشیای عتیقه محسوب نمود. شال پشمی خلخال که قسمت عمده آن در بخش شاهرود تهیه می‌شود از صادرات مهم خلخال بوده که آن هم فعلاً کاهش یافته استیافته‌است. بافت گلیم و مسند نیز در خلخال رواج دارد. در این منطقه گاه مسندهای بسیار نفیس دیده می‌شود که هنرمندان خلخالی آن را به صورت برجسته می‌بافند.

[[پرونده:Sibiye-Khaniwaterfall.jpg|بندانگشتی|266x266پیکسل|[[آبشارسیبیه خانی]] ([[لرد (خلخال)|روستای گردشگری لرد]]) طولانی‌ترینطولانی ترین آبشار ایران]]

* [[روستای گردشگری لرد]] در [[بخش شاهرود]] همراه با جاذبه‌هایجاذبه های بی نظیر مانند چشمه‌هایچشمه های متعدد و معجزه آسا نظیر چشمه و [[چشمه آبشار سبیه خانی|آبشار سیبیه خانی]]، [[غار سنگی کوخول عنبر]]،،باغ باغ‌هایهای متنوع میوه و بقعه امامزاده محمد

* چشمه قرخ بلاغ (بیوک گوز) در [[ روستای کلی ]]

* رودخانه گوجلی (گوجلی) چای در [[ روستای کلی ]]

* طبیعت زیبا و بکر آلچا بلاغ در [[ روستای کلی ]]

* چشمه آب سرد [[میرعادل]] (یا به زبان ساکنین محلی بیلدیر) که در روستای اندبیل واقع شده استشده‌است.

* چشمه آب سرد [[ازناو]] که در روستای [[خوجین]] واقع شده استشده‌است.

* طبیعت زیبای [[ روستای کلی ]]

* آبشار قاراگوش قیه سی و گور گور در [[ روستای کلی ]]

رشته کوه‌های تالش در شرق آن از شمال به جنوب کشیده شده استشده‌است که مانند سدی میان [[دریای خزر]] و [[استان گیلان]] و آذربایجان قرار گرفته استگرفته‌است به‌طوری‌که برخلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود.

در این شهرستان رود مهم [[قزل‌اوزن]] و شاخه‌های آن مانند شاهرود آرپاچای و شنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای خزر می‌ریزد. این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستان‌های معتدل و رمستان‌های سرد است.

به لحاظ موقعیت‌های جغرافیایی و شرایط کوهستانی این منطقه دارای جالب‌ترینجالب ترین منابع آب‌های گرم معدنی است که مهم‌ترین آن‌ها آب گرم معدنی گیوی سویی در دهستان سنجبد در فاصله شهرهای [[گیوی]] و خلخال می‌باشد مقدار بارندگی سالانه خلخال حدود ۲۸۰میلی‌متر می‌باشد.