گچ‌بری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''هنر گچ‌بری''' یکی از هنرهای وابسته به [[معماری]] است که در هر منطقه و هر دوره زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشته است. همان طورهمان‌طور که از نام این [[هنر]] پیداست، مصالح اصلی بکار رفته در این هنر گچ می‌باشد. در [[ایران]] نیز گچ‌بری در دوره‌های مختلف تاریخی همراه با تفاوت‌هایی بوده است. [[گچ]] به دلیل داشتن خاصیت شکل‌پذیری، چسبندگی، رنگ مطلوب، کاربرد آسان، فراوانی و ارزانی کاربرد زیادی در [[هنرهای تزئینی]] دارد.

شواهد [[باستانشناسی]] نشان می دهندمی‌دهند که تاریخ ساخت [[گچ]] به پیش از ساختن [[خشت]] و پخت آن به صورت [[آجر]] می رسدمی‌رسد. در قدیمی ترینقدیمی‌ترین بنای دنیا، یعنی [[اهرام ثلاثه مصر]] که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین [[سنگ]] ها‌ها و جهت کلاف سازی آنها استفاده شده است. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان هاساختمان‌ها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می رساندمی‌رساند.

به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر هایشهرهای [[ایران]] و [[عراق]] بوده است. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند [[هخامنشیان]] و سپس [[ساسانیان]] بودند و [[اعراب]] در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره [[اموی]] به طور وسیعی [[کاخ]] ها‌ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می نمودندمی‌نمودند. نمونه بسیاری از این گچبری هاگچبری‌ها در کاخ هایکاخ‌های «خربة المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه» به کار برده شده است که گچبری هایگچبری‌های کاخ المنیه به واسطه در بر داشتنبرداشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.

روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به کار گیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخ هایکاخ‌های شهر سامرا رواج یافت. پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود ۱۰۰ سانتی مترسانتی‌متر پوشانده می شدمی‌شد. این گونه تزیینات در دو [[قصر]] جوسق و بلکوارا به کار رفته است. مجموعه تزیینات کاخ هایکاخ‌های سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می گیرندمی‌گیرند. در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری می یابدمی‌یابد که بهترین نمونه هاینمونه‌های آن در کاخ بلکوارا به چشم می خوردمی‌خورد. در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریباً تمام زمینه را می پوشاندمی‌پوشاند و این امر که برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش هایروش‌های تزیینی به شمار می رودمی‌رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم ترینمهم‌ترین ارکان هنر اسلامی گردید.

روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به [[مصر]] انتقال یافت و نمونه هایینمونه‌هایی از آن در جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاق هاطاق‌ها و دور پنجره هاپنجره‌ها به کار برده شد.{{سخ}}

هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله جامع الازهر از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافته است ولی اختلاف در طریقه استفاده از آنهاست. همچنین نمونه هاینمونه‌های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف یافت می شودمی‌شود. در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به کار گیری خط کوفی مشجر روی زمینه هایزمینه‌های برگدار اشکال گیاهی انتشار یافت.{{سخ}}

در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محراب هایمحراب‌های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه هایگونه‌های مختلف کوفی، به کار گیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و اسپرهای خط با گل و برگ هایبرگ‌های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.{{سخ}}

تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد. از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می توانمی‌توان نام برد. روش هایروش‌های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن ۷۱۰ ه. ق است.{{سخ}}

در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوار هادیوارها با نوار هاینوارهای گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبرس» مشاهده می شودمی‌شود. زیباترین نمونه هاینمونه‌های گچی مملوکی، در پنجره هایپنجره‌های گچی مشبک موجود در جامع دیده می شودمی‌شود که با اشکال هندسی همراه با شیشه هایشیشه‌های رنگین تزیین شده است. این پنجره هاپنجره‌ها را حاشیه هاییحاشیه‌هایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشته هاینوشته‌های کوفی در بر گرفته است.{{سخ}}

دوره تیموری، عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کار بندی هاییبندی‌هایی از قالب هایقالب‌های گچی مقرنس و قطار بندی هایبندی‌های گچی ارزشمند است. به طور کلی، در هنر گچ بری این دوران انواع خطوط [[کوفی]] مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خط هایخط‌های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده است. از آثار فراوان این دوره می توانمی‌توان به مقرنس بندی هایبندی‌های گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان، قطار بندی هایبندی‌های گچی مدرسه خرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.{{سخ}}

در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد روش هایروش‌های خاصی می شودمی‌شود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی هایبندی‌های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس هایمقرنس‌های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه هایتیغه‌های گچی دالبری، زینت بخش کاخ هایکاخ‌های شاهی شده است. در این میان می توانمی‌توان به پدیده هایپدیده‌های ارزشمند مقرنس قطار و کار بندی هابندی‌ها و یزدی بندی هایبندی‌های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سر در بازار قیصریه اصفهان و به خصوص دالبر هایدالبرهای تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو و [[مقرنس]] بندی هایبندی‌های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی [[عالی قاپو|کاخ عالی قاپو]] و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع همین شهر را یاد داشتیادداشت.

از میان آثار به جا مانده از این دوران می‌توان به کتیبه‌های گچ‌بری خط کم نظیرکم‌نظیر [[مسجد حیدریه]] [[قزوین]]، [[خانقاه]] و [[بقعه بایزید بسطامی]] در [[بسطام]] در [[مقیاس]] گسترده و وسیع، محراب ارزشمند [[محراب پیر بکران|پیر بکران]] در جنوب [[اصفهان]] و نوعی بی همتا از این هنر ارزشمند را در محراب بسیار جالب و منحصر به فرد [[محراب الجایتو|الجایتو]] در در [[مسجد جامع اصفهان]] که به جرئت می‌توان این پدیده بزرگ و عظیم هنر گچ‌بری را شاخص‌ترین و با ارزشترین نوع گچ‌بری در [[معماری]] جهان، بخصوص [[جهان اسلام]] دانست و از آن یاد کرد.

همچنین خطهای ( [[خط محقق|محقق]]، [[خط نسخ|نسخ]]، [[خط ثلث|ثلث]]، [[خط رقاع|رقاع]]، [[خط تعلیق|تعلیق]]، و [[خط نستعلیق|نستعلیق]]) با هنر آفرینیهای فراوان و در مواردی از شاخه‌های این خط‌ها بخصوص [[خط معقلی]] در هنر گچ‌بری آثار [[ایران]] بهره فراوان گرفته شده‌است. از آثار فراوان این دوره می‌توان به [[مقرنس بندی|مقرنس بندیهای]] گچی ارزشمند سر درب [[مسجد میدان]] [[کاشان]]، [[قطار بندی|قطار بندیهای]] گچی [[مدرسه خرگرد]] در [[خواف]] و خط‌های بسیار جالب گچ‌بری [[بقعه شیخ احمد جام]] در [[تربت جام]] و [[بقعه سید رکن الدین]] در [[یزد]] و بسیاری دیگر اشاره داشت.

در دوره [[صفویه]] [[هنر گچ‌بری]] وارد روشهای خاص شده‌است. به طوری که زیباترین [[مقرنس بندی]]‌های گچی با عناصر گوناگون بخوصوص مقرنس بندی‌های طاس و نیم نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه‌های گچی دالبری زینت بخش [[کاخ]]‌های شاهی به بهترین شکل ممکن گردیده‌است.

'''هنر گچ‌بری در دوره [[قاجار]]''' رونق فوق العاده‌ایفوق‌العاده‌ای به خود گرفت، به علت مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ از هنر گچ‌بری [[اروپا]] تقلیدهایی در کاخهای شاهی بخصوص در سر ستون سازیها، گلویی سازیها و سقف سازیها در کاخهایی چون [[کاخ گلستان|گلستان]] و [[کاخ عشرت آباد|عشرت آباد]] و پاره‌ای دیگر حدوداً پیروی گردید. اما به طور قاطع می‌توان گفت که این تقلیدها هرگز نتوانست جای [[هنر]] و نقوش بسیار پر هنر اصیل ایرانی، بخصوص نقشهای [[اسلیمی]] و [[ختایی]] و گل و گیاه که نشأت گرفته از سرپنجه با ذوق هنرمندان ایران زمین می‌باشد را در گچبری بناهای ایران زمین بگیرد. البته در این برهه از زمان در هنر گچ‌بری خلاقیت‌ها و نوآوری‌های بسیار چشمگیری از طرف هنرمندان گچ‌بر در آثار و ابنیه و به خصوص منازل مسکونی سنتی بیرونی و [[اندرونی]] ایران پدیدار گشت که به واقع هر یک از آثار به جای مانده خود تابلوهای بسیار نفیس و پر ارزش از هنر با [[فلسفه]] و خرد و فرهنگ هنرمندان ایران است. از میان آثار فراوان گچ‌بری این دوره می‌توان به گچ‌بری جالب [[کاخ ارم]] و [[نارنجستان قوام]] در [[شیراز]] و [[مقرنس بندی|مقرنس بندی‌های]] آونگ گچی همراه با گچ‌بری‌های [[خانه طباطبائی]] و [[خانه بروجردیها|خانه بروجردیهای]] [[کاشان]] و [[خانه شهریاری]] در [[بخش یانه‌سر]] شهرستان [[بهشهر|بهشهرهمراه]] با نوآوریهای شگرف در بناهای یادشده و بسیاری از بناها و آثار دیگر [[ایران]] یاد کرد.

با توسعه صنعت ساختمان و خانه سازی در تعداد انبوه در کلانشهر هاکلانشهرها تزیینات داخلی مربوط به گچبری که به حالت سنتی و با دست ساخته میشود،می‌شود، با توجه به نیاز معماران این کار در این حالت بسیار زمانبر و کم کاربرد است، لذا این حرفه بصورت صنعتی در آمدهدرآمده و با توجه به شرایط روز تولید میشودمی‌شود.

گچبری پیشساخته در کشورکشورهای های امریکاییآمریکایی بصورت کلاسیک رشد نمود و با گذر زمان این هنر بصورت صنعتی به دیگر کشورها با توجه به فرهنگ آن کشور صادر گردید.{{مدرک}}