ربع نیشابور: تفاوت میان نسخه‌ها

| روی‌نقشه =

| عرض‌جغرافیایی =

| طول‌جغرافیایی =

| عنوان تصویر = ناحیه ربع نیشابور، ترسیم شده توسط [[ابن حوقل]]، جغرافیدان قرن چهارم هجری. این تصویر، بریده‌ای از نقشه [[خراسان]] در کتاب معروف جغرافیایی «صورة‌الارضصورةالارض» است.

| شهرستان =

| نام‌های دیگر = خراسان غربی (غرب خراسان بزرگ)، ناحیه نیشابور قدیم، ایالت ابرشهر

'''رَبْعِ نِیشابور'''؛ بخش غربی [[خراسان|خراسان بزرگ]]؛ خراسان باختری؛ خراسان غربی؛ یکی از چهار بخش خراسان بزرگ، که با تطبیق بر جغرافیای امروز، مجموعه خراسان کنونی که در مرزهای سیاسی ایران معاصر وجود دارد (استان‌های [[خراسان شمالی]]، [[خراسان رضوی]] و [[خراسان جنوبی]]) را در بر می‌گیرد. ربع نیشابور، در عرف جغرافیانویسان و مورخان قدیم، ناحیه‌ای است که در جنوب، از حدود [[کاشمر]] امروز، شروع می‎شود،می‌شود، تا دامنه‌دامنه کوه‌های [[هزارمسجد]] در شمال، در حدود خبوشان ([[قوچان]] کنونی) می‌گسترد و از مشرق، در حدود تون ([[فردوس]] کنونی) و [[گناباد]] و [[طبس]]، تا مرز [[گرگان]] را در غرب، فرا می‌گیرد.<ref>{{یادکرد |کتاب= پیشگفتار کتاب «تاریخ نیشابور» |نویسنده= محمدرضا شفیعی کدکنی | مترجم= تالیفتألیف ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375 |صفحه= ص13-14}}</ref>

این ناحیه یا بخشی از آن، در دوران پیش از اسلام [[ابرشهر]] نام داشت و یکی از مناطق ایران‌زمین در دوران‌دوران هخامشیان، سلوکیان و اشکانیان بوده است.<ref>{{یادکرد |نویسنده=بهزاد نعمتی |مقاله= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور |نشریه= خراسان‌پژوهی |تاریخ= سال اول، پاییز و زمستان 1377 |شماره=شماره 2 |صفحه= ص193}}</ref> در دوره [[شاهنشاهی اشکانی|پارتیان]] (اشکانیان)، ناحیه [[ریوند (ربع)|رِیوَند]] [[رئونت|نیشابور]] یکی از نیایشگاه‌ها و زیارتگاه‌های مشهور ایران باستان به شمار می‌آمد و آتشکده [[آذربرزین مهر]] که در نزد پارت‌ها احترام بخصوصی داشت، در [[ریوند (کوه)|کوه رِیوَند]] جای داشت و وجود این آتشکده، زائران بی‌شماری را در سرتاسر دوره پارتی به این منطقه می‌کشانید.<ref>{{یادکرد |کتاب= زردشتیان؛ باورها و آداب دینی‌آن‌ها |نویسنده= مری بویس| مترجم= ترجمه عسگر بهرامی |ناشر= انتشارات ققنوس |شهر=تهران |سال= 1389 |صفحه= ص117}}</ref> ابرشهر، در طيطی دوران اشكاني،اشکانی، رونقيرونقی فراوان يافت؛یافت؛ چنانكهچنان‌که در پايانپایان عهد اشكانياناشکانیان و آغاز روزگار ساسانيان،ساسانیان، منطقه‌ايمنطقه‌ای شناخته شده بود.<ref>{{یادکرد |کتاب= دانشنامه ایران |ناشر= مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |شهر=تهران |سال= 1384 |صفحه= ص111}}</ref>

در دوره [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانیان]]؛ [[خراسان]]، یکی از چهار استان مهم کشور به شمار می‌آمد؛ این استان، به چهار بخش تقسیم می‌شد و این بخش‌ها عبارت بودند از: [[ربع مرو|مرو]]، نیشابور، [[ربع هرات|هرات]] و [[ربع بلخ|بلخ]].<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|نویسنده= دانیل آل آلتون |مترجم= مسعود رجب‌نیا |ناشر= شرکت سهامی انتشار |شهر=تهران |سال= 1367 |صفحه= ص12}}</ref> از دوره ساسانیان است که این ناحیه، برگرفته از نام شاپور ساسانی، نام [[نیوشاپوهر]] (نیشاپور، [[نیشابور]]) گرفته و به عنوان کرسی ولایت [[ابرشهر]]<ref>{{یادکرد |کتاب= ایران در زمان ساسانیان |نویسنده: آرتور کریستنسن| مترجم= رشید یاسمی | ناشر= صدای معاصر |شهر=تهران |سال= 1393 |صفحه= ص161}}</ref> دوره‌دوره رونق روزافزون خود را آغاز می‌نماید. [[محمد بن جریر طبری|طبريطبری]]، ابرشهر (نیشابور) را در كنارکنار مرو، بلخ، گرگان، سيستانسیستان و خوارزم، جزو متصرفات [[اردشيراردشیر بابكانبابکان]]، بنيان‌گذاربنیان‌گذار سلسله‌سلسله ساسانيانساسانیان آورده و در كتيبه‌يکتیبهٔ شاپور در [[كعبهکعبه زرتشت]]، نام ابرشهر، نيزنیز در حدود مرزهايمرزهای ايرانشهرایرانشهر و از باج‌گذاران ساسانيساسانی ذكرذکر شده است. ابرشهر در ايناین زمان، يكيیکی از استان‌هاياستان‌های وسيعوسیع مملكتمملکت محسوب مي‌شدهمی‌شده<ref>{{یادکرد |کتاب= دانشنامه ایران |ناشر= مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |شهر=تهران |سال= 1384 |صفحه= ص111}}</ref> و مرزبان یا فرمانروای آن دارای لقب اختصاصی [[کنارنگ]] بوده است.<ref>{{یادکرد |کتاب= ایران در زمان ساسانیان |نویسنده: آرتور کریستنسن| مترجم= رشید یاسمی | ناشر= صدای معاصر |شهر=تهران |سال= 1393 |صفحه= ص98}}</ref>

[[پرونده:Khorasan Neyshabur.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|نقشه‌نقشه [[خراسان|خراسان بزرگ]]، با تطبیق بر نقشه جغرافیای سیاسی معاصر. مرکز ربع‌های خراسان (نیشابور، هرات، مرو و بلخ) در این نقشه، مشخص شده‌اند.]]

گستره پهناور [[خراسان بزرگ|خراسان]]، در دوره اسلامی، به چهار بخش (یا ربَع) تقسیم می‌شد که شهرهای مهم این منطقه، مرکز یا کرسی هر یک از بخش‌های چهارگانه بودند. نیشابور، در تقسیمات جغرافیایی خراسان بزرگ همواره به عنوان یک ربع بزرگ، از اهمیت زیاديزیادی برخوردار بود.<ref>{{یادکرد |نویسنده= امیر اکبری |مقاله= قلمرو طاهریان و اهمیت شهرهای اربعه خراسان|نشریه= پژوهشنامه تاریخ |تاریخ= دوره 5، تابستان 1389 |شماره=شماره 19|صفحه= ص28}}</ref> و مرکز این ربع، [[نیشابور|شهر نیشابور]]؛ تنها شهر عمده خراسان است که تاکنون در قلمرو ایران کنونی باقی مانده است.<ref>{{یادکرد |نویسنده= امحمدباقر حسینی |مقاله= عوامل رشد علمی و سیاسی نیشابور در قرون گذشته |نشریه= مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد |تاریخ= پاییز و زمستان ۱۳۷۶ |شماره=شماره ۱۱۸و ۱۱۹|صفحه= ص429}}</ref> در اوایل دوره اسلامی و در دوره امویان، در زمان امارت [[زیاد بن ابیه]]، وی با الگوگیری از روش ساسانیان در اداره خراسان، آن منطقه را به چهار بخش، تقسیم نمود؛ [[مرو]]، [[نیشابور]]، [[فاراب]] و [[هرات]]، و هر منطقه را به یکی از سردارانش سپرد.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ الامم و الملوک |نویسنده= ابی‌جعفر محمد بن جریر الطبری |ناشر= موسسهمؤسسه الاعلمی للمطبوعات |شهر=بیروت |سال= 1983م |صفحه= ج5، ص224}}</ref> [[احمدبن یحیی بلاذری|احمد بلاذری]] (قرن2و3قرن۲و۳ قمری)، خراسان را دربرگیرنده چهار ربع (بخش) دانسته و می‌گوید: خراسان، چهار ربع دارد. ربع اول، ایرانشهر است و آن دربرگیرنده نیشابور و قهستان و هرات و توس است. ربع دوم، دربرگیرنده مروان (دو مرو) و سرخس و نسا و ابیورد و طالقان و خوارزم است. ربع سوم، دربرگیرنده جوزجانان و بلخ و صغانیان است و ربع چهارم، دربرگیرنده ماوراءالنهر است.<ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم |نویسنده: شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر=دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م |صفحه=ص313}}</ref>

| مرکز = ربع نیشابور

| شمال = [[مرو]]

| شمال شرقی =

| شرق = [[هرات]]

| جنوب شرقی =

| جنوب = [[کرمان]]

| جنوب غربی =

| غرب = [[ری]] و [[کومش]]

| شمال غربی =

| تصویر =

گفتنی است که «ایرانشهر» و «ابرشهر»، نام‌های دیگر «نیشابور» می‌باشند.<ref>{{یادکرد |کتاب= معجم البلدان |نویسنده= شهاب‌الدین أبی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی |ناشر= دار احیاء الثراث العربی |شهر=بیروت |سال= 1979م |صفحه= 331 }}</ref> [[ابن فقیه همدانی|ابن فقیه]] (قرن ۳ هـ. ق) نیز به نقل از بلاذری، جغرافیای ربع ایرانشهر (نیشابور) را چنین تبیین کرده است: خراسان، چهار بخش دارد. بخش اول، ایرانشهر است و آن دربرگیرنده نیشابور، قهستان، طبسین، هرات، بوشنج، بادغیس و طوس -که اسم توس، تابران است- می‌باشد.<ref>{{یادکرد |کتاب= البلدان |نویسنده= ابی‌عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی |ناشر= عالم الکتب |شهر=بیروت |سال= 1996م |صفحه= 615}}</ref>

== در منابع جغرافیایی ==

[[ابن خردادبه]] (۲۱۱-۳۰۰هـ۲۱۱–۳۰۰هـ. ق)؛ زام، باخرز، جوین، و بیهق را از توابع نیشابور دانسته است.<ref>{{یادکرد |کتاب= مسالک و ممالک |نویسنده= ابن خردادبه |مترجم= سعید خاکرند| ناشر= میراث ملل |شهر=تهران |سال= 1371 |صفحه= 25}}</ref> [[یعقوبی|احمد یعقوبی]] (وفات: ۲۹۲هـ. ق) می‌گوید: نیشابور، شهری بزرگ با کوره‌ها (= ناحیه‌ها و شهرها) ی بسیار است، از آبادی‌های نیشابورند: طبسین، قهستان، نسا، ابیورد، ابرشهر (نیشابور)، جام، باخرز، توس، شهر توس بزرگ (که به آن نوقان گفته می‌شود)، زوزن و اسفراین.<ref>{{یادکرد |کتاب= کتاب البلدان |نویسنده= احمد بن ابی‌یعقوب بن واضح الکاتب | ناشر= دار احیاء التراث العربی |شهر=بیروت |سال= 1988م |صفحه= 95-96 }}</ref>

[[احمدبن یحیی بلاذری|احمد بلاذری]] (وفات: ۲۷۹هـ. ق) در بخش «فتوح خراسان» کتاب تاریخ خود، در آنجا که به فتح شهرها و نواحی خراسان، در دهه چهارم سده اول هجری، به دست سپاه مسلمانان، به سرکردگی عبدالله بن عامر کریز سخن می‌گوید؛ سرگذشت فتح زام (جام)، باخرز، جوین، بیهق، بشت (پشت)، اشبند (اسفند)، رخ، زاوه، خواف، اسبرائن (اسفراین) و ارغیان را از رستاق‌های نیشابور را روایت می‌کند و سپس می‌نویسد: «ابن عامر ... ثم أتی أبرشهر و هی مدینة نیسابور» عبدالله بن عامر، به [[ابرشهر]] آمد و آن شهر [[نیشابور]] است.<ref>{{یادکرد |کتاب= فتوح‌البلدان |نویسنده= احمد بن یحیی بن جابر البغدادی | ناشر= دار و مکتبه الهلال |شهر=بیروت |سال= 1988م |صفحه= ص390-391}}</ref>

[[پرونده:The Histories of Nishapur Hakem.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|تصویر یک برگه از نسخه خطی تاریخ نیشابور نوشته [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری]] (۴۰۵-۳۲۱هـ۴۰۵–۳۲۱هـ. ق)؛ در این برگه، مبحث ولایت‌های نیشابور، مطرح گردیده است.]]

[[محمد مقدسی]] (قرن 4هـ۴هـ. ق) جغرافیای ربع نیشابور را چنین توصیف کرده است: اسم قصبه (=شهر اصلی) آن‌ها ایرانشهر (= یکی از نام‌های نیشابور) است. چهار بخش، دوازده رستاق (= ولایت، شهرستان) و سه خزانه و قصر و دار دارد. بخش‌های قصبه نیشابور عبارت‌اند از شامات، [[ریوند (ربع)|ریوند]]، مازل و بشتفروش. ولایت‌های آن عبارت‌اند از بشت، بیهق، کویان، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رخ. زوزن، دار آن و بوزجان قصر آن و توس و نسا و ابیود، خزانه‌های ایرانشهر (=نیشابور) هستند.هستند؛ و این ولایت‌ها که از آن‌ها یاد کردیم غیر از خزانه‌هایشان، شش هزار دیه مانند عمواس دارند با یکصد و بیست منبر.<ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم |نویسنده= شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر= دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م |صفحه= ص300 }}</ref> [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری|ابوعبدالله حاکم]] (قرن 4۴ و 5هـ۵هـ. ق)، دربارهدربارهٔ ولایت‌های نیشابور می‌گوید: ذکر ولایات کی از نواحی و اقطار خراسان، به نیشابور، نسبت دادندی و اشراف و اکابر آن را نشابوری خواندندی و آن دوازده ولایت است طول و عرض، یعنی آن از سی فرسخ و بیست و پنج کمتر نباشد. به هر یکی از آن قری و قنوات و باغات و عمارات. او در ادامه؛ بیهق، جوین، اسفراین، خبوشان (استوا)، ارغیان، پُشت، رُخ، زوزن، خواف، ازقند، جام و باخرز، و جاجرم را در شمار ولایات نیشابور نام می‌برد.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375 |صفحه= ص 215-217 }}</ref>

در [[نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق]] [[شریف ادریسی]] (وفات: ۵۶۰هـ. ق)، «الانساب» [[ابوسعد سمعانی| ابوسعد عبدالکریم سمعانی]] (وفات: ۵۶۲هـ. ق)، «معجم‌البدان» [[یاقوت حموی]] (وفات: ۶۲۶هـ. ق)، «الباب فی تهذیب‌الانساب» [[ابن اثیر]] (۵۵۵-۶۳۰۵۵۵–۶۳۰ هـ. ق) و ... به حدود و ولایت‌های نیشابور (=خراسان غربی) اشاره شده است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= حسین صومعه |نشانی= http://bookcity.org/detail/6498 |عنوان= بازشناسی ربع نیشابور خراسان و تقسیمات جغرافیایی آن | ناشر= پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب |تاریخ = 13 مرداد 1394 |تاریخ بازدید = | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = }}</ref>

[[ابوالفداء]] (وفات: ۷۳۲هـ. ق)؛ بیهق، خبوشان، جام، طرثیث (ترشیز)، استوا، باخرز، بشت، اسفراین، طوس و جوین را از اعمال نیشابور یاد کرده<ref>{{یادکرد |کتاب= تقویم البلدان |نویسنده: اسماعیل بن علی ابوالفداء |ناشر= مکتبة الثقافة الدینیة |شهر= قاهره |سال=2007 م |صفحه= ص ۴۷۹، ۵۰۴، ۵۰۵، ۵۱۱، ۵۱۳، ۵۱۴}}</ref> و [[محمد بروسوی]] (وفات: ۹۹۷هـ. ق) نیز جوین، استوا، بیهق، اسفراین، بخرز (باخرز)، بُشت، جام، خبوشان، خواف، طوس را از نواحی نیشابور دانسته است.<ref>{{یادکرد |کتاب= اوضح المسالک إلی معرفة البلدان و الممالک |نویسنده: محمد بن علی بروسوی |ناشر= دارالغرب الاسلامی |شهر=بیروت |سال=۱۴۲۷ق |صفحه= ص ۱۴۵، ۱۴۸، ۱۴۹، ۱۵۰، ۱۹۶، ۲۱۲، ۲۶۲، ۳۰۸، ۳۱۹، ۴۵۹}}</ref>

== تقسیمات جغرافیایی ربع نیشابور ==

شهر نیشابور یا ابرشهر، قصبه یا شهرستان مرکز ربع نیشابور، خود به چهار بخش یا ربع تقسیم می‌شده که [[ریوند (ربع)|ریوند]]، [[مازل (ربع)|مازل]]، [[شامات (ربع)|شامات]] (یا تک‌آب) و [[بشتفروش (ربع)|بشتفروش]] نام داشته‌اند. ربع‌های نیشابور، از مرکز شهر (مسجد جامع)، در جهت صحرا و کوه، به چهار طرف کشیده شده بودند؛ آن قسمت از هر ربع که پیوسته به شهر بود [[محله]]؛ و آنچه در صحرا و کوه و بیرون از شهر بود «ربع» نامیده می‌شد<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375 |صفحه= ص282 }}</ref>

| مرکز = شهر [[نیشابور]] ([[ابرشهر]])

| شمال = [[مازل (ربع)|ربع مازل]]

| شمال شرقی =

| جنوب شرقی =

| جنوب = [[شامات (ربع)| ربع شامات]]

| جنوب غربی =

| غرب = [[ریوند (ربع)|ربع ریوند]]

| شمال غربی =

| تصویر =

[[ریوند (ربع)|ربع ریوند]] که در ناحیه میان طوس و بیهق و بشت (ترشیز) قرار داشت به [[ریوند (شهر)|شهری]] به همین نام (= شهر ریوند) منسوب بود. [[شامات (ربع)|ربع شامات]]، که از مسجد جامع بود تا حدود [[ولایت پشت|بشت]]، به سمت کم‌ارتفاع دشت نیشابور بوده و چون آب کاریز‌هاکاریزها به سمت آن روان بوده، تکاب نیز نامیده شده است. [[مازل (ربع)|ربع مازل]] که از روستاهای آن می‌توان به بشتقان ([[فوشنجان]]) و [[فرخک]] اشاره نمود، دارای نهرهای پرآب و ریواس بسیار معروف بوده. [[بشتفروش (ربع)|ربع بشتفروش]]، وسیع‌ترین و آبادترین ربع نیشابور بوده، زردآلو و انگور آن معروف، و روستاهای خرق (خرو) و بشتفروش در این ربع قرار داشته‌اند.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375 |صفحه= ص 214-215 }}</ref><ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم |نویسنده: شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر=دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م |صفحه=ص316-317}}</ref>

| [[شامات (ربع)|شامات]] || طول: از مسجد جامع (مرکز شهر) تا مرز [[ولایت پشت|پشت]]؛ عرض: از مرز [[بیهق]] تا مرز [[ولایت رخ|رُخ]] || - || بیش از سیصد روستا؛ گذرگاه راه فارس و سمنان از سوی قهستان؛ کشتزارهای بسیار؛ محل سرازیر و روان شدن کاریزهای قصبه

| [[بشتفروش (ربع)|بشفروش]] || - || خرق، بشفروش || بزرگترین ناحیه قصبه؛ روستاهای بزرگ و آباد؛ ناحیه‌ای سودآور؛ محصول فراوان و نیکوی انگور و زردآلو

کتاب «تاریخ نیشابور» ابوعبدالله حاکم نیشابوری، مهم‌ترین منبع جغرافیای تاریخی نیشابور کهن به شمار می‌آید. نویسنده، دوازده ولایت (شهرستان)، در زمره ولایت‌هایی که آنها را به نیشابور نسبت می‌دهند و بزرگان آن ولایت‌ها را نیشابوری می‌خوانند، برشمرده است: <ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375 |صفحه= ص 14، 215-217 }}</ref>

[[پرونده:Cover_of_History_of_Nishapur_By_Al-Hakim_-2006-(2).png|250px|بندانگشتی|چپ|تاریخ نیشابور نوشته [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری]] (۴۰۵-۳۲۱هـ۴۰۵–۳۲۱هـ. ق) دانشنامه‌ای به زبان عربی در معرفی ربع نیشابور، بزرگان و دانشمندان ربع و شهر نیشابور در قرن چهارم هجری قمری است.]]

| [[ولایت خبوشان]] || استوا || میان نسا و اسفراین و توس || دارای روستاهای بزرگ و آبادان

| [[ولایت ارغیان]] || - || - || ولایتی آبادان و دارای دانشمندان بسیار

[[محمد مقدسی]]، تقسیمات جغرافیای ربع نیشابور را در قالب دوازده رستاق (= ولایت، شهرستان) و سه خزانه و قصر و دار تبیین می‌نماید. او بشت، بیهق، کویان، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رخ را در دسته ولایت‌های تابعه نیشابور و زوزن را دار آن و بوزجان را قصر آن و توس و نسا و ابیود را خزانه‌های نیشابور می‌داند.<ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم |نویسنده= شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر= دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م |صفحه= ص317-321 }}</ref>

| [[ولایت جاجرم]] || [[جاجرم]] || ولایتی کوچک و ثروتمند

| [[ولایت اسفراین]] || [[اسفراین]] || کشاورزی خوب، دارای مردمی اهل حدیث

| [[ولایت استوا]] || [[استوا]]، [[خوجان]]، [[دوین]] || ولایتی بزرگ و تامینتأمین کننده میوه نیشابور

| [[ولایت اسفند]] || - || -

| [[ولایت زاوه]] || - || مرکز مویز

* «ایران در زمان ساسانیان»، تالیفتألیف آرتور کریستنسن، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر، 1393۱۳۹۳.

* «بازشناسی ربع نیشابور و تقسیمات جغرافیایی آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب، 13۱۳ مرداد 1394۱۳۹۴.

* «تاریخ الامم و الملوک»، ابی‌جعفر محمد بن جریر الطبری، راجعه و صححه و ضبط نخبه من العلماء الاجلاء، بیروت: موسسهمؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق. = ۱۹۸۳م.

* «تقویم البلدان»، تألیف اسماعیل بن علی ابوالفداء، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، ۲۰۰۷م.

* «دانشنامه ایران»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: 1384۱۳۸۴.

* «دايرة‌المعارفدائرةالمعارف بزرگ اسلامياسلامی»، مركزمرکز دايرة‌المعارفدائرةالمعارف بزرگ اسلامي،اسلامی، تهران: 1368۱۳۶۸.

* «زردشتیان؛ باورها و آداب دینی‌آن‌ها»، مری بویس، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: انتشارات ققنوس، 1389۱۳۸۹.

* «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران:آگه، 1375۱۳۷۵.

* «عوامل رشد علمی و سیاسی نیشابور در قرون گذشته»، محمدباقر حسینی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره ۱۱۸و ۱۱۹، پاییز و زمستان ۱۳۷۶.

* «فتوح البلدان»، لاحمد بن یحیی بن جابر البغدادی (اشهیر بالبلاذری)، [بیروت]: دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.

* «قلمرو طاهریان و اهمیت شهرهای اربعه خراسان»، امیر اکبری، پژوهشنامه تاریخ، دوره 5،۵، تابستان 1389،۱۳۸۹، ش19ش۱۹.

* «کتاب‌البلدان»، تألیف احمد بن ابی‌یعقوب بن واضح الکاتب المعروف بالیعقوبی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. = ۱۹۸۸م.

* «نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور»، بهزاد نعمتی، خراسان‌پژوهی، سال اول، پاییز و زمستان 1377،۱۳۷۷، ش 2۲.