گیاهان دارویی: تفاوت میان نسخه‌ها

شناخت مواد دارویی مورد استفادهٔ [[مصر باستان|مصریان قدیم]] از روی [[پاپیروس]]‌های مقدسی که از آنان به جای مانده است،مانده‌است، میسر می‌باشد. باارزش‌ترین این پاپیروس‌ها «پاپیروس اسمیت» است. مصریان تقریباً از همهٔ قسمت‌های گیاه استفاده می‌کردند. طب [[تمدن بابل|بابل]] توسط الواح کوچکی که نام داروها را به [[خط میخی]] روی آن‌ها نوشته‌اند بر جای مانده استمانده‌است. عناصری که آن‌ها بکار می‌بردند اساساً ریشهٔ گیاهی داشته استداشته‌است. در دستورهای بابلی‌ها برخلاف مصریان وزن و اندازه ذکر نشده استنشده‌است. در متون [[هند]] قدیم گیاهان طبی به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول یا به‌عنوان [[مسهل]]، قی‌آور و یا [[ملین]] به کار می‌روند یا باعث ترشح بینی می‌شوند و گروه دیگر [[مسکن (دارو)|مسکّن]] هستند. در کنار [[طب سوزنی]] که در [[چین]] اختراع شده، مهم‌ترین قسمت [[طب سنتی چین]] علم داروهای گیاهی بوده استبوده‌است. یک رسالهٔ داروسازی به نام [[پن تسائو کانگ مو]] (Pen Ts'ao Kang Mu) در سال ۱۵۹۷ تکمیل و منتشر شد. این رساله ۸۱۶۰ نسخه دارد که بر ۱۸۷۱ ماده که عموماً ریشهٔ گیاهی دارند متکی است.<ref>{{پک|ولاگ|استودولا|۱۳۹۲|ک=گیاهان دارویی|ص=۱۵}}</ref>

گیاه‌شناسی در ایران قبل از اسلام نیز سابقهٔ طولانی داشت. در [[اوستا]] بارها از «اورورو بیشه زو» (گیاه درمانی) ستایش شده استشده‌است و واژهٔ اورورو به معنی گیاه فرشته نگهبان [[امرتات]] (امرداد) که خود یکی از [[امشاسپندان]] و کمال جاودانگی است در اوستا آمده استآمده‌است. پزشکان ایرانی از صدها گیاه و رستنیِ درمان‌بخش آگاه بودند و آن‌ها را مقدس می‌شمردند. مقدس‌ترین این گیاهان ۳۰ نوع بود که نمادی از نام روزهای سی‌گانهٔ یک ماه بود. به طور مثال نام روز [[آذر]] که نماد گیاهی آن در [[اوستا]] «اثرگون» نام دارد و آن نوعی [[گل همیشه بهار]] است که دم کردهٔ آن محرک [[سلسله اعصاب]] است و برای رفع خستگی استفاده می‌شد.<ref name="shafaqna.com">{{یادکردوب|نشانی=http://shafaqna.com/persian/services/other-news/item/37292-چکیده-ای-از-گیاه-شناسی-ابن-بیطار|عنوان= چکیده‌ای از گیاه‌شناسی ابن بیطار |تاریخ بازدید=۱۲ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=خبرگزاری بین‌المللی شیعه}}</ref> نام «دارو» نیز از ریشه واژه ایرانی «دار» به معنی درخت است و در [[زبان پارسی میانه|زبان پهلوی]] به «داروگ» تغییر شکل یافته و واژه انگلیسی و فرانسه «drug» از همین ریشه [[زبان فارسی|فارسی]] ساخته شده‌اند.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://www.sid.ir/fa/VEWSSID/J_pdf/3001513890201.pdf|عنوان= گیاه درمانی و پزشکی در ایران باستان|تاریخ بازدید=۳ فروردین ۱۳۹۵|ناشر=فصلنامه تاریخ پزشکی، سال دوم، شماره دوم، بهار ۱۳۸۹}}</ref>

در [[طب یونانی]] نیز دمنوش کاربرد داشته استداشته‌است. [[بقراط]] (۴۶۰–۳۷۷ قبل از تاریخ) ارتباط میان شکل گیاهان و بیماری‌های قابل درمان توسط آن‌ها به نام تئوری امضاها را مطرح کرد. بر اساس این نظریه می‌گوید این خود طبیعت است که به ما قدرت درمانی گیاهان را نشان می‌دهد. به همین علت بود که ساقهٔ [[زرد]] رنگ [[ریواس|ریوند]] علیه [[یرقان|بیماری زردی]] و میوه و گل قرمز [[انار]] علیه [[خونریزی]] بکار می‌رفت.<ref>{{پک|ولاگ|استودولا|۱۳۹۲|ک=گیاهان دارویی|ص=۱۷}}</ref> [[جالینوس]] (۱۲۹–۲۰۰ میلادی) پزشک [[یونان|یونانی]] تجربیات خود را در یازده جلد کتاب ثبت کرد. او داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد و بنیانگذار شاخهٔ خاصی از طب به نام «جالینوسی» (علم مواد دارویی و تهیهٔ آن‌ها) بود.<ref>{{پک|ولاگ|استودولا|۱۳۹۲|ک=گیاهان دارویی|ص=۱۸}}</ref> در قرن اول میلادی، کتاب ''[[د ماتریا مدیکا]]'' را [[دیوسکوریدس|دیوسکوریدوس]]، پزشک ارتش [[نرون]] تدوین کرد، که از نخستین کارهای معتبر در مورد علم [[گیاه‌درمانی]] است. دیوسکوریدوس که اساس کار خود را بر پایهٔ کار بقراط بنا نهاده بود، شکل، مشخصات و خواص بیش از ۵۰۰ گیاه را در کتاب خویش ارائه کرد که تا ۱۵۰ سال بعد به‌عنوان یک کتاب مرجع مورد استفاده قرار می‌گرفت. در همان زمان یک طبیعی‌دان رومی به نام [[پلینیوس|پلینی]] کتاب تاریخ طبیعی نسبتاً حجیمی را تدوین نمود که در آن به شرح گیاهان و خواص درمانی آن‌ها پرداخت. ۷ قرن بعد، که در اروپا به [[قرون وسطی]] موسوم است، [[صومعه]]‌ها زنده‌نگاه‌داشتن گیاه‌درمانی را به دست گرفتند. [[راهب|راهبان]] متون مربوطه را نسخه‌برداری کردند و از آن‌ها برای شفای بیماران استفاده نمودند و مزرعه‌هایی را به پرورش این گیاهان اختصاص دادند.<ref name="shafaqna.com" />

آغاز کاربرد وسیع گیاهان دارویی و رونق و گسترش آن در کشورهای شرقی بخصوص در دورهٔ اسلام به زمانی که شرق به کارها، نوشته‌ها و ترجمه‌های آثار بقراط، [[جالینوس]] و کتاب‌های دیوسکوریدوس و [[پلینیوس]] و دیگران دسترسی یافت، مربوط می‌شود. زیرا کارها و آثار این دانشمندان یونانی مستقیماً از طریق [[شام]] و شرق رسید و در اوایل قرن سوم میلادی در [[بیت‌الحکمه]] به [[عربی]] ترجمه شد. کتاب «گیاهان» یا «الحشایش» یکی از مهمترین ترجمه‌های این منابع است که در واقع همان ترجمهٔ ''دِ ماتریا مدیکای'' دیوسکوریدوس است و از آن زمان و حتی تا همین اواخر به عنوان [[طب سنتی]] همیشه مورد استفاده قرار می‌گرفت. [[محمد بن زکریای رازی]] (سال‌های ۲۵۰ تا ۳۱۳ ق) دائرةالمعارفی در [[درمان|درمان‌شناسی]] به نام کتاب [[الحاوی|''الحاوی فی الطب'']] و کتاب خلاصهٔ پزشکی، به نام [[الکناش المنصوری (کتاب)|''المنصوری'']] و کتاب دیگری به نام [[دفع مضار الاغذیه (کتاب)|''منافع الاغذیه و دفع مضارها'']] را نوشت. این کتاب‌ها و بقیهٔ آثار او، مخزن و مرجع مهم اطلاعات گیاه‌شناختی برای نسل‌های متمادی در شرق و غرب بوده استبوده‌است.<ref>{{پک | قهرمان | 1384 | ک=تاریخ شناخت گیاهان دارویی | زبان=fa | ص=22–29}}</ref> پزشک نامور [[بوعلی سینا]] (سال‌های ۳۵۹ تا ۴۱۶ ه‍. ش) ۸۱۱ داروی گیاهی و معدنی را در کتاب [[قانون]] همراه با اثرات آن‌ها بر بدن انسان شرح داده استداده‌است. برخی از این گیاهان ریشهٔ هندی، [[تبت|تبتی]] چینی یا کلاً شرقی داشته‌اند.<ref>{{پک|ولاگ|استودولا|۱۳۹۲|ک=گیاهان دارویی|ص=۲۰}}</ref>

دو واقعه زمینهٔ علم گیاه‌شناسی را گسترش داد. یکی از آن‌ها اختراع دستگاه چاپ به وسیلهٔ [[یوهانس گوتنبرگ|گوتنبرگ]] در سال ۱۴۵۰ میلادی و دیگری کشف آمریکا به وسیلهٔ [[کریستف کلمب]] در سال ۱۴۹۲ میلادی بود. نتیجهٔ مستقیم این دو واقعه، چاپ تعداد زیادی از مجموعه‌های گیاهی و وارد کردن داروهای جدیدِ بسیار به اروپا بود. [[پاراسلسوس]] دانشمند [[سوئیسی]] (۱۵۴۱–۱۴۹۳) با سفر به اروپا و جمع‌آوری تجربیات گوناگون، پایه و اساس محکمی در طب به وجود آورد. ''گنجینهٔ گیاهان'' یکی از مهم‌ترین آثار این دانشمند است. او برای طب گیاهی اولویت خاصی قائل بود و به اثرات درمانی آب‌های معدنی و گیاهان محلی توجه زیادی داشت. وی اولین کسی بود که علم [[شیمی]] را در روش‌های درمانی شرکت داد. او در تاریخ علم طب به عنوان اصلاح کننده طب و به بیان دیگر بنیانگذار [[شیمی درمانی]] و پزشکی مطلع در باب گیاهان دارویی شناخته شده استشده‌است. شیمی و [[فارماکولوژی]] به موازات یک‌دیگر تکامل یافته‌اند. بالاخره به لطف کتاب [[الکساندر چیرش]] (۱۸۵۶–۱۹۳۹) به نام «رسالهٔ فارماکولوژی» بود که مطالعهٔ گیاهان دارویی و داروهای طبیعی در میان علومِ شناخته شدهٔ دیگر جای گرفت.<ref>{{پک|ولاگ|استودولا|۱۳۹۲|ک=گیاهان دارویی|ص=۲۶}}</ref>

گیاهان دارویی شامل بخش‌هایی از گیاه است که پس از خشکاندن، بدون ایجاد هرگونه تغییری در مغازه‌ها و عطاری‌ها به فروش می‌رسد. گیاهان دارویی مثل زیره، رازیانه، هل یا دارچین گیاهانی هستند که برخی خواص درمانی آن‌ها که عمدتاً بی ضرر یا کم ضرر هستند، به اثبات رسیده استرسیده‌است اما داروهای گیاهی حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو در کارخانه‌های داروسازی و طی فرایندی خاص و استریل هستند. با این توضیحات و ذکر تفاوت گیاهان دارویی و داروهای گیاهی باید گفت که عطاری‌ها تنها حق فروش گیاهان دارویی را دارند، گیاهانی که تعداد شان مشخص است و طی سالیان دراز فواید و بی عارضه یا کم عارضه بودن شان به اثبات رسیده استرسیده‌است. مسلم است که مصرف بی‌رویه و بیش از حد نیاز هر نوع خوراکی اعم از گیاهی یا شیمیایی می‌تواند برای بدن ضرر داشته باشد.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://www.tebyan-ardebil.ir/description.aspx?id=25204|عنوان= فرق گیاهان دارویی با داروهای گیاهی |تاریخ بازدید=۳۰ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=تبیان اردبیل| پیوند بایگانی =| تاریخ بایگانی =}}</ref>

در ایران حدود ۸۰۰۰ گونه گیاهی موجود است که از این تعداد ۲۳۰۰ گونه جزء گیاهان معطر و دارویی هستند و از این تعداد ۴۵۰ گونه در عطاری‌های ایران به فروش می‌رسد.<ref>روزنامه ایران ۲۵ آبان ۱۳۹۳ صفحه ۱۶ عنوان «طلای سبز خوراک دام شده استشده‌است»</ref>

بر اساس تحقیقی که از طرف [[دانشگاه علوم پزشکی تهران]] در مورد شایعترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاری‌ها در شهر [[تهران]] در سال ۱۳۸۷ انجام شده است،شده‌است، شایعترین گیاهان خریداری شده از عطاران:

* در فصل [[زمستان]] به ترتیب: [[دارچین]]، [[زنجبیل]]، چهارگل (ترکیبی از [[نیلوفر آبی سفید|نیلوفر]]، [[پونه (گیاه)|پونه]]، [[گل ختمی]]، [[سپستان]]، [[پرسیاوشان]]، [[عناب]] و گل بنفشه) و آویشن بوده استبوده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی= عشایری|نام= ندا|| نام خانوادگی۲ = عباسیان | نام۲ =علیرضا |عنوان= شایعترین گیاهان دارویی خریداری شده از عطاری‌ها در شهر تهران در سال 1387|نشانی= http://www.jiitm.ir/files/site1/user_files_3a3003/admin-A-10-1-119-97d8a5c.pdf|بازبینی= 2015-08-26||اثر= |تاریخ= |ناشر= مجلّهٔ طب سنّتی اسلام و ایران|نشانی بایگانی=http://www.webcitation.org/6b4HOY9HD |تاریخ بایگانی= 2015-08-26|کد زبان=}}</ref>

نزدیک به ۲۳۰۰ گونه از گونه‌های گیاهی ایران در ردیف گیاهان دارویی و معطر قرار دارند. از این تعداد گونه گیاهی، ۴۵۰ گونه، جزو گیاهان دارویی به شماربه‌شمار می‌آیند و تعدادی از آنها در [[عطاری]]‌ها به فروش می‌رسند اما در اثر دگرگونی‌های زیست‌محیطی بتدریج از تعداد این گونه‌هایاین‌گونه‌های با ارزش دارویی کم می‌شود. در گذشته گیاهان دارویی از دامنهٔ طبیعت چیده می‌شد و اغلب خودرو بودند اما امروزه با فرایند صنعتی شدن، امکان تکیه به فلور طبیعی از بین رفته و شرایط رشد و کشت این گیاهان به شکل صنعتی فراهم شده‌است. در سال‌های اخیر تعداد زیادی از گیاهان مورد استفاده در ایران کشت داده می‌شوند و برخی اقلام وارداتی هستند.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://vista.ir/news/18288757|عنوان= طلای سبز خوراک دام شده استشده‌است |تاریخ بازدید=۲۰ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=روزنامه ایران}}</ref>

در ایران صنف عطار و سقط فروش، زیرمجموعهٔ [[وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران]] به‌شمار می‌رود. طی چند سال اخیر به دلیل اقبال مردم به استفاده از ظرفیت‌های طب سنتی، [[عطاری]] در کشور رشد بسیاری کرده استکرده‌است. به‌گفتهٔ معاون طب سنتی وزیر بهداشت بخش عمده‌ای از این عطاری‌ها مجوز فعالیت ندارند.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://www.isna.ir/fa/news/93041609309/تخلفات-شیشه-ای-عطارها|عنوان= رشد قارچی عطاری‌های غیرمجاز/ تخلفات شیشه‌ای عطارها |تاریخ بازدید=۱۲ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=ایسنا| پیوند بایگانی =

| تاریخ بایگانی =}}</ref> رئیس اداره داروهای طبیعی و مکمل وزارت بهداشت، نبود آیین‌نامه و ضوابط در مورد کار عطاری‌ها را مشکل اصلی این صنف اعلام کرده استکرده‌است.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://www.salamatnews.com/news/116227/تهران-هزار-عطاري-بدون-مجوز-دارد|عنوان= رئیس اتحادیه صنف عطاران:تهران هزار عطاری بدون مجوز دارد|تاریخ بازدید=۱۲ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=سایت سلامت نیوز| پیوند بایگانی =

| تاریخ بایگانی =}}</ref> اغلب گیاهان دارویی موجود در عطاری‌ها به صورت خشک شده می‌باشد که تا رسیدن به دست مصرف‌کننده زمان زیادی از جمع‌آوری آنها گذشته است؛گذشته‌است؛ به همین دلیل خواص درمانی این گیاهان به شدت کاهش یافته یا در اکثر موارد به کلی از بین رفته استرفته‌است.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://fdo2.sums.ac.ir/moavenat/tahghigh/danestaniha/archivedanestaniha/indexgihandaroo.HTML|عنوان=داروی گیاهی در مقابل گیاه دارویی |تاریخ بازدید=۵ فروردین ۱۳۹۵|ناشر= دانشگاه علوم پزشکی شیراز- معاونت غذا و دارو |}}</ref>

بر اساس مقرارت جدیدی که از سال ۲۰۱۱ در [[اتحادیه اروپا|اتحادیهٔ اروپا]] وضع شده است،شده‌است، تولیدکنندگان «داروهای گیاهی» در آینده باید ثابت کنند که محصولاتشان تحت استانداردهای بالا تهیه می‌شود، و در عین حال میزان مصرف دارو هم باید به شکل واضح و مشخص روی بستهٔ دارو نوشته شده باشد. مقررات جدید شامل محصولاتی مانند [[سرخار گل]] (اکینیسیا)، [[گل راعی]] (سنت جان ورت)، [[سنبل الطیب]] و گیاهان سنتی چینی و هندی می‌شود که مصرف گسترده‌ای دارند.<ref>{{یادکردوب|نشانی=http://www.bbc.com/persian/science/2011/04/110430_l32_herbal_medicine_eu|عنوان= مقررات جدید اتحادیه اروپا برای محدود کردن داروهای گیاهی|تاریخ بازدید=۹ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=بی‌بی‌سی فارسی}}</ref>

در این جااین‌جا منظور موادی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی [[تشنج]] عضلات شکم دارند. این مواد حساس فشار درد را کاهش داده باعث توقف رشد باکتری‌هایی می‌شوند که تخمیر ایجاد می‌کند. این گروه شامل داروهایی است که مواد اسپاسمولیتک<ref group="یادداشت">Spasmolytique</ref>(رافع تشنج و انقباضات) دارند. گیاهانی از این قبیل عبارتند از:[[بابونه]]، [[انیسون]]، [[رازیانه]]، [[سرو کوهی]]، [[نعناع]]، [[مریم گلی]]، [[اکلیل کوهی]]، [[زیره]] و [[زوفا]].

گیاهانی که عمل تعرق را آسان ترآسان‌تر می‌نمایند عبارتند از:[[گل ماهور]]، [[آقطی سیاه]]، [[بابونه]]، [[زیزفون]]، [[شاه تره]]، برگ [[انگور فرنگی]]، [[ریش بز]]، [[تره تیزک]]، ریشه [[بابا آدم (گیاه)|بابا آدم]]، [[بید گیاه]]،

گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می‌نمایند. آن‌ها محتوی لعلب‌های گیاهی هستند که با جذب رطوبت باد کرده قسمت دیگر را مرطوب می‌کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است. آن‌ها همچنین ورم منطقه‌ای را که قسمت ورودی نای را احاطه نموده استنموده‌است با تسکین [[سرفه]]، کاهش می‌دهند.

این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع می‌شوند، مخاط را تحریک می‌کنند و عمل خلط‌آوری و دفع آن را آسان ترآسان‌تر می‌کنند. ضمناً این مواد باعث شل شدن عضلات مجرای تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می‌شوند ضمن این که کمی نیز قدرت ضدعفونی کننده دارند. این گروه شامل گیاهان دارویی می‌شود که اسانس‌های روغنی داشته باشند.

این گروه شامل [[گلوکوزید]]های گیاهی است که اثر تقریبی روی کار [[قلب]] دارند. این مواد آهنگ کار قلب را تسریع می‌کنند. دفع آب به عنوان اثر جنبی مصرف این مواد شناخته شده استشده‌است. در این گروه می‌توان از [[گل انگشتانه]]، [[آدونیس]]، [[گراتیول]] و [[خربق سیاه]] (هلبور سیاه) نام برد.

برگ‌ها و مواد محرکهٔ [[گل انگشتانه]] ارغوانی از مهم‌ترین و بهترین مواد برای تقویت قلب شناخته شده استشده‌است و تنها پزشک پس از این که بیمار را به طور دقیق معاینه نمود می‌تواند آن را تجویز و مقدار مصرف آن را مشخص کند.

[[کلسترول]] که روی دیواره وریدها رسوب نموده آن‌ها را آهکی و سخت می‌کند، اثر نامناسبی روی قسمت‌های آسیب دیده دارد که ایجاد کنندهٔ ترومبوز و فشار خون بالا نیز می‌تواند باشد. در این حالت داروهای گیاهی که سرشار از [[روتین]] و [[ویتامین ث]] هستند می‌توانند سودمند باشند. در این گروه نیز از [[سیر]]، [[سرخ ولیک]] (گل و برگ هایشانبرگ‌هایشان)، عرق [[گل سرخ]]، [[تلخ بیان ژاپنی]] (سوفورا) و [[دارواش]] می‌توان نام برد.

این گیاهان روی [[فشار خون]] بالا (ناراحتی‌های سیستم تنظیم کننده) تأثیر می‌گذارند. درمان این بیماری شامل رژیم غذایی و داروهای مناسب آن است. در مرحلهٔ آغاز بیماری فشار خون می‌توان از مسکن و پایین آورنده‌های فشار خون نظیر [[سنبل الطیب]]، [[یولاف]]، [[سیر]]، [[اکلیل الملک]]، سرخ ولیک و [[رازک]] استفاده کرد.<ref name="ReferenceA" />