قلمکاری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قلمکاری''' (یا '''چیت سازی''') هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می‌شد که از معروفترین آنهاآن‌ها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شده استشده‌است.

در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. این هنر صنعت یکی از مهمترین شاخه هایشاخه‌های صنایع دستی استان اصفهان به شمار میبه‌شمار آیدمی‌آید ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی این محصول می‌تواند همچنان در جامعه مطرح باشد اما امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است.

قلمکاری (چیت سازی) سابقه روشنی ندارد و شاید مفصل‌ترین توضیحی که تاکنون درباره آن داده شده همان باشد که قبلاً فیلیس آکرمن (Phyllis Ackerman) در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسنده اینویسنده‌ای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شده استشده‌است.

مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازه ایاندازه‌ای گچبری و کنده کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که می‌رساند طراحان نقش‌های قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده کاری چوب و منبت‌کاری و گچبری با استفاده از طرح‌ها و نقش‌هایی که در این چند صنعت بکار می‌رفته و از تلفیق آنهاآن‌ها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم می‌ساخته اند، بعلاوهبه‌علاوه اینکه نقش‌های کاشی ایران بخصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقش‌های قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت می‌باشد اینست که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمی‌تر از قالیبافی بوده استبوده‌است باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقش‌های قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقش‌های مربوط به قالی با استفاده از آنهاآن‌ها فراهم گردیده و نیز در گچبری‌ها و کنده کاری‌های روی چوب تاثیرتأثیر بسیار بجا گذارده است(احسانی، ۱۳۵۰).

وجه تسمیه قلمکاری از نوع تولید و نحوه ساخت آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این معنی که در ابتدا روی پارچهپارچه‌های های پنبه ایپنبه‌ای و احتمالاً ابریشمی با قلم طرح‌های مورد نظر را نقاشی می‌کردند. به دلیل نیاز به سرعت زیاد در تولید قلمکارسازی به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرح‌ها و نقوش متداول شد و قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد در قهقهرای نابودی قرار گرفت. (هلالی اصفهانی، ۱۳۸۵).

در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلمکاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباس‌های مردان و زنان از پارچه هایپارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه می‌شد و ازانواع دیگر قلمکاری می‌توان حفره‌ای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.

در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاه هایکارگاه‌های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالب‌های چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام می‌شود(چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی)را قالب سازیقالب‌سازی تشکیل می‌دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب‌های مانند گلابی و زالزالک تراشیده می‌شود (نوری زاده،۱۳۷۷).

به طوربه‌طور عمده پارچه هایپارچه‌های معمول مصرفی در قلمکاری عبارتند از: پنبه و ابریشم کتان چلوار کرباس. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بمراتب زیادتر از پشم می‌باشد مع‌الوصف پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده می‌شود: پارچه هایپارچه‌های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی. (قره نژاد، ۱۳۵۶). آقای هانری رنه در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین می‌نویسد همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه هایپارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی منقوش تولید می‌گردد و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می گردد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

از جمله نقوشی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار گرفتهگرفته‌است است می توانمی‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویرشعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه هایکتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.

رنگ‌های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ‌های طبیعی شامل رنگ‌های گیاهی، رنگ‌های حیوانی و رنگ‌های معدنی بوده استبوده‌است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه و تثبیت رنگهای طبیعی از رنگهای شیمیایی استفاده می‌شود. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تامینتأمین می‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می‌پردازند"(نوری زاده، 1377). رنگ‌های اصلی مورد استفاده در کار قلمکاری عبارتند از سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد. از ترکیب این رنگها به نسبت هاینسبت‌های معین رنگهای فرعی بدست می آیدمی‌آید برای تهیه هر یک از رنگهای اصلی باید بگویم کتیرا را از نظر غلظت در تمام رنگها جهت جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه بکار می‌برند. به این ترتیب که کتیرا را به مدت ۱۰ تا ۱۲ ساعت درآب می‌خیسانند و سپس این صمغ را به رنگ در تاره یا ظرف سفالی اضافه می‌نمایند. ماده گیلیسیرین روغن کرچک و کنجد درتمام رنگها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلو گیریجلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالبها و ازدیاد دوام آنهاآن‌ها مورد استفاده قرار میگ‌یرد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

قالب چاپ قلمکاری (چیت سازی) را از چوب درخت گلابی و زالزالک می‌سازند چون نسبت به سایر چوب‌ها محکمتر و قابلیت انعطافپذیری ببیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در قلمکاری در می آوردمی‌آورد می‌توان طرح‌ریزی و اسکله کاری را نام برد که تماماً با دست بوسیله استادان مجرب و هنرمند انجام می‌گیرد. قالب را بعد از آماده شدن با پیه چرب می‌کنند تا چوب خشک نشود و ترک برندارد. برای چاپ یک شکل چهار رنگ چهار قالب بطور مجزا تهیه و مورد استفاده قرار می‌گیرد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

قلمکارسازان بعد از تهیه رنگ‌های لازم که به طوربه‌طور عمده شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و گاه قهوه ایقهوه‌ای است ابتدا پارچه هاییپارچه‌هایی را که باید نقش مورد نظر صنعتگر بر روی آنهاآن‌ها چاپ شود به مدت پنج روز در رودخانه قرار می‌دهند تا هم آهار آنهاآن‌ها از بین برود و هم مواد زائدش خارج شود. یکی دیگر از عملیاتی که به طوربه‌طور معمول قلمکارسازان قبل از چاپ نقش انجام می‌دهند رنگرزی زمینه نخودی پارچه است که با پوست انار رنگرزی می‌شود. بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و صنعتگر با کمک قالب‌های چوبی که هر کدام نشان از یک رنگ دارد به چاپ نقوش مختلف بر روی پارچه می‌پردازد. بعد از نقش زدن با رنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به رودخانه برده و مدت 2 تا 3 ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگ‌های اضافی خارج شود. سپس خشکانده و آماده‌یآمادهٔ تثبیت رنگ می‌کنند شیوه‌یشیوهٔ تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آّب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می‌رسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا رنگ‌ها تثبیت شود و بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آنهاآن‌ها اعمال می‌شود و سپس آماده‌یآمادهٔ ارائه به بازار می‌شود. (هلالی اصفهانی، ۱۳۸۵).

عملیات مهم قلمکارسازی گازری یا شستن پارچه است. در گازری یا شستن منظور و هدف از بین بردن آهار و مواد زائد است که نخست پارچه را در زاینده رود می‌شویند و بعد از خشک شدن دوباره در تغارهایی که داخل آن پوسته انار ریخته‌اند پارچه را رنگ می‌کنند تا پارچه زمینه قهوه ایقهوه‌ای روشن و ثابت پیدا کند. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

کاربری‌هایی که معمولاً برای پارچه هایپارچه‌های قلمکاری در نظر گرفته می‌شود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.

هم اکنون تنها تولیدتولیدکنندهٔ کننده‌ی پارچه هایپارچه‌های قلمکاری که به روش سنتی کار با قلم‌مو به تولید محصولات متنوع قلمکاری پرداخته، مجموعه ی هنر دانش بنیان بی سان (شرکت هنر آفرینان قلمکاری محور) است که از سال ۱۳۹۴ در اصفهان مشغول به فعالیت شد.

مجموعه ی بی سان (Be sun) با چشم اندازچشم‌انداز «ترفیع جایگاه هنر قلمکاری به مثابه طلای صنایع دستی ایران» به احیاء روش سنتی تولید قلمکاری که به صورت اجرای دستی با قلم مو در دوران صفویه رواج داشته، پرداخته است. این مجموعه با نهادینه سازینهادینه‌سازی نگرش‌های مدیریتی و استفاده از مواد اولیه مرغوب و نیروی انسانی متخصص و با نیاز سنجی مشتریان ازطرق مختلف در پی آن است که صنعت دستی تولید پارچه هایپارچه‌های قلمکاری را اعتلا بخشیده و با آمیختن این هنر صنعت و الگوهای نوآورانه صنایع دستی دیگر و تولید کاربری‌هایی منطبق با مطالبات جامعه ی امروز با حفظ ماهیت اصلی و سنتی پارچه هایپارچه‌های قلمکاری جایگاه آن را ارتقا دهد. محصولات تولیدی این شرکت از جنبه‌یجنبهٔ بخش تولید کالایی درخور شأن هنر ایرانی و قابل ارائه به گردشگران داخلی و خارجی است که از طریق آن می‌توان طرح‌ها و نقوش ایرانی را در نقاطی دورتر از مرزهای کشور ترویج داد. طراحان «بی سان» با بهره گیریبهره‌گیری از پشتوانه‌ای قوی، از موتیف‌های اصیل قلمکاری دست به طراحی نقوش جدید، از طریق تلفیق و ترکیب، یا تجزیه نقش‌های قدیمی زده اند، بصورتیکهبصورتی‌که مورد رضایت و در سطح انتظارات هنردوستان باشد، تا بتواند سلایق امروزی را مورد توجه خود قرار دهد.

* پارچه هایپارچه‌های قلمکار حسن قره نژاد مجله هنر و مردم دی ۱۳۵۶ شماره ۱۸۳