ایا صوفیه: تفاوت میان نسخه‌ها

در محل کنونی ایا صوفیا ابتدا کلیسایی وجود داشت که اکنون اثری از آن به جای نمانده‌است. در آن زمانهازمان‌ها معمولاً محل احداث اماکن مقدس با توجه به وجود معبد مقدس در زمانهایزمان‌های گذشته انتخاب می‌شد. ساخت کلیسای اول که به نام کلیسای بزرگ شناخته می‌شد در زمان امپراطوری [[کنستانتین دوم]] و به روایتی [[کنستانتین کبیر]]، در کنار محلی که قصر شاهنشاهی در یک طرف و در طرف دیگرش کلیسای کوچکی به نام حاجی آیرین قرار داشت، شروع شد. این کلیسای کوچک در طول مدت احداث کلیسای بزرگ محل عبادت مسیحیان بود تا این که ساختمان کلیسای بزرگ اتمام یافته و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. هر دو کلیسای موجود در این محل طی سالهای بعد، محل‌های اصلی جمع شدن معتقدین بود.

در اول ژانویه ۵۳۲ بار دیگر شورشی بزرگ در استانبول بین ساکنان شهر شروع شد. این شورش به دلیل وسعت و مدت آن باعث خسارات جبران ناپذیریجبران‌ناپذیری به مردم، شهر و زیربنای حکومت گردید. در طول مدت این شورش افسران حکومت بسیاری از شورشیان را جمع‌آوری نموده و به زندان منتقل نمودند. دو گروه بزرگ در شهر که به گروه‌های سبز و آبی معروف بودند و در واقع تضاد بین آنهاآن‌ها باعث شروع شورش گردیده بود در این زمان با توجه به دخالت دولت و دستگیری تعداد زیادی از افراد هر دو گروه، بین دو گروه خود اعلام صلح نموده و توجه خود را به سوی حکومت و به هم زدن ثبات آن معطوف نمودند. این دو گروه سپس به زندان حمله نموده آنراآن را تصرف کردند و زندانیان را آزاد نمودند. سپس آنهاآن‌ها شروع به آتش زدن اماکن و بناها اقدام کرده به طوری کهبه‌طوری‌که تصور می‌شد این شهر، شهر آنهاآن‌ها نبوده و سرزمین بیگانه‌ای را تصرف کرده باشند. سران سلطنت، اشرافیان و تعدادی از نمایندگان مجلس خود را در طبقه بالای قصر مخفی نمودند. در این روز گروه‌های شورشی کلماتی از قبیل «فتح شهر» به کار می‌بردند که در لاتین Nika تلفظ می‌شود و برای همین این شورش را «شورش تصرف» یا “Nika Revolt” نامگذاری کردند.

در این زمان تمام امید پادشاه [[ژوستینین یکم]] و همسرش [[تئودورا (همسر ژوستینین یکم)|تئودورا]] معطوف به دو سردار ارشد ارتش خود به نام‌های [[بلیساریوس]] و ماندوس (Mundus) شده بود. بلیساریوس که تقریباً همان روزها با ارتش توانمند خود از جنگ پیروزمندانه با ایران بازگشته بود هدایت ارتش خود را در مبارزه با شورشیان به دست گرفت و موفق شد پس از کشتن بیش از ۳۰ هزار نفر من‌جمله رهبران شورشیان هایپاتیوس (Haipatius) و پامپیوس (Pampeus) و به دریا انداختن جنازه آنهاآن‌ها شورش را خاموش کرده و بار دیگر حکومت موجود را تثبیت نماید.

برای ساخت ایا صوفیا یا کلیسای سوم، ژوستینین دستور وارد نمودن تمامی مواد و بهترین آنهاآن‌ها از سراسر امپراتوری را داد. این شامل ستون‌های Hellenistic از معبد Artemis، سنگ‌های بسیار بزرگ از مناطق دورافتاده، [[سنگ آذرین]] (Porplyry) از مصر، مرمرهای سبز از Thessaly، سنگ‌های سیاه از منطقه بسفر و سنگ‌های زرد از سوریه می‌باشد. برای ساخت کلیسای سوم بیش از ۱۰۰۰۰ نفر در طول ساخت کار می‌کردند. حتی از همان ابتدا هم، دانشمندان این را بعنوانبه عنوان بزرگترین پروژه مهندسی زمان خود که نشان دهنده خلاقیت و توانائیهای بسیار بالای متخصصین و معمارانی آن دوره بود تشخیص دادند. به نظر می‌رسد معماران جهت پوشش دادن فضای بسیار بزرگ روی ساختمان از تئوری [[هرون اسکندرانی]] برای ساختن گنبد استفاده نموده باشند. فرمانروا به همراه اسقف اوتی چیوس (Eutychius) در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ کلیسا را در مراسمی با شکوه افتتاح نمودند. لازم است ذکر شود که بخش عظیمی از [[موزائیک کاری]] داخل کلیسا نیز در زمان حکومت امپراتور [[ژوستین دوم]] انجام گردید که بین سال‌های ۵۷۸ – ۵۶۵ میلادی بود.

زلزله‌های مهلکی در ماه اوت ۵۵۳ و دیگری در دسامبر ۵۵۷ باعث بروز ترکهای بزرگی در سقف گنبد اصلی و نیمه گنبد بخش شرقی ساختمان گردیده و بالاخره گنبد اصلی در [[زمین لرزه]] ۷ می ۵۵۸ کاملاً فرو ریخت که ریزش آن همچنین باعث نابودی محراب گردید. امپراتور فوراً دستور بازسازی مجدد گنبد و بقیه خرابی‌ها را داد و این امر را به خواهرزاده جوان معمار اول به نام Isodorus داد. این بار Isodorus از مواد سبکتری استفاده نمود و همچنین گنبد را به اندازه ۲۵/۶ متر (در حدود ۵/۲۰ متر) بالاتر برد که این ساخت تا کنونتاکنون باقی‌مانده و برای همین ارتفاع گنبد ۶/۵۵ متر در حال حاضر است. اتمام بازسازی کلیسا تا سال ۵۶۲ به طول انجامید تا به فرم کنونی آن درآمد.

در ۲۳ دسامبر ۵۶۲ کلیسای ایا صوفیا، بار دیگر درهای خود را به روی پرستش کنندگان گشود و اسقف اوتیچیوس (Eutychius) مراسم را اجرا نمود. ایا صوفیا از آن به بعد محل پرستش ارتدوکسهای قسطنطنیه و همچنین محل برگزاری مراسم امپراتوری منجمله تاجگذاری‌ها شد. کلیسا همچنین طبق رسم زمان خود، محلی برای پناه به فراریانی که به آن پناهنده می‌شدند، داشت و بازدیدکنندگان از سرتاسر جهان داشت که به شدت مورد توجه آنهاآن‌ها قرار می‌گرفت.

در سال ۱۲۶۱، پس از بازپس گیریبازپس‌گیری مجدد قسطنطنیه توسط بیزانسی‌ها، ایا صوفیا در شرایط بسیار اسفناکی بود. ۴ مجرای موجود کنونی احتمالاً در آن دوره ساخته شدند. در سال ۱۳۱۷ امپراتور [[آندرونیکوس دوم]] دستور ساختن ۴ مجرای جدید در سمت شرقی و شمالی کلیسا را داد. پس از بروز ترکهای جدید بخاطر زلزله اکتبر ۱۳۴۴، برخی از قسمتهایقسمت‌های کلیسا در ۱۹ می۱۳۴۶ فرو ریختند. پس از آن تا سال ۱۳۵۴ کلیسا بسته باقی‌ماند تا این که معماران استراس (Astras) و پیرالتا (Peralta) بازسازی آنراآن را شروع نمودند.

فوراً پس از تصرف [[استانبول]] توسط [[امپراتوری عثمانی|ترکان عثمانی]] در سال ۱۴۵۳، ایا صوفیا، به مسجد ایا صوفیا تبدیل گردید. (محمد فاتح در همان روز فتح استانبول فرمان تبدیل کلیسای ایا صوفیا به مسجد را صادر کرد و سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در ایا صوفیا به امامت آق شمس الدین، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانی خوانده شد. در وقف نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقی‌مانده، نام ایا صوفیا «الجامع الکبیر العتیق» آمده‌است. این اتفاق در سال ۸۷۵ هجری (۱۴۵۳ میلادی) رخ داد. این امر در واقع سمبلی از پیروزی ترکهاترک‌ها بود، در آن زمان کلیسا در شرایط بسیار اسفناکی قرار داشت از جمله برخی از درها افتاده بودند و مسافران غربی از جمله پروتفور (Pero tafur) که از نخبگان باستانشناسی زمان خود بود، مقالاتی در مورد شرایط کلیسا در اروپا چاپ نمود. [[محمد دوم]]، دستور داد سریعاً پاکیزه سازیپاکیزه‌سازی و تبدیل نمودن کلیسا به مسجد شروع شود. امپراتور بعدی [[بایزید دوم]] مناره جدیدی را به جای مناره‌ای که توسط پدرش ساخته شده بود، ساخت.

در قرن ۱۶، [[سلیمان یکم]] (۱۵۶۶ – ۱۵۲۰) دو شمعدان بسیار بزرگ از فتح مجارستان به ایا صوفیا آورد. آنهاآن‌ها را در دو طرف محراب جایگذاری کردند. در طول سلطنت [[سلیم دوم]] بین سال‌های ۱۵۶۶ و ۱۵۷۷ جهت استحکام بخشیدن به مسجد، سازه‌ای در خارج ساختمان مسجد توسط معمار بزرگ عثمانی به نام [[معمار سنان]] ساخته شد. وی از دیدگاه تاریخی اولین معماری بود که طراحی‌هایش با توجه به زمین لرزه انجام می‌گردید. در کنار ضد زلزله نمودن ساختمان، سنان همچنین ۲ مناره دیگر در سمت غربی ساختمان و مقبره سلیم دوم را در سمت جنوب شرقی مسجد در سال ۱۵۷۷ ایجاد نمود. در سال ۱۶۰۰ آرامگاه [[مراد سوم]] و [[محمد سوم]] در کنار مقبره سلیم دوم ایجاد گردید.

دیگر آثار اضافه شده در آن وقت شامل جایگاه سلطان، منبر با نمای سنگ مرمر، تخت مخصوص پادشاهی و ایوان سرپوشیده جهت مؤذن را می‌توان نام برد. [[مراد سوم]]، دو گلدان مرمر سفید مربوطه به یونان و رم از [[پرگامون]] آورد که آنهاآن‌ها را در دو طرف سالن ورودی مسجد قرار داد.

موزائیک‌های راهروهای بالا تعمیر شدند، لوسترهای کهنه قدیمی با لوسترهای جدید و مجلل تعویض گردید. الواح بسیار عظیم گرد از ستون‌ها آویزان گردید. این الواح حاوی اسامی نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین بودند. در سال ۱۸۵۰، برادران فوزاتی (Fossati) جایگاهی برای سلطان با سبک نئوبیزانس (Now-Byzantine) که قصر سلطنتی را به پشت مسجد متصل می‌نمود احداث کردند. در بیرون ایاصوفیا، ساختمانی جهت خادمان مسجد و مدرسه ایمدرسه‌ای جدید احداث شد، و بالاخره مناره‌ها را یک اندازه کردند. وقتی که بازسازی به اتمام رسید، مسجد در یک مراسم باشکوه در ۱۳ ژوئیه ۱۸۴۹ مجدداً بازگردید.

این بنا مجموعاً دارای ۱۰۷ ستون و ۹ در است. بزرگترین آنهاآن‌ها در وسط است با چارچوب برنزی و قاب مرمر که مخصوص ورود امپراتور بود. این بنا کلاً از آجر ساخته شده و با مرمر پوشانده شده‌است. دیوارهای آن با معرق‌های آذین شده به [[سنگ‌های قیمتی]] تزئین یافته‌است. در تزئینات بنای آن، از فلزات گرانبهای منتسب به هنر بیزانسی استفاده شده‌است. ستون‌های مرمرین این بنا از معبد «آرتمیس» و نیز از نقاط مختلف دنیا به آنجا آورده شده‌است. در حیاط داخلی، فواره‌هایی برای وضو قرار دارد. در زاویه جنوبی مسجد به جای گلدسته‌ای از جنس سنگ، گلدسته‌ای آجرین بنا گردیده‌است. موزائیک‌ها و تزئینات داخلی ایا صوفیا نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. از زیباترین بخش‌های این بنا، تزئینات ایا صوفیا و موزائیک‌های بیزانسی آن است. در میان آن قطعات و تابلوهای ساخته شده از طلا، نقره، مرمر و سفال لعاب دار رنگارنگ دیده می‌شود. تابلوهای موزائیک ایا صوفیا را می‌توان بر سطح داخلی نیم گنبدها، دیوارها، طاق‌ها و رواق‌ها و بر سر در ویژه امپراتور و… دید. بر اثر ویرانی‌ها و تعمیرات پی در پی، بخشی از موزه ایا صوفیا از میان رفته‌است، از جمله تابلوی موزائیک تصویر [[عیسی مسیح]] که در ۱۳۵۵ میلادی آن را بر سطح داخلی گنبد ساخته بوده. این اثر گویا تا میانه سده ۱۷ میلادی نیز بر جای بوده و در زمان [[عبدالمجید دوم]]، غازی عسکر عزت افندی با نوشتن آیاتی از [[سوره نور]] آن را پوشانده‌است. همچنین بخش‌های برنزی به کار رفته در قسمت جنوبی کتابخانه آثار هنری نفیسی به شماربه‌شمار می‌آید. دیوارهای این بخش را تخته سنگ‌های ارزشمند و گران‌قیمتی پوشانده که قدمت آن به قرن چهارم میلادی بازمی‌گردد.

در سال ۱۹۳۵ نخستین [[رئیس جمهور ترکیه]] و پدر جمهوری ترکیه [[مصطفی کمال آتاترک|مصطفی آتاترک]]، این بنا را به موزه تبدیل نمود.<ref name=HagiaSophia>{{یادکرد وب | نشانی=http://www.hagiasophia.com/listingview.php?listingID=8 | عنوان=Hagia Sophia Museum | ناشر=hagiasophia.com}}</ref> فرشها برداشته شدند، گچ روی موزائیک‌ها با زحمت بسیار زیاد توسط متخصصین کنده شد و برای اولین بار در چندین قرن کف مرمر ساختمان با جلوه خاص خود نمایان گردید. فرایند آشکار سازیآشکارسازی موزائیک‌ها پیشتر در سال ۱۹۳۱ به مدیریت توماس ویتمور<ref group="نکته">[[:en:Thomas Whittemore|Thomas Whittemore]]</ref> شروع شده بود. موزه در ۱ فوریه ۱۹۳۵ باز شد.<ref name=HagiaSophia/>

کلیسای جاستینیان در یک زمان هم یک دستاورد بی نظیربی‌نظیر معماری روزگار باستان و هم یک شاهکار معماری عرصه بایزنتاین بود. اثرات ساخت چنین بنای باشکوهی چه از دیدگاه معماری و همچنین علم العبادات در تمامی فرهنگها من‌جمله [[ارتودکس شرقی]]، کاتولیک‌های رومی و بالاخره بر دنیای اسلامی غیرقابل انکار است. بلندترین ستون‌ها بین ۱۹ تا ۲۰ متر ارتفاع و حداقل ۵/۱ متر قطر دارند، از سنگ گرانیت ساخته شده و بزرگترین آنهاآن‌ها وزنی در حدود ۷۰ تن دارد. به دستور جاستینان ۸ ستون ساخته شده در کورنیت یونان (Cornit) که در بعلبک لبنان (Baalbek) قرار داشتند، برداشته شده و جهت استفاده در ایا صوفیا به محل احداث منتقل شدند.

گنبد بر روی طاسچه‌های قرار گرفته تا ۴ بخش مقعر (واگرا) مستطیلی که مشکل قرار گرفتن پایه مدور گنبد بر روی یک پایه مستطیلی را حل می‌نماید. وزن عظیم گنبد ایا صوفیا از طاقچه‌ها عبور کرده و به ۴ [[موج شکن]] تا ستون در گوشه‌های سالن منتقل می‌شوند. در بین این ۴ ستون، گنبد به نظر می‌رسد که بر روی ۴ قوس عظیم شناور گردیده‌است. این قوسها در زمان عثمانیان (Ottoman) زیر نظر [[معمار سنان]] با استفاده از تعدادی آرماتور مستحکم گردیده بودند. در انتهای بخش غربی (ورودی) و شرقی (محل عبادت) فضاهای موجود در قوسها دارای نیمه گنبدهایی می‌باشند که خود آنهاآن‌ها بر روی سازه‌های شبیه به گنبدهای دیگری قرار گرفته‌اند. همه این گنبدها و شبهه گنبدها به ترتیبی که در کنار هم قرار گرفته‌اند باعث بوجود آمدن فضای مستطیلی و دراز درونی می‌گردند که گنبد اصلی شامل تاجی بر روی همه آنهاآن‌ها قرار گرفته‌است.

گنبد ایا صوفیا بر روی چهار طاسچه قرار گرفته‌است. در ساختمان طاسچه‌ای گنبد بر روی گنبد دومی قرار می‌گیرد که در واقع بزرگتر از آن است و بخش بالایی به اضافه چهار جزء گرداگرد لبه گنبد از آن حذف شده‌اند؛ و این چهار جزء اخیر به شکل چهار قوس یا طاقی درآمده‌اند که سطوح شان به هم می‌پیوندند و تشکیل یک مربع می‌دهند. ساختمان طاسچه‌ای با منتقل کردن سنگینی بنا به جرزها و جلوگیری از وارد شدن آن به خود دیوار، ساختن فضای درونی رفیع و گشاده‌ای چون فضای درونی ایا صوفیا را میسر می‌گرداند. روش طاسچه‌ای راه حلی پویا برای مسئله قرار دادن گنبدی مدور بر یک صحن مربع یا مستطیل شکل است. این روش ساخت گنبد با استفاده از طاسچه‌ها هرگز قبل از ساخت ایا صوفیا مورد استفاده قرار نگرفته بود. طاسچه‌ها به گنبد اجازه می‌دهند که به زیبائی و بصورتبه صورت مدور بر روی ستون‌های پائین قرار گیرند. طاسچه‌ها نه تنها به فضای گنبد زیبائی می‌بخشند بلکه همچنین نیروی‌های جانبی گنبد را کنترل نموده، و باعث انتقال مؤثر وزن گنبد به طرف پائین می‌گردند.

اگرچه این نوع طراحی گنبد باعث استقامت آن و دیوارها و قوسهای دور آن می‌گردند، اما سازه واقعی دیوارها در نهایت موجب تضعیف کل سازه می‌شوند. دلیل این امر استفاده بیش از حد ملاط (شن آهک) در ساخت دیوارها به جای آجر می‌باشد. اگر معماران حداقل اجازه می‌دادند که آهک کمی خمیدگی پیدا نماید قبل از اینکه لایه بعدی روی آن قرار گیرد، استقامت دیوارها به طوربه‌طور قابل توجهی بیشتر می‌شد، وقتی گنبد بر روی ساختمان قرار گرفت وزن گنبد باعث خمیدگی دیوارها به طرف بیرون شدند که دلیل اصلی آن خیس بودن ملاط در دیوارها بود. وقتی ایزی دوروس (Isidorus) ترمیم گنبد اولیه را شروع نمود، او ابتدا قسمت درونی دیوارها را پر نمود تا آنهاآن‌ها عمودی شوند و بتوانند وزن گنبد جدید را تحمل نمایند. تغییر دیگری که در طراحی گنبد جدید داده شد ارتفاع آن بود. ایزی دوروس، ارتفاع گنبد را در حدود ۵/۶ متر ارتفاع داد که این امر نیروی جانبی را کمی خنثی نمود و اجازه داد که وزن گنبد به صورت شناور به سمت پائین منتقل گردد.

نکته دیگر قابل توجه در مورد گنبد اولیه قرار دادن ۴۰ پنجره در دور پایه گنبد توسط معماران بود. ایا صوفیا به دلیل انعکاس نور به تمامی محیط داخلی آن از طریق این پنجره‌ها که باعث می‌شود که به نظر می‌رسد که گنبد یک کیفیت عرفانی دارد. شباهت گنبد مثل چتری است که سقفش توسط باریکه هائی از بالا به طرف پائین شناور می‌شود. این باریکه‌ها انتقال وزن سنگین گنبد را بصورتبه صورت شناور بین پنجره‌ها، پائین به سوی طاسچه‌ها و بالاخره به روی فونداسیون امکان‌پذیر می‌سازد.

آنچه نخستین بازدیدکنندگان ایا صوفیا و بازدیدکنندگان نسل بعد را شگفت زده می‌کرد نور درونی آن و تأثیرش بر روحیه آنهاآن‌ها بود. انعکاس نور این احساس را به دست می‌دهد که این گنبد توسط زنجیر طلائی از آسمان آویخته شده‌است. بنحوی که پاولوس در این باره گفته‌است: «روی طاق بندی با چندین مربع طلای پوشانده شده‌است، و از همین جاست که امواج نور به درون می‌تابند و چشمهای تماشاگران را چنان خیره می‌کنند که به ندرت جرأت می‌کنند سرشان را بالا بگیرند و به منبع نور نگاه کنند».

سرسرای بالا که بصورتبه صورت نعل اسب طراحی گردیده سالن کلیسا و محراب را در برمیگیرد. تزیینات موزاییک موجود کنونی در سرسرای بالا بسیار زیبا نگهداری گردیده‌است. سرسرای بالا سنتاً جهت ملکه و همراهانش در نظر گرفته شده بود.

ابتدا در زمان فرمانروائی جاستینیان، [[تزئینات داخلی]] ایا صوفیا شامل طراحی با تخته سنگ‌های مرمر روی دیوارها و موزائیک بر روی منحنی‌های هلال طاق بود. البته، ما هنوز می‌توانیم دو فرشته، جبرییل (Gabrial) و میکاییل (Michael) بر روی پشت و بغل سکوی خطابه کلیسا ببینیم. همچنین تعدادی دکور تلویحی (مجازی) مثل مداحی پال (Paul) نیز را می‌توان دید. در برخی نقاط گالری نیز طرحهایی مثل اشکال گلهاگل‌ها و پرندگان در قطعات کوچک دقیق مرمر سفید بر روی سطح مرمر سیاه می‌توان دید. در مراحل بعدی موزائیک‌های تزئینی مجازی به این اضافه گردید که در زمان جنگهایجنگ‌های ضد مذهبی نابود شدند (۸۴۳ – ۷۲۶). تزئینات موزائیکی فعلی باقی‌مانده از زمان پس از جنگهایجنگ‌های مذهبی است. در طول سالهاسال‌ها موزائیک‌های تزئینی، گنجها، عتیقه‌های مذهبی، تصویرهای نقاشی شده مسیح، [[مریم مقدس]] و دیگر مقدسین مسیحی در ایا صوفیا کم‌کم اضافه شدند و باعث بوجود آمدن کلکسیون اعجاب آور موجود کنونی شدند. در کنار موزائیک‌های تزئینی و تزئیناتهای مجازی و بادی در طی نیمه دوم قرن نهم مثل تصوری از مسیح در گنبد مرکزی روحانیون و مقدسین ارتدکس، پیامبران و [[پدران کلیسا]]. افراد تاریخی در ارتباط با کلیسا مثل موسفیدهای ایگناتیس (Ignatius) و مناظری از انجیل به گالری اضافه گردیدند.

در طول قرنها کلیسا به نحو بسیار زیبائی با موزاییک تزیین شده بود. آنهاآن‌ها هر کدام به نحوی نمایشگر مادر پاکدامن، عیسی مسیح، روحانیون مذهبی مسیحیت یا پادشاه و ملکه بودند، دیگر بخش‌ها با طرحهای هندسی زیبا فقط تزئینی درست شده بودند. در طول قرنها فروریختن قسطنطنیه در سال ۱۲۰۴، مبارزان لاتین در [[جنگهای صلیبی]] مقدار زیادی آثار تاریخی و هنری در تقریباً تمامی ساختمانهایساختمان‌های بازنتین(Bazentine) را نابود کردند. این شامل موزاییک‌های طلا در ایا صوفیا نیز بود. بسیاری از آیتم‌های گرانبها هم به ونیس (Venis) و برای [[رئیس جمهوری]] آن که سازمان‌دهنده حمله به قسطنطنیه بود ارسال گردید. پس از تبدیل ایا صوفیا به مسجد در سال ۱۴۵۳ بسیاری از موزاییک‌های تزیینی با گچ پوشانده شدند. این به دلیل تضاد اسلام با تزیینات تصویری بود. این پروسه یکباره انجام نگردید به صورتی که برخی مسافران بازدیدکننده از مسجد حتی در طول [[قرن هفدهم]] می‌توانستند هنوز آثاری از کلیسای قبلی در مسجد ببینند.

در سال‌های ۴۹ – ۱۸۴۷ دو برادر سوییسی به نام گاسپر (Gaspare) و جیوسپ (Goiuseppe) فاستی (fossati) شروع به بازسازی مسجد کردند. در آن زمان [[عبد المجید اول]] به آنهاآن‌ها اجازه داد تا پرونده‌ای از تمامی موزاییک‌های تزیینی که پیدا می‌کردند درست کنند، کار دو برادر مهندس شامل بازسازی موزاییک‌ها نمی‌شد و در نتیجه پس از پیدا کردن آنهاآن‌ها و ثبت موجودیت، کیفیت و شکل آن دوباره بر روی آن گچ می‌گرفتند. برادران حتی دو موزاییک دارای تصویرهای فرشتگان مسیحی در مرکز ساختمان که قبلاً گچ گیریگچ‌گیری نشده بود را پوشش دادند. ساختمان کنونی دارای مجموعاً ۴ قطعه از این تصاویر است که ۲ تا از آنهاآن‌ها نقاشی مجدد هستند که برادران فاستی آنهاآن‌ها را انجام دادند چرا که تصاویر قبلی کاملاً محو گردیده بودند. در موارد دیگر برادران فاستی طرحهای موزاییک‌هایی را که صدمه دیده بودند کاملاً به شکل دیگری طراحی نمودند. مدارکی که برادران فاستی از تزیینات موزاییک‌ها ثبت نمودند هم اکنون تنها شواهد موجود از تصاویر روی موزاییک هاست که تاریخ دانان معتقدند در زلزله سال ۱۸۹۴ نابود شدند. این شامل موزائیک با طرح عیسی مسیح در گنبد، موزاییکی که روی «در ورودی بینوایان» (این در مخصوص ورود افراد فقیر و بینوایان بوده‌است) نصب گردیده بودند. یک تصویر بزرگ صلیبی که تزیین جواهر داشت و تعداد زیادی تصاویر فرشتگان، روحانیون مقدسین و پدران کلیسا. اکثر تصاویر گمشده بعداً در دو غشاء ساختمان پیدا شدند. برادران فاستی همچنین یک خطابه و ۴ مدالیون عظیم با اسامی محمد و چهار خلیفه اول اسلام بر روی دیوارها نصب نمودند.

تزیینات موزاییک در ورودی امپراتور بر روی غشای این در که مخصوص ورود و خروج امپراتور بود نصب شده بودند. براساس تحقیقات تاریخی انجام شده بر طرح روی این موزائیک می‌توان آنراآن را به اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم ارتباط داد. تصویر روی موزاییک این در را می‌توان نقش امپراتور که احتمالاً لئو ششم خردمند با پسرش کنستانتین هفتم بود توجیه کرد که در حال سجده در جلوی عیسی مسیح است که بر روی یک صندلی جواهری نشسته و در حال اهدای عنایت و بخشیدگی است و در دستش کتاب باری را نگهداشته‌است. متن کتاب در دست عیسی مسیح به شرح زیر است:

مری مقدس و کودک این اولین موزائیک بعد از دوران بت‌شکنی بود. این موزائیک در ۲۹ مارس ۸۷۶ توسط ریش سفید قوم بنامبه نام فوتیوس (Photius) و [[میخائیل سوم]] و [[باسیلیوس یکم]] افتتاح گردید. این موزائیک در نقطه‌ای بلند در نیمه گنبد APSC قرار گرفته‌است. مری مقدس بر روی صندلی سلطنتی ای بدون پشتی نشسته‌است و عیسی کوچک را بر روی پاهای خود نگه داشته‌است. پاهای مری بر روی سکوی کوچکی قرار گرفته. صندلی سلطنتی و سکو هر دو بوسیله جواهرات زینت داده شده‌اند. کارشناسان معتقدند این موزائیک‌ها تعمیر شده از باقی‌مانده موزائیک‌های اولی است که در دوران ضد دینی تخریب گردیده بودند. موزائیک‌ها در جلوی دیوار طلائی اولیه مربوط به قرن ششم قرار داده شده‌اند. تصاویر فرشتگان [[جبرئیل|گابریل]] و مایکل (Michal) که تا حدود زیادی تخریب شده‌اند، و بر روی سکوی خطابه قرار دارند و مربوط به قرن ۹ می‌باشند.

برعکس بقیه موزائیک‌های ایا صوفیا که بر روی آنهاآن‌ها گچ معمولی گرفته شده بود تا پنهان گردند، موزائیک سلطان الکساندر کاملاً بر رویش رنگ کاری شده بود و این امر باعث پوشش کامل و پنهان ماندن آن برای مدتهای مدیدی شده بود. آقای ارنست آندر وود (Ernest J.W. Underwood) که بعد از آقای وایت مور مدیر مؤسسه بایزنتاین بود این موزائیک را تمیز نموده و در معرض دید همگان قرار داد.

همچنین در دو سمت عیسی مسیح تصاویر [[کنستانتین نهم]] و [[ژوئی مقدونی|ملکه زوئی]] را می‌توان در لباسهای تشریفاتی مشاهده نمود. کنستانتین نهم در حال نگهداشتن کیفی پر از جواهر که سمبل نذر او به کلیسا است و ملکه زو در دست خود کتیبه‌ای دارد که سمبل اهداء ملکه به کلیسا می‌باشد. نوشته‌ای در بالای سر کنستانتین نهم است که مضمون آن «کنستانتین، سلطان پرهیزگار» است. باور بر این است که سرهای کنستانتین و ملکه زو که در [[زمان حال]] دیده می‌شوند در واقع سرهای افراد دیگری بطور مثال همسر اول ملکه یعنی [[رومانوس سوم]] یا فرزند خوانده او (غیرخونی) [[میخائیل چهارم]] بوده‌است. فرضیه دیگر باور بر این دارد که این موزائیک‌ها برای سلطان و ملکه اولیه دیگری ساخته شده بودند و بعداً سرهای آنهاآن‌ها تراشیده شد و تصاویر سرهای کنستانتین نهم و ملکه زو بجایبه آنهاجای آن‌ها ترسیم گردیده بودند.

این موزائیک که همچنین بر روی دیوارهای شرقی سالن جنوبی ترسیم شده‌اند به سال ۱۱۲۲ بازمی‌گردد. این موزائیک‌ها دارای تصویری مقدس با شال آبی تیره در وسط موزائیک در حالیکه کودک عیسی مسیح را بر روی پاهای خود نشانده تصویر نموده‌است. عیسی مسیح در حال اهداء آمرزش خود با یک دست است در حالیکه خطبه‌ای در دست دیگرش قرار دارد. در سمت راست مری مقدس [[ژان دوم (امپراتور بیزانس)|ژان دوم کامننوس]] در لباس مجللی مملو از جواهرات ایستاده‌است. او در دست خود کیفی حاوی جواهر که سمبل نذر سلطان به کلیسا است قرار داده‌است. ملکه آیرین (Irene) در لباس مجلسی در حال ارائه مدرکی در سمت چپ مری مقدس ایستاده‌است. تصویر پسر بزرگ آنهاآن‌ها [[آلکسیوس یکم]] بر روی صفحه‌ای که روی پایه مبل قرار دارد نقش بسته‌است. این تصویر چهره اندوهناک الکسس را که در همان سال در نتیجه ابتلا به سل فوت کرد را نشان می‌دهد. تفاوت شایان ذکر این موزائیک که یک قرن از موزائیک مربوط به [[ژوئی مقدونی|ملکه زوئی]] تازه ترتازه‌تر است را می‌توان به این صورت تشریح نمود که این موزائیک یک تجلی بسیار واقعی تر است در حالیکه موزائیک ملکه زو بیشتر به صورت ایده‌آل و خیال پردازانه‌است. در این موزائیک ملکه را با موهای بافته، لپ هائی پر رنگ و چشمانی خاکستری می‌توان مشاهده نمود که بخوبیبه خوبی نشانگر اجداد مجارستانی اوست. سلطان در این موزائیک در حالتی جدی و تکریمی دیده می‌شود.

موزائیک دیزیز (به معنای موزاییک استدعا یا التماس) احتمالاً مربوط به سال ۱۲۶۱ می‌باشد. این موزائیک جهت نشان دادن انتهای دوره ۵۷ ساله سلطه [[کاتولیک رومی]] و بازگشت دین و عقیده ارتودکس (Orthodox) می‌باشد. این سومین قطعه قرار گرفته در بخش سلطنتی سالن طبقه دوم می‌باشد. به دلیل زیبائی خیره کنندهخیره‌کننده چهره‌های روی این موزائیک، مهربانی در حالت چهره‌ها و تُن موجود در این موزائیک، آن را بهترین موزائیک موجود در ایا صوفیا می‌توان قلمداد نمود. سبک نقاشی روی این موزائیک را می‌توان سبک مورد استفاده نقاشان ایتالیایی اواخر قرن سیزدهم و اوایل [[قرن چهاردهم]] مثل کوچی (Cuccio) تلقی نمود.

در این قطعه مری مقدس و جان بپتیست (John TheBaptist) در حالی که نیم رخ آنهاآن‌ها دیده می‌شود مشغول استغاثه و [[میانجی گری]] و وساطت عیسی مسیح برای بشریت در روز رستاخیز هستند. قسمت پائینی این موزائیک به شدت تخریب گردیده و این امر احتمالاً به خاطر باران است، چرا که این موزاییک‌ها در کنار پنجره قرار گرفته‌است. تاریخ شناسان این موزاییک را سرآغاز شیوع هنر نقاشی تصویر [[دوران رنسانس]] یا دوره تجدید ادبی و فرهنگی در [[تاریخ هنر]] بیزانس می‌شناسند.