|
'''مهندسی بهداشت حرفه‌ای''' {{به انگلیسی|Occupational Health Engineering}} شاخه‌ای است از علم [[بهداشت]] و عبارتست از شناسائی، ارزیابی و کنترل عوامل زیان آور موجود در محیط کار به همراه یکسری مراقبتهای بهداشتی درمانی به منظور سالم‌سازی محیط کار و حفظ سلامت نیروی کار
مهندسی بهداشت حرفه‌ای را می‌توان به طوربه‌طور خلاصه علم و هنر تامینتأمین سلامت در محیط‌های شغلی تعریف کرد و یک [[مهندس بهداشت حرفه‌ای]] یا [[متخصص سلامت شغلی]] کسی است که وظیفه شناسایی، ارزشیابی و حذف یا کنترل عوامل مخاطره آمیز شغلی را به عهده دارد.<ref>تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶:ص9</ref>
نخستین کمیته مشترک [[سازمان بهداشت جهانی]] و[[سازمان بین‌المللی کار]] که درسال ۱۹۵۰ تشکیل شد،مهندسی بهداشت حرفه‌ای را چنین تعریف نموده است:تامین و ارتقاء عالی ترینعالی‌ترین سطح سلامت جسمی، روانی واجتماعی برای کارگران همهٔ مشاغل، پیشگیری از بیماری‌ها و حوادث ناشی از کار، به‌کارگماردن نیروی کار درمحیط و شغلی که از لحاظ جسمی و روانی قدرت انجام آنراآن را دارد و به‌طور خلاصه تطابق کار با انسان یا ارگونومی که از کلمه یونانی برگرفته شده استشده‌است.<ref>تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶:ص۱۷</ref>
مهندسی بهداشت حرفه‌ای رشته‌ای است که به محیط کار بر می‌گردد. در واقع متخصصان در این رشته خطرهای بالقوه‌ای که در محیط کار وجود دارد را شناسایی می‌کنند و در مراحل بعد به اندازه‌گیری و ارزیابی این خطرات و کنترل آنهاآن‌ها می‌پردازند. البته کسانی که علم بیشتری در این رشته دارند، خطرهای شغلی را پیش بینیپیش‌بینی نیز می‌کنند. به این نکته باید اشاره کرد که کسب این مهارتها به نحوه تربیت دانشجویان بستگی دارد.<ref>[http://webda.behdasht.gov.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=326&pageid=32637&newsview=106675 به مناسبت روز جهانی ایمنی و بهداشت حرفه‌ای؛] وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی</ref>
== تاریخچه بهداشت حرفه‌ای ==
تا قرن شانزدهم میلادی در کتب طبی به بهداشت حرفه‌ای و ارتباط بیماریهای مختلف با شغل افراد اشاره قابل توجهی نشده است. از قرن شانزدهم به بعد در تاریخ به چهره‌های درخشانی بر می‌خوریم که تمام عمر خود را صرف تشخیص و جلوگیری از بیماریهای ناشی از کار نموده و خدمات با ارزشی انجام داده‌اند.
اولین فردی که آثار ارزنده‌ای در مورد بهداشت حرفه‌ای از خود به یادگار گذاشته است طبیبی از ناحیه ساکسونی در ایتالیا بنامبه نام اگریکولا بود او کتابی در ۱۲ جلد درباره اکتشافات و استخراج فلزات. ابزار کار. حوادث و بیماریهای ناشی از کار و ... نوشت که در سال ۱۵۵۶ منتشر شد. بعدازبعد از اودر سال ۱۵۶۷ پزشک دیگری اهل سوئیس بنامبه نام پاراسلسوس کتابی درباره بیماریهای وابسته به شغل در بین کارکنان معدن ذوب و فلزات منتشر کرد. در سال ۱۶۳۳ پدر طب کار یا همان رامازینی بدنیابه دنیا آمد که یکی از پیشقدمان بزرگ قرن ۱۷ در زمینه بهداشت حرفه‌ای می‌باشد. کتاب معروفش در باره بیماریهای حرفه‌ای در سال ۱۷۰۰ میلادی منتشر شد. او برای اولین بار به پزشکان توصیه کرد که علاوه بر سوالات که در زمان معاینه از بیماران می‌پرسیدند از همه بپرسند شغل شما چیست این جمله کوتاه نقطه عطفی در تاریخ بهداشت حرفه‌ای و طب کار بشمار آمدهبه‌شمار استآمده‌است .<ref>[http://www.ohsq.ir/tag/اهداف-بهداشت-حرفه-ای www.ohsq.ir]</ref>
=== بهداشت شغلی در جهان ===
پدیداری دانش بهداشت شغلی ، به عنوان یک تخصص ویژه وجدا از دیگر دانش‌ها، به نسبت تازه است، اما مفاهیم مطرح شده درایندر این دانش از زمان‌های کهن موردتوجه بوده استبوده‌است.
چهارصد سال پیش از میلاد مسیح [[بقراط]] اثرات زیان آور مواجهه با سرب را شناسایی کرده و در نوشته‌هایش یاد می‌کند. درآن زمان عمدتاً از بردگان جهت مشاغل سخت استفاده می‌گردید و از آنجا که حکومتها هیچگونه مسئولیتی در برابر بردگان نداشتند، بدیهی است که اقدامات خاصی نیز برای حل مشکلات آنهاآن‌ها صورت نمی‌پذیرفت.<ref>تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶:ص۱۰</ref>
درنخستین سدهٔ پس از میلاد، پلنی(۲۳تن۷۹ب. م) که یک دانشمند رومی بود، از مثانهٔ حیوانات یک ماسک تنفسی ساخت و کاربرد آن را برای کار در معادن پیشنهاد نمود.<ref>چوبینه، علیرضا-امیرزاده، فرید، کلیات بهداشت حرفه‌ای، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی شیراز،۱۳۸۷:ص۱۷</ref>
</center>
شاید بتوان مهمترین نقطه عطف در تاریخ تکامل بهداشت شغلی و ایمنی را انقلاب صنعتی اروپا دانست. زمانی که انسان با قدرت جسمی محدود در مقابل دستگاههادستگاه‌ها و ماشین آلات تازه ساخت غول پیکر ایستاد و در حالی که اطلاع چندانی راجع به چگونگی کارکرد ماشین آلات و چگونگی کنترل آنهاآن‌ها نداشت، به کار مشغول شد. این مسئله باعث شد که در ابتدای پیدایش انقلاب صنعتی در اروپا تعداد بسیار زیادی از افراد در اثر مواجهه با حوادث محیط کار کشته و یا دچار نقص عضو شوند. این اتفاقات و آمار بالا باعث شد که سردمداران انقلاب صنعتی به فکر تصویب قواعد و قوانینی در رابطه با الزامات محیط هایمحیط‌های کاری و نحوه رفتار کارگران برای آسیب کمتر ناشی از کار با ماشین آلات عظیم‌الجثه بیفتند.
[[رامازینی]]، نخستین پزشکی است، که به توصیف پیشه‌های گوناگون و بیماریهای ناشی از آنهاآن‌ها می‌پردازد. برای نمونه فلج دست‌ها از میان رفتن دندان‌ها، نا شکیبایی و صورت‌های نزار و رنجور سفالگران در برابر سرب را توصیف کرده استکرده‌است.
[[توماس الیور]] در کتاب خود که در سال ۱۹۰۸ منتشر کرد به بیماریهای شغلی اشاره نموده استنموده‌است. دکتر توماس لِگ (Thomas moris legge) در کتاب خود به نام جذب و مسمومیت سرب که به کمک دکتر گادبای در سال ۱۹۱۲ منتشر کرد به مضرّات این فلز اشاره می‌نماید.
در سال ۱۹۱۸،[[آلیس هامیلتون]]، رشتهٔ بهداشت صنعتی را در [[دانشگاه هاروارد]] امریکا پایه‌گذاری کرد. بررسی‌های گستردهٔ او در زمینه سم شناسی، به ویژه مسمومیت با فسفر سفید در صنایع کبریت سازیکبریت‌سازی و مسمومیت سرب، موجب رشد سریع بهداشت حرفه‌ای شد.
بر اساس فعالیت‌های گونا گون برای بهبود شرایط محیط کار و نیز، جنبش‌های کارگری، در سال ۱۹۱۹،[[سازمان بین‌المللی کار]] ([[سازمان بین‌المللی کار]]) بر پا شد. پس از آن، به علت موفقیت‌هایی که امریکا در جنگ جهانی در زمینه تولید تسلیحات نظامی به دست‌آورد، نه تنها صنایع بلکه بهداشت حرفه‌ای در این کشور به سرعت رشد یافت. در آن زمان، شعار تبلیغاتی سازمان خدمات بهداشتی امریکا بر تندرستی کار گر تاکیدتأکید داشت:
"کارگر را سالم نگهدار تا خوب کار کند"
توسعهٔ سریع صنایع و علوم درقرن بیستم واستفاده بشر از مواد گوناگون درمصارف صنعتی، ازیک طرف برتعداد و دامنه بیماریهای ناشی از کار افزود و ازطرف دیگر وسیله تحقیق و بررسی بررویبر روی جلوگیری ودرمان آنهاآن‌ها را بیش ازپیش فراهم نمود. رشد اجتماعات کارگری و تشکیل اتحادیه‌ها، و سندیکاهای کارگری رانیز می‌توان از عوامل مؤثر در بهبود بهداشت محیط‌های کار دانست.<ref>تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶:ص۱۴</ref>
=== وقایع نگاری سلامت شغلی در گذر تاریخ ===
۱۸۶۴ میلادی: قانون ایمنی در معادن پنسیلوانیا به تصویب رسید.
۱۸۶۶ میلادی: اداره ملی آتش‌نشانی در امریکا تاسیستأسیس شد.
۱۸۶۷ میلادی: نخستین برنامهٔ بازرسی صنایع به وسیلهٔ مسوولان دولتی در [[ایالت ماساچوست]] امریکا تدوین شد.
۱۸۹۶ میلادی:انجمن ملی حفاظت در برابر آتش ([[NFPA]]) در امریکا تاسیستأسیس شد
۱۹۰۶ میلادی: نخستین بررسی منظم از حوادث شغلی منجر به مرگ در پنسیلوانیا انجام شد.
۱۹۱۴: در امریکا، دفتر بهداشت و سلامت در صنایع، به وسیلهٔ اداره خدمات بهداشت همگانی تاسیستأسیس شد. این مرکز پس از چندین بار تغییر نام در سال ۱۹۷۰ به نام موسسهٔ ملی ایمنی و بهداشت شغلی ( NIOSH ) نامگذاری شد.
۱۹۳۱ میلادی: نخستین الگوی علمی دربارهٔ علل بروز حوادث، به وسیلهٔ [[هانریش]] ارائه شد.
در مرداد سال ۱۳۲۵ وزارت کار و امور اجتماعی تشکیل و قانون موقت کار را تدوین نمود و در سال ۱۳۳۷ قانون مزبور با اصلاحات و تغییراتی به صورت قانون به تصویب رسید و اجرای وظایف مربوط به بهداشت و ایمنی مندرج در قانون کار وقت به عهده اداره کل بازرسی کار قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۶ در حوزه معاونت فنی وزارت بهداشت وقت، اداره بهداشت محیط کار در تشکیلات اداره کلّ بهداشت محیط پیش بینیپیش‌بینی شد و سپس در سال‌های ۱۳۴۷، ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹، اداره طب صنعتی در اداره کل خدمات بهداشتی حوزه معاونت فنی [[وزارت بهداری]] وقت تاسیستأسیس گردید. سپس در سال‌های ۱۳۵۰، ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ تا اوایل ۱۳۵۳، اداره بهداشت محیط کار به بهداشت محیط کار و هوا تغییر نام داد و اداره [[طب کار|طب صنعتی]] همچنان به وظایف خود ادامه می‌داد. در اواخر دهه ۱۳۵۰ در حوزه معاونت امور بهداشتی و جمعیت و [[تنظیم خانواده]] وزارت بهداری وقت اداره بهداشت حرفه‌ای در دفتر خدمات بهداشتی ویژه که بعداً به اداره کل خدمات بهداشتی ویژه تغییر نام داد تشکیل گردید.
تا قبل از سال ۱۳۶۲ وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت وقت مشترکاً بر نیروی کار و [[کارگاه|محیط کار]] نظارت و مراقبت داشتند. به منظور جلوگیری از دو باره کاری و ارتقاء کیفیت ارائه خدمات برای حفظ و بالا بردن سلامت شاغلین، درسال۱۳۶۲ مسائل بهداشتی محیط کار و کارگر، از وظایف [[وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی]] شناخته شد و جهت انجام این وظیفه، اداره کل بهداشت حرفه‌ای تشکیل و مسئولیت حفظ و ارتقاء سلامت نیروهای شاغل کشور در مشاغل گوناگون جامعه را عهده دارعهده‌دار گردید. با توجه به تصویب [[قانون کار ایران|قانون جدید کار]] توسط [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]] [[ایران]] در سال ۱۳۶۹، به حکم ماده ۸۵ [[قانون کار ایران|قانون کار]] وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی عهده دارعهده‌دار بهداشت و درمان کارگران و وزارت کار و امور اجتماعی مسئول ایمنی کارگران می‌باشد..<ref>تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶:ص۱۶</ref>
== هدف کلی مهندسی بهداشت حرفه‌ای ==
نگهداری و بهبود حداکثر [[سلامت]] جسمی، روانی و اجتماعی کارکنان مشاغل مختلف از طریق پیشگیری از خطرات تهدید کنندهتهدیدکننده [[سلامت]] کارگران، مطالعه شرایط نامناسب محیط کار و اثرات سوء آن بر [[تندرستی]] آنان می‌باشد. کارشناسان بهداشت حرفه‌ای که درایندر این زمینه فعالیت دارند، با شناختی که از محیط کار، فرایندهای کاری، خطرات و عوامل زیان‌آور محیط کار، و نیز تاثیراتیتأثیراتی که این عوامل بر سلامت شاغلین می‌گذارند، از طریق بررسی، ارزیابی، اندازه‌گیری وکنترل عوامل زیان آور محیط کار، درصدد سالم‌سازی و بهسازی محیط کار برمی‌آیند. بنابراین ازاین طریق باعث کنترل بیماری‌ها، عوارض و آسیب‌های شغلی و درنهایتدر نهایت تامینتأمین سلامت شاغلین می‌گردند.
== برنامه‌ها و فعالیت‌های بهداشت حرفه‌ای ==
به منظور دست یابی به هدف فوق در بهداشت حرفه‌ای برنامه‌هایی درنظرگرفته شده استشده‌است که به طوربه‌طور خلاصه عبارتنداز:
# معاینات پزشکی گوناگون برای کلیه کارکنان
# برنامه‌های مربوط به حفاظت فنی و [[ایمنی]] کارگران
# برنامه‌های مربوط به نوتوانی و توانبخشی حرفه‌ای
مهندسی بهداشت حرفه‌ای نه تنها مسائلی راکه در اثر تماس باعوامل زیان آور محیط کار بروز می نماید درنظر می گیرد،می‌گیرد، بلکه سایر مسائل ازقبیل:پیشگیری از بیماری‌ها، بهداشت عمومی محیط کار، آب آشامیدنی، نظافت عمومی و فردی، [[دفع حشرات]]، دفع زباله و فضولات، نهارخوریها، حمام، توالت، دوش و دستشویی، وسایل و حفاظت فردی و جمعی وغیره رانیز درمحیط‌های کاری در مدنظر دارد.
== عوامل زیان آور محیط کار ==
[[پرونده:Fotometer.jpg|بندانگشتی|130px|چپ|ابزار اندازه‌گیری نور، [[نورسنج]]]]
به طورکلیبه‌طورکلی می‌توان گفت که بهداشت حرفه‌ای علمی چند رشته‌ای بوده و ترکیبی از [[علوم پزشکی]] و مهندسی می‌باشد. یکی از برنامه‌های اصلی بهداشت حرفه‌ای، مطالعهٔ شرایط نامناسب محیط کار یا به عبارتی بررسی و ارزیابی عوامل زیان آور محیط کار می‌باشد، که این عوامل خودبه پنج دسته تقسیم می‌شوند:
# عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار شامل سروصدا، گرما و رطوبت، سرما، [[ارتعاش]]، فشار (کمبود و افزایش فشار)، روشنایی (کمبود و افزایش نور)، اشعهٔ [[مادون قرمز]]، اشعهٔ ماورای بنفش، اشعه‌های یونیزان، الکتریسیته
# عوامل زیان آور شیمیایی محیط کار مانند[[گاز]]ها، بخارات، دودودمه،[[گردوغبار]]،[[اسید]]هاوبازها، فلزات و...
# عوامل زیان آور روحی وروانی محیط کار مانند روابط [[کارگر]]با[[کارفرما]]، همکاران و زیردستان،_ استرسهای شغلی ،تشویق‌ها و تنبیه ها_ارتقاء شغلی، رضایت شغلی و...
چنانچه هریک ازعوامل یادشدهٔ فوق از حدتحمل [[فیزیولوژی]]ک بدن انسان پیشی گیرد، عوارض و آسیب‌هایی را ایجاد خواهدنمود. در بهداشت حرفه‌ای عمده کوشش‌ها بر شناسایی این عوامل، اندازه‌گیری و درصورت نیاز کنترل آنهاآن‌ها متمرکزاست.
== روز جهانی ایمنی و سلامت شغلی ==
روز ۲۸ آوریل (هشتم اردیبهشت) از سوی [[سازمان بین‌المللی کار]](ILO) به عنوان روز جهانی ایمنی و سلامت شغلی [[World Day for Safety and Health at Work]] نامگذاری شده استشده‌است.<ref>http://www.ilo.org/safework/events/safeday/lang--en/index.htm</ref>
روز جهانی ایمنی وسلامت شغلی در واقع یک هدف گذاریهدف‌گذاری سالیانه بین‌المللی برای نهادینه کردن کار سالم و ایمن در سرتاسر جهان است. برگزاری این مراسم بخش مهمی از استراتژیهای جهانی [[سازمان بین‌المللی]] کار برای ارتقای ایمنی وسلامت شغلی در همه محیط‌های کاری است که باعث ارتقای آگاهی‌های مردم وهمچنین افزایش امنیت وسلامت در محیط کار می‌شود.
این مراسم هر ساله توسط کلیه دولتها، سازمانهاسازمان‌ها و بخش‌های خصوصی و کارفرمایان و کارخانجات انجام شده و توسط سازمان بین‌المللی کار حمایت و پشتیبانی می‌کند.
== ایمنی صنعتی ==
'''ایمنی صنعتی''' {{به انگلیسی|Industrial Safety}} رشته‌ای است گسترده که به مجموعه تدابیر، اصول و مقرراتی گفته می‌شود که با به کار گرفتن آنهاآن‌ها می‌توان نیروی انسانی و سرمایه را در برابر خطرات گوناگون در محیط‌های صنعتی به گونه‌ای مؤثر و کارا نگهداری کرد و به این وسیله یک محیط کار و صنعت بی خطربی‌خطر و سالم برای افزایش کارایی کارکنان به وجود آورد. مهندسی ایمنی عبارت است از مقررات یا نظامی که برای کاهش وقوع حوادث از طریق حذف یا کنترل خطرات بکار می‌روند<ref>مجموعه سوالات ایمنی در صنعت – انتشارات سبحان – غلامحسین حلوانی و ابوالفضل برخورداری، 1387</ref>
با وجود مرز بندی این دانش در زیر مجموعه ی مهندسی صنایع و وزارت علوم،تحقیقات و فناوری ، ایمنی صنعتی زیرمجموعه ایزیرمجموعه‌ای از دانش کلان بهداشت حرفه ایحرفه‌ای محسوب می‌شود . در ایران با شکلشکل‌گیری گیری دانشکده هایدانشکده‌های بهداشت و حفاظت فنی در دانشگاه هایدانشگاه‌های وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی،ایمنی صنعتی به صورت سرفصلی از دروس این رشته تدوین گردید. تا قبل از دهه ۱۹۷۰ مهندسی ایمنی بخشی از [[مهندسی کنترل]] محسوب می‌شد. در این دوران هنوز دانش ایمنی همگام با سایر علوم مرتبط با کنترل فرایند پیش نرفته بود. با وقوع حوادث فاجعه بار در صنایع و کارخانجات شیمیایی از جمله کارخانه Flixborough در سال ۱۹۷۴[[انگلستان]] و شکل گیریشکل‌گیری تدریجی سیستم مدیریت [[HSE]] توسعه دانش ایمنی به عنوان یک بخش مستقل مورد نظر قرار گرفت.
== جستارهای وابسته ==
== منابع ==
{{پانویس|۲}}
* ثنایی، غلامحسین، سم شناسیسم‌شناسی صنعتی ج۱، انتشارات دانشگاه تهران۱۳۶۶
* قضایی، صمد، بیماری‌ها و عوارض ناشی کار، انتشارات دانشگاه تهراان
* تیرگر، آرام-کوهپایی، علیرضا-الهیاری، تیمور-علیمحمدی، ایرج، بهداشت حرفه‌ای، انتشارات اندیشه رفیع۱۳۸۶
| 