دستگاه (موسیقی): تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
←تعداد دستگاه‌ها: گسترش |
←اجزا: گسترش |
||
خط ۱۹:
=== اجزا ===
:{{همچنین ببینید|ردیف (موسیقی)#ترتیب گوشه‌ها}}
{| class=wikitable align=left
هر دستگاه از چندین گوشه تشکیل شده‌است. به‌طور سنتی، این گوشه‌ها معمولاً در یک قالب دایره‌ای پنج قسمتی اجرا می‌شوند که شامل [[پیش‌درآمد]]، [[چهارمضراب]]، [[آواز (موسیقی ایرانی)|آواز]]، [[تصنیف]] و [[رنگ (موسیقی ایرانی)|رنگ]] است.<ref>{{پک|اسعدی|۱۳۸۰|ک=از مقام تا دستگاه|ص=۶۱}}</ref> حجاریان تمام گوشه‌های دستگاه را در قالب دو بخش کلی تقسیم می‌کند: درآمد و اوج. به گفتهٔ او اوج معمولاً یک فاصلهٔ [[چهارم درست]] یا [[پنجم درست]] بالاتر از درآمد قرار دارد.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=149|زبان=en}}</ref>▼
|+ گوشهٔ شاخص اوج برای دستگاه‌هاو آوازهای مختلف<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=153|زبان=en}}</ref>
! دستگاه/آواز
! اوج
|-
| شور
| شهناز
|-
| سه‌گاه
| مخالف سه‌گاه
|-
| چهارگاه
| مخالف چهارگاه
|-
| راست‌پنج‌گاه
| عشاق
|-
| همایون
| بیداد
|-
| نوا
| عشاق
|-
| ماهور
| شکسته
|-
| ابوعطا
| حجاز
|-
| افشاری
| عراق
|-
| دشتی
| عشاق
|-
| بیات ترک
| شکسته
|-
| اصفهان
| عشاق
|}
▲هر دستگاه از چندین گوشه تشکیل شده‌است. به‌طور سنتی، این گوشه‌ها معمولاً در یک قالب دایره‌ای پنج قسمتی اجرا می‌شوند که شامل [[پیش‌درآمد]]، [[چهارمضراب]]، [[آواز (موسیقی ایرانی)|آواز]]، [[تصنیف]] و [[رنگ (موسیقی ایرانی)|رنگ]] است.<ref>{{پک|اسعدی|۱۳۸۰|ک=از مقام تا دستگاه|ص=۶۱}}</ref> [[محسن حجاریان]] تمام گوشه‌های دستگاه را در قالب دو بخش کلی تقسیم می‌کند: درآمد و اوج. به گفتهٔ او اوج معمولاً یک فاصلهٔ [[چهارم درست]] یا [[پنجم درست]] بالاتر از درآمد قرار دارد.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=149|زبان=en}}</ref>
[[هرمز فرهت]] معتقد است ترتیب گوشه‌ها در ردیف بیشتر از آن که بر اساس منطق باشد، بر اساس سنت است.<ref dir=ltr>{{پک|Farhat|1960|ک=Festival of Oriental Music|ص=59|زبان=en}}</ref> تقریباً در تمام ردیف‌ها برای هر یک از دستگاه‌ها یک یا چند گوشه به اسم '''درآمد''' تعریف می‌شود. این گوشه معمولاً در ابتدای اجرای دستگاه یا در انتهای اجرای گوشه‌های دیگر نواخته می‌شود و نقش آن تأکید بر فضای [[تونالیته|تونال]]ِ حول و حوش [[نت پایه]] دستگاه است. تنها استثنای مهم این قاعده، در [[آواز دشتی]] است (که توسط برخی، یک دستگاه دانسته می‌شود) چرا که این آواز درآمد ندارد و معمولاً با گوشه‌ای به نام «حاجیانی» آغاز می‌شود.<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=32|زبان=en}}</ref>
بقیهٔ گوشه‌های یک دستگاه معمولاً با یک ترتیب مشخص در ردیف معرفی می‌شوند و این ترتیب بین ردیف‌های مختلف کمابیش یکسان است. معمولاً ترتیب گوشه‌ها در ردیف به شکل بالارونده (از گوشه‌های بمتر به گوشه‌های زیرتر) است. برای مثال، در بیشتر ردیف‌ها، گوشه‌های [[دستگاه چهارگاه]] به این ترتیب معرفی می‌شوند: درآمد (متکی بر نت پایهٔ دستگاه)، زابل (متکی بر درجهٔ سوم)، حصار (درجهٔ پنجم)، مخالف (درجهٔ ششم)، مویه (درجهٔ چهارم)، مغلوب (درجهٔ هشتم، به خصوص بازهٔ درجات پنجم تا هشتم)، و منصوری (درجهٔ هشتم، به خصوص بازهٔ درجات هفتم تا دهم).<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=32-33|زبان=en}}</ref> به مجموعهٔ این گوشه‌ها، که در [[درجه (موسیقی)|درجات]] بالاتری از درآمدها اجرا می‌شوند، «اوج» گفته می‌شود. گوشه‌های اوج معمولاً مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه تلقی می‌شوند؛ مثلاً در دستگاه شور، گوشهٔ شهناز اوج دستگاه را تشکیل می‌دهد و از مهم‌ترین گوشه‌های شور برشمرده می‌شود چرا که این گوشه با بیشترین تکاپو و پرحرارت اجرا می‌شود. در آوازها هم همین وضع جاری است، چنانکه در آواز ابوعطا هم درآمد گوشه‌ای آرامتر است و حجاز (که اوج ابوعطا را تشکیل می‌دهد) پرشور و پر انرژی است.<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=152|زبان=en}}</ref> برخی دستگاه‌ها چند گوشه در اوج دارند، مثلاً در ردیف کریمی، برای دستگاه شور چهار گوشه در اوج ذکر شده (شهناز، قرچه، رضوی و بزرگ) و در ردیف میرزاعبدالله برای آواز ابوعطا سه گوشه در اوج ذکر گردیده (سَیَخی، حجاز و بسته‌نگار).<ref dir=ltr>{{پک|Hajarian|1999|ک=Ghazal as a Determining Factor|ص=154|زبان=en}}</ref>
در انتهای ردیفِ یک دستگاه، معمولاً یک یا چند گوشه با نام '''فرود''' معرفی می‌شوند که وظیفه‌شان بازگرداندن موسیقی به درجهٔ اول دستگاه است. مثلاً در دستگاه چهارگاه، می‌توان از منصوری به درآمد ''فرود آمد''. گوشه‌های فرود یک نقش دیگر هم دارند و آن بازگشت از دستگاهی دیگر به دستگاه اولیه است. مثلاً وقتی از دستگاه چهارگاه با استفاده از گوشه‌های حصار یا مویه به دستگاهی دیگر پرده‌گردانی شود، می‌توان دوباره با کمک گوشهٔ فرود، به چهارگاه بازگشت. بر خلاف گوشه‌هایی نظیر حصار یا مویه که معمولاً نت‌هایی خارج از چارچوب اصلی دستگاه را در خود دارند (و از همین طریق امکان پرده‌گردانی را فراهم می‌کنند)، درآمد و فرود معمولاً نت‌هایشان محدود به نت‌های اصلی دستگاه است.<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=33|زبان=en}}</ref> گوشهٔ فرود را همهٔ ردیف‌ها برای همهٔ دستگاه‌ها تعریف نمی‌کنند و بسیار پیش می‌آید که فرودهای کوتاهی که در انتهای اجرای یک گوشهٔ دیگر اجرا می‌شوند را یک گوشهٔ مستقل در نظر نگیرند.<ref dir=ltr>{{پک|Nettl|1987|ک=The Radif of Persian Classical Music|ص=33-34|زبان=en}}</ref>
=== گام و فواصل ===
| |||