کاتب چلبی: تفاوت میان نسخه‌ها

لقب وی «کاتب چلبی» {{به ترکی|Haci Halife}} و نامش مصطفی فرزند عبدالله بود. وی در نوجوانی وارد لشکر [[عثمانی]] گردید و تقریباً در طی ۱۳ سال بطور مداوم در لشکرکشی‌های امپراتوری عثمانی به سمت شرق آن امپراتوری و جنگ با [[ایران]] و لشکر کشی به [[همدان]] یا محاصره [[بغداد]] حضور داشته استداشته‌است. وی بعد از سفر حج به زادگاهش برگشته و با ثروت فراوانی که داشت اقدام به تألیف و نوشتن کتاب نمود.

حاجی خلیفه. [ خَ فَ ] (اِخ) مصطفی بن عبداﷲ، کاتب چلبی، معروف به حاج خلیفه، از مورخین بزرگ سده یازدهم است. زایش وی، ماه ذیقعده سنهٔ [[۱۰۱۷ (قمری)]] در قسطنطنیه (کنستانتینپول) بوده استبوده‌است. در ۱۴ سالگی بخدمت سلاحداری، که پدر او نیز این کار داشت مشغول شد و در همین وقت چون شاگردی بدیوان محاسبات آناتولی (آناتولی محاسب قلمی) درآمده و در سال[[۱۰۳۲ (قمری)|۱۰۳۲]] نظارت خراج را در کشور روم عهده‌دار شده استشده‌است. از سال [[۱۰۳۳ (قمری)|۱۰۳۳]] تا سال [[۱۰۴۵ (قمری)|۱۰۴۵]] پیوسته با سپاهیان ترک، در مرزهای آناتولی بود به این ترتیب که در اواخر سال[[۱۰۳۳ (قمری)|۱۰۳۳]] بجنگ اباظه پاشا، که سر از اطاعت باب عالی باز زده بود، پرداخت و در سال[[۱۰۳۵ (قمری)|۱۰۳۵]] در محاصرهٔ بغداد (۱۱ صفر تا ۷ شوال سال[[۱۰۳۵ (قمری)|۱۰۳۵]])، علیه ایرانیان، شرکت کرد؛ و پس از آن در جنگ دوم (از اول محرم تا ۱۶ ربیع‌الاول سال[[۱۰۳۷ (قمری)|۱۰۳۷]]) و جنگ سوم (از ۶ تا ۲۲ محرم [[۱۰۳۸ (قمری)|۱۰۳۸]]) با اباظه پاشا، یعنی محاصرهٔ ارضروم، شرکت کرد و در اواخر ربیع‌الثانی سال[[۱۰۳۸ (قمری)|۱۰۳۸]] به استانبول بازگشت. پدر وی در ذیقعدهٔ سال[[۱۰۳۵ (قمری)|۱۰۳۵]] در موصل درگذشت؛ و حاجی خلیفه از این هنگام سمت نظارت دیوان سپاهیان سوار (سواری باش) یافته استیافته‌است و هم در ماه شوال سال [[۱۰۳۸ (قمری)|۱۰۳۸]]، با سپاهیانی که بفرماندهی وزیر خسرو پاشا، برای جنگ با ایرانیان می‌رفتند، برفت و جنگ همدان (اواخر سال[[۱۰۳۹ (قمری)|۱۰۳۹]]) و محاصرهٔ بغداد (از ۲۲ صفر تا ۸ ربیع‌الاولسال [[۱۰۴۰ (قمری)|۱۰۴۰]]) را بدید و در اواخرسال [[۱۰۴۰ (قمری)|۱۰۴۰]] به قسطنطنیه بازگشت؛ و عاقبت جنگ بزرگی را که بین ترکان و ایرانیان روی داد و سپهسالاری لشکر ترک با شخص سلطان مراد بود، و ازسال [[۱۰۴۳ (قمری)|۱۰۴۳]] تا سال[[۱۰۴۵ (قمری)|۱۰۴۵]] ادامه داشت، درک کرد و در زمستان سال[[۱۰۴۳ (قمری)|۱۰۴۳]] که لشکریان بحلب بودند، حاجی خلیفه به زیارت کعبه شتافت و کتابخانه‌های بزرگ را دیدن کرد و در ماه رجب سال [[۱۰۴۵ (قمری)|۱۰۴۵]] به استانبول بازگشت و به مطالعه و تألیف پرداخت و درسالدر سال ۱۰۵۵ جنگ اقریطش را نیز بدید و در همین سال ([[۱۰۵۵ (قمری)|۱۰۵۵]]) از کار بر کنار شد و پس از سه سال، به مساعدت طرفداران خود، با منصب و لقب «خلیفه» بکار خود مشغول شد و از این هنگام به «حاجی خلیفه» معروف گردید.

آثار وی بترتیببه ترتیب تاریخ تألیف بدین قرار است:

* ۴ - '''جامع المتون'''، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مؤلف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و «مختصر جامع المتون» نامیده است و تاریخ تألیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده ۞ باید گفت مسلماً پیش از سنهٔ [[۱۰۶۴ (قمری)|۱۰۶۴]] که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تألیف شده استشده‌است.

* ۵ - '''تقویم التواریخ'''، کتابی است بزبان ترکی و چنان‌که خودمؤلف، در کشف الظنون ۞ گوید نتیجهٔ کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماه‌های سال [[۱۰۵۸ (قمری)|۱۰۵۸]] مسوده کرده استکرده‌است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدول هائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل ۵۰ سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحهٔ آن شامل ۲۰ سال است قرار داده؛ و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ، و بخصوص کتاب فذلکهٔ سابق‌الذکر مؤلف. مقدمه و خاتمهٔ جامعالمتون بترکی و خود کتاب بفارسی است.

* ۶ - '''جهان نما''' (نسخهٔ اول). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنان‌که خود مؤلف در کشف الظنون ۞ گوید این کتاب دو قسمت است: یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر؛ و دیگری خشکی، اعم از شهرها و نهرها و کوه‌ها و مسالک و ممالک آن. این کتاب بترتیببه ترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سدهٔ نهم می‌باشد. تاریخ تألیف جهان نما سنهٔ [[۱۰۵۸ (قمری)|۱۰۵۸]] است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده استکرده‌است.

* ۷ - '''سلم الوصول الی طبقات الفحول'''، کتابی است بزبان عربی، در ترجمهٔ احوال بزرگان. جلد اول این کتاب در سال [[۱۰۶۱ (قمری)|۱۰۶۱]] و [[۱۰۶۲ (قمری)|۱۰۶۲]] پاکنویس شده استشده‌است.

* ۸ - '''تحفةالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار'''. کتابی است شامل پند و امثال و مرتب بترتیببه ترتیب حروف هجا و تاریخ تألیف آن [[۱۰۶۱ (قمری)|۱۰۶۱]] یا [[۱۰۶۳ (قمری)|۱۰۶۳]] است.

* ۹ - '''کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون'''. دائرةالمعارفی است بزبان عربی، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه. حاجی خلیفه در تألیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده استکرده‌است و جلد اول آن در سال [[۱۰۶۴ (قمری)|۱۰۶۴]] بپایان رسیده است. این کتاب به همت فلوگل، از سال ۱۸۳۵ تا سال ۱۸۵۸م. در [[لایپزیگ]]، با ترجمهٔ لاتینی، در هفت مجلد، و بسال [[۱۲۷۴ (قمری)|۱۲۷۴]] در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنهٔ [[۱۳۱۱ (قمری)|۱۳۱۱]] در استانبول، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول، در دو جلد، بطبع رسیده است.

* ۱۶ - دستورالعمل فی اصلاح الخلل، رساله‌ای است در باب اصلاحات مالی، که آن رادر سال [[۱۰۶۳ (قمری)|۱۰۶۳]] تألیف کرده استکرده‌است.

* ۲۳ - '''میزان الحق فی اختیار الاحق ّ''' که تألیف آن را در ماه صفر [[۱۰۶۷ (قمری)|۱۰۶۷]] به پایان رسانیده است. حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته استداشته‌است وفات او در [[۱۷ ذیحجه]] سنهٔ [[۱۰۶۷ (قمری)|۱۰۶۷]]، در حدود پنجاه سالگی است. رجوع به کشف الظنون چ ۱ استانبول ج ۱ ص ۳۲۱ و ۳۸۴ و ۴۱۴ و قاموس الاعلام ترکی ج ۵ ص ۳۸۰۶ و ۳۸۰۷ و الاعلام زرکلی ج ۳ ص و ۱۰۴۲ و معجم المطبوعات ستون ۷۳۳ و ص ۱۴۵۹ و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص ۷ و ۵۰ و ۱۴۷ و ۳۶۶ و ۳۷۴ و ۳۷۷ و ۳۷۸ و دائرةالمعارف اسلام ج ۲ ص ۲۱۷و ۲۱۸ شود.

یکی از کتب کاتب چلبی با عنوان «جهان نـُما» (Cihannüma)، اثری است که تمامی اطلاعات جغرافیایی آن زمان را در خود جای داده است. این کتاب در دو نوبت مجزا نگارش یافته استیافته‌است و با عنوان جهان‌نمای اول و جهان‌نمای دوم شناخته می‌شود. اطلاعات درج شده در این اثر، نه تنها از سیاحان و جغرافی‌دانان مسلمان، بلکه از نویسندگان اروپایی مانند گ. مرکاتور و ل. هوندیوس و از آثار اورتلیوس و کلووریوس نیز بدست آمده است. در این اثر، برای هر سرزمین دربارهٔ نام، موقعیت و اوضاع جغرافیایی، مراکز اداری و شهرهای عمده، راه‌ها و منازل، تأسیسات و بناها و تاریخ شهرها، اطلاعاتی آورده شده استشده‌است. یکی از نکات بارز جهان‌نما تصاویر و نقشه‌های آن است. جهان‌نما را نخستین تلاش علمی برای مقایسه اطلاعات متون جغرافیایی اروپایی با متون جغرافیایی اسلامی دانسته‌اند و گفته‌اند که تا آن زمان در اروپا چنین کاری صورت نگرفته بود.