بقول ایام الدین اجمل رئیس آبدات تاریخی هرات [[مسجد جامع بزرگ هرات]] در مسیر تاریخ فراز وفرودهای زیاد دیدهاست این بنای تاریخی در حملهٔ چنگیزخان شکسته شده بود. بار دیگر در عصر اعلیحضرت [[شاهرخ میرزا]] و به دستور وی ترمیم شد و باز بسال ۹۰۴ مرحوم امیر [[علی شیر نوائی]] آن را به وضعی مرغوب ترمیم و به کاشیهایکاشیهای رنگین مزین نمود. از آنجائیکه هنر معماری در عصر تیموریها خیلی با رونق وشکوه بود این مسجد بزرگ را مانند بناهای تاریخی دیگر عصر تیموریان بطور حیرتانگیزی منقش نمودند؛ ولی دوباره در ایام فتور هرات مجدداً شکستهایشکستهای به آن رخ داد؛ که مرحوم [[حسن خان شاملو]] هروی آن را ترمیم کرد تا باز مرحوم وزیر یارمحمد خان، ایوان مقصوره را که شکسته و فرو غلطیده بود، دوباره بپوشانید؛ و در عصر [[امیر حبیبالله خان]] سرا پای (سراسر) مسجد جامع به صورت اساسی ترمیم شد. اما اطراف آن را حویلیهای محلی محیط میداشت (منازل مسکونی احاطه کرده بود).. مرحوم [[محمد قاسم]] خان نایب الحکومهٔ هرات آن سراها را خریداری نموده اطراف مسجد جامع را پاک و هموار نمود. در سال ۱۳۲۲ شمسی حسب نظریهٔ محمد ظاهر خان پادشاه سابق و به همت عبدالله خان ملکیار به ترمیم اساسی این [[مسجد مبارک]] معطوف فرمود. مهندسین لایق هروی را جمع، استشاره و استخاره نموده در ۱۴ حمل سال مذکور کار ترمیم آن آغاز گردید. مرحوم حاجی محمد اسمعیل مهندس و مرحوم غلام حیدر مهندس هروی که هر دو در فن معماری قدیم هرات از نوادر روزگار بودند، بکار تعمیر و ترمیم مسجد جامع مؤظف گردیدند. خداوند (ج) آن دو آزادمرد هنرمند را مغفرت فرماید که هنر معماری قدیم را بار دیگر احیاء نمودند و صنعت کاشی کاری معرق را به شاگردان آموختند. عمل خطاطی مسجد به مرحومان حاجی ملا عبدالله هروی و میرآقای نستعلیقنویس تفویض گردید و بعد استاد ارجمند و خطاط بی مثل و مانند جناب آخند ملا محمد علی عطار هروی که در نگاشتن خطوط هفتگانه و اصول خطوط اصل و فرع یگانهٔ آفاق و در هنر خطاطی طاق است، نگاشتن کتیبهٔ ثلث جلی این معبد باستانی به وی تفویض گردید و به توفیق الهی آیات مقدس کلام الهی را دورادور مسجد بقلم خویش نگاشت. نگارنده عاجز نیز افتخار دارد که از شروع کار ترمیم مسجد الی مدت پنج سال تمام در کار تزئین و نقاشی این معبد مقدس مشغول خدمت بوده و حتیالمقدور در آن رشته ایفای وظیفه نمود.
قبل از کودتای هفت ثور کار سنگفرش نمودن مسجد جامع شریف شروع گردید که با وقوع کودتای هفت ثور و جنگها، نیمه تمام ماند هر چند دران زمان مرحوم استاد هنر میناتوری الجاج محمد سعید مشعل غوری هروی با گماشتن شاگردان زیاد [[کار کاشی]] کاری وترمیم آن را بعهده گرفت. البته جنگها وکشمکشها کمتر فرصت میداد تا این مهم را ادا نماید و. بعد از جنگها از بودجه آبدات تاریخی مجدداً اعمار گردید.
اکنون به خاطر حفظ و مرمت این بنای تاریخی و عبادتگاه مسلمین، چهار مهندس، شش استاد کاشیساز و پنج استاد خوشنویس به وظیفه گمارده شدهاند. اما در نزد مردم هرات روایتی است که گویا کار در مسجد جامع هرات هیچگاهی تمام شدنی نیست و اگر روزی کار مسجد کاملاً اکمال شود، آن روز قیامت خواهد رسید.
عظمت مسجد جامع هرات:مسجد جامع هرات نه تنها برای خارجیهاییکه از آن دیدن مینمایند جالب است، بلکه برای مردمی که ساکن هرات هستند این بنای تاریخی بر علاوه کشش مذهبی، کششهایکششهای دیگری نیز دارد. هر کس بار اول این مسجد را ببیند در نظر اول مبهوت عظمت و معماری این مسجد خواهد شد. اولین چیزیکه حایز اهمیت و ارزش است و حفظ آن توسط پروژه بینالمللی صورت گرفته بود، دروازه ورودی مسجد جامع است که فعلاً به خاطر اینکه رفت آمد نشود مسدود میباشد و در قسمت بالای این مسجد پوش فلزی شده که از باد، باران و سرما جلوگیری. شود. دومین چیزیکه ارزش و اهمیت دارد ایوان مسجد است که از جمله عجیبههای هنر معماری جهان است. به این عظمت فکر کنید که در هشت صد سال قبل این کار، کاری بوده که از روی اخلاص شدهاست. اگر چه درین مدت خسارات و ضررهای وارد شدهاست، اما به همت مردهای که مسوولیت این بخش را به عهده داشتند کوشش کردند که این دو نقطه همان قسم که است باقی بماند.
در بیشتر نقاط جهان از جمله در ایران، سمرقند و هند مسجدها شباهتهای زیادی با معماری مسجد جامع شریف و همچنان کاشیهایکاشیهای که درین مسجد دیده میشود دارند. این کاشیهایکاشیهای تزیینی خود هنری یادگار از دورهای تیموریهاتیموریها میباشد.
== اشتباه در اعمار و ترمیم ==
مسلماً حفظ وپاسداری از آثار تاریخی یکی از وجایب ملی ومیهنی است که باید به آن توجه جدی صورت گیرد واگر آثار تاریخی به عقاید ومقدسات مردم مربوط شود در آن صورت إهتمام مضاعف را میطلبد. همان است که توجه وإهتمام بیش از حد سلاطین تیموری در امر تر میم، تز ئین وکاشی کاری مسجد جامع بزرگ هرات که در عهد سلطنت سلطان غیاث الدین غوری بناء یافتهاست از أهمیت خاص بر خوردار است؛ و اما برخی دوستان تر میم را با إعمار اشتباه گرفته لذا این مسجد بزرگ را به سلاطین تیموری منسوب میسازند که اشتباه خیلی بزرگی است. تیموریان افتخارات فر هنگی واجتماعی فراوان دارند ونیازو نیاز نیست که گذشته هارا هم به پای ایشان ختم کنیم ویا حق یک تمدن را چشم پوشی نمائیم. وبگوئیم. اگر مستقیماً و بدون مقدمه بگوئیم این مسجد در عهد سلاطین تیموری ساخته شده. در آن صورت مر تکب اشتباه وخبط بزرگ شدهایم. همانطورکه إعمار این مسجد ومعماری آن قابل افتخار است، کسانیکه آن را با این زبیائی منقش ساختهاند نیز قابل مباهات و مایه افتخار میباشند بنابراین هنر وزحمتی را که تیموریان بخاطر زیباسازی این بنای بزرگ به خرج دادهاند از هر حیث قابل قدر است. اما سابقه إعمار این مسجد به همین شکل وسیما بر میگردد به عهد سلطان غیاث الدین غوری ودیگ برنجی بزرگ در داخل این مسجد نیز از آثار همان وقت است.