نیشابور: تفاوت میان نسخه‌ها

|میانگین‌دما= ۱۴٫۸<ref name="ReferenceB" />

|میانگین‌بارش‌سالانه= ۳۶۵٫۸<ref name="ReferenceB" />

|شمارروزهای‌یخبندان= ۱۰۰<ref name="ReferenceB" />

|جمله خوشامد= به نیشابور، شهر قلمدان‌های مرصّع، خوش آمدید. (شهرداری){{سخ}} به نیشابور پایدارترین شهر ایران خوش آمدید. (اداره فرهنگ){{سخ}} به نیشابور خوش آمدید. (اداره راه){{سخ}}

سرآغاز و پیدایش نیشابور، همچون بسیاری از شهرهای تاریخی و دیرپای جهان، در هاله‌ای از اسطوره و افسانه در پیچیده‌پیچیده<ref>{{پک|مجتبوی|۱۳۹۲|ک= فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|ص= ۱۷–۱۸}}</ref> و در نگاهی کلی به منابع، سیمای نیشابور به عنوان یک بوم و شهر اساطیری و در اندازهٔ یکی از مراکز مهم این دوران توصیف می‌شود.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۱–۵۳}}</ref>

[[پیشدادیان|پیشدادی‌ها]] نخستین فرمانروایان ایران‌زمین، در دوران اساطیری؛ [[هوشنگ]]، [[تهمورث]]، [[جمشید|جم]]، [[فریدون]] و [[منوچهر]] سرشناس‌ترین آنهایند که قهرمانانی همچون [[آرش کمانگیر|آرش]]، [[گرشاسپ (پهلوان)|گرشاسب]] و [[رستم]]؛ و دشمنانی همچون [[افراسیاب]] و [[ضحاک]] دارند.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۱۵۸}}</ref> بر پایه نوشتار تاریخ الحاکم، در این دروان؛ شخصیت‌هایی همچون ذوالایکه، [[افراسیاب]] ساحر و [[ایرج پسر فریدون|ایرج]] پسر [[فریدون]]بر دژ-قلعه نیشابور دست یافته، آن را بازسازی نموده و بر گستره و آبادانی آن افزوده‌اند؛ اما در دوران [[منوچهر]] بود که بر پیرامون کهندژ، [[خندق|خندقی]]ی حفر نمودند و [[آتشکده|آتشکده‌ای]]‌ای برپای داشتند؛ چنان‌که پس از آن، گروش مردمان و آبادانی آن، روزافزون گردید.<ref>{{پک|حاکم نیشابوری|۱۳۷۵|ک=تاریخ نیشابور|ص= ۱۹۷}}</ref> اما [[حمدالله مستوفی]] بنیان‌گذار نیشابور را [[تهمورث]] دیوبند معرفی کرده‌است.<ref>{{پک|حمدالله مستوفی|۱۳۸۱|ک=نزهة القلوب|ص= ۲۱۲}}</ref> و بر پایه روایتی ایرانی؛ در روزگار تهمورث بوده که [[آتشدان]] پشت گاو اساطیری [[هدیوش|سریشوگ]]، به دریا افتاد و سه آتش فروزان در ژرفای دریا درخشان ماندند و آن سه آتش نوپدید: [[آتشکده آذرگشسپ|گشنسب]]، [[آتشکده آذرفرنبغ|فرنبغ]] و [[آذر برزین‌مهر|برزین‌مهر]] بودند.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۲۷۱–۲۷۲}}</ref>

[[کیانیان|کیانی‌ها]]، سلسله‌ای از فرمانراویان اساطیری ایران هستند که دوران آنان با رویدادهای [[پهلوان|پهلوانی]]ی و همچنین گسترش آیین [[مزدیسنا]] در ایران‌زمین پیوند خورده‌است.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۳۳۴}}</ref> بر پایهٔ گفتار [[شاهنامه]]؛ [[کیکاووس]] پس از در هم شکست سپاه افراسیاب، به سوی [[پارس]] آمد و جهان را به شادی، چنین بیاراست:<ref>{{پک|کزازی|۱۳۹۳|ک=نامه باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی|ج=۲|ص=۱۰۲}}</ref>

* سکه‌های ساسانی: ابرشهر در کنار شهرهای خراسانی مرو، بلخ، هرات و احتمالاً توس، خلم و سمرقند ضرابخانه‌های ساسانی بوده‌بوده<ref>{{پک|Mallon|n.d |ف= Sasanian Mints |ک= FORVM ANCIENT COINS}}</ref><ref>{{پک|Oninas|2004 |ف= Art, War 7 Empire: 500 Bc -AD 600 |ک= ATLAS OF WORLD ART|ص=81}}</ref> و نام این شهر بر سکه‌های پیروز، قباد، بهرام چوبین و خسرو اول نقش بسته‌است.<ref>{{پک|یارشاطر|۱۳۶۸|ک=تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان|ج=۳، قسمت اول|ص=۴۴۴}}</ref><ref>{{پک | The University of Birmingham |2013| ف= Online Collections at University of Birmingham | ک= The University of Birmingham WebSite|}}</ref>

- '''سیاست و حکومت:''' قدیم‌ترین رویداد ثبت‌شدهٔ این ناحیه در دوران ساسانی؛ به نقل از [[تاریخ طبری]]، مرتبط با اردشیر بابکان (حکومت: ۲۲۶ تا ۲۴۱ میلادی) است چنین که او پس از به‌دست آوردن قدرت، شهرها و مناطق مختلف ایران از جمله ''ابرشهر'' را تحت سلطهٔ خویش درآورد.<ref>{{پک|بته‌کن|۱۳۶۸ |ف= ابرشهر |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۲|ص=۵۵۵}}</ref> بنا به نوشتهٔ تاریخ الحاکم، شاپور پسر اردشیر، شهر نیشابور قدیم را در پیرامون [[دژ سنگی|کهندژ]] باستانی بنا کرده و از دفع حمله‌ها و مزاحمت اتراک بر این شهر، خبر داده‌است.<ref>{{پک|حاکم نیشابوری|۱۳۷۵|ک=تاریخ نیشابور|ص= ۱۹۸}}</ref> در روایت متن پهلوی ''شهرستانهای ایرانشهر''؛ پهلیزک تورانی (pablēzag [Ī] tūr)، فرمانروای این مهاجمان است.<ref>{{پک | | 2002| ک= Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History |زبان=en | ص= 14,18,23}}</ref> این شهر در ۴۳۰م، اسقف‌نشین [[نسطوری|نسطوریان]]ان بود.<ref>{{پک|مارکوارت|۱۳۷۳|ک=ایرانشهر، بر مبنای جغرافیای موسی خورنی|ص=۱۵۱}}</ref> و در حدود ۴۲۲ تا ۴۴۹م؛<ref>{{پک|پیگلوسکایا|۱۳۵۳|ک=تاریخ ایران؛ از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی|ص=۹۰–۹۱}}</ref> [[یزدگرد دوم]] برای نزدیکی به مرزهای شمال خاوری کشور و رویارویی با تاخت و تاز و آزار اقوام [[کیداریان|کیدار]] و [[خیونان|خیون]] (هون)؛ نیروی خود را در این ناحیه مستقر ساخت و پایتخت خود را از [[تیسفون]] به نیشابور (ابرشهر) منتقل نمود.<ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۹۴|ک=روزگاران؛ تاریخ ایران از آغاز تا سلطنت پهلوی|ص=۲۱۷}}</ref> همچنین در شماری از متون تاریخی رویدادهای: حضور [[قباد یکم|قباد]] (حکومت: ۴۸۸–۴۹۸م) در ابرشهر و ازدواج ولی با دختر یکی از بزرگان شهر؛ به دنیا آمدن [[خسرو انوشیروان|انوشیروان]] در این ناحیه؛ سکه زدن [[بهرام چوبین]] (در حدود ۵۹۰ تا ۵۹۱م) به نام خود در این شهر (در زمان شورش بر [[هرمز چهارم|هرمز]])؛ و فرونشاندن شورش پادگان ابرشهر به دست سمبات باگراتونی، از مرزبانان [[خسروپرویز]] ثبت شده‌است.<ref>{{پک|بته‌کن|۱۳۶۸ |ف= ابرشهر |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۲|ص=۵۵۵}}</ref> نیشابور (ابرشهر) در دوران ساسانی، مرکز ناحیه‌ای گسترده بود که رستاک‌هایی همچون [[ولایت ارغیان|ارغیجان]]، [[ولایت اسفراین|اسپراین]]، [[ولایت جوین|جوین]]، بیهک [[بیهق]]، [[ولایت باخرز|باخرز]]، [[ولایت خواف|خواف]]، [[ولایت زوزن|زوزن]]، [[ولایت جام|زام]] و [[ولایت زاوه|زاوه]] از رستاک‌های آن بودند.<ref>{{پک|قدیانی|١٣٨٥|ک=تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان|ص=٢٥}}</ref> مرزبان یا فرمانروای این منطقه، دارای لقب اختصاصی [[کنارنگ]] بود.<ref>{{پک|کریستنسن|١٣٩٣|ک=ایران در زمان ساسانیان|ص=٩٨}}</ref> در این دوران، حاکمانی که از خانواده سلطنت بودند لقب [[شاه]] داشتند و نیشابور یکی از ولایت‌های ۲۶گانهٔ ایران بود که حاکم آن، شاه نامیده می‌شد.<ref>{{پک|پیرنیا|١٣٧٥ |ک=تاریخ ایران باستان |ص=٢٨٤٨-٢٨٤٩}}</ref> در نگاهی کلی؛ نیشابور (ابرشهر) این دوران، یکی از پایگاه‌های فرمانروایی و پایتخت‌های ساسانی است<ref>{{پک||١٣٧٥ |ک=تمدن ایرانی؛ اثر چند تن از خاورشناسان فرانسوی |ص=۲۶}}</ref> که به خاطر آتشکدهٔ بزرگ نامدار ''آذر برزین‌مهر'' در ناحیهٔ [[ربع ریوند|ریوند]] زیارتگاه مشهور ایران؛<ref>{{پک| اوشیدری |۱۳۸۶| ک= دانشنامه مزدیسنا؛ واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت |ص=۷۰}}</ref> در جایگاه یکی از مراکز فرهنگی-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی نقش‌آفرینی نموده‌است.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۳–۵۵}}</ref>

- '''اقتصاد و فرهنگ:''' شاپور -که از وی به عنوان بانی شهر در دوره ساسانی، نام برده شده- به امور تجارت و اقتصاد، توجهی ویژه داشت؛ او در راستای نیرومندسازی موقعیت اقتصادی ''ابرشهر''، نواحی شمال شرق ایران را -که در سیطرهٔ [[شاهنشاهی کوشان|کوشان]] بود- تصرف نموده و فرمانروایانی -از جمله شاهزاده پیروز- را که پیرو وی بودند، بر این ناحیه نهاد.<ref>{{پک|بهرامی|خرداد و تیر ۱۳۵۶|ف= شهرهای ساسانی|ک= مجله بررسی‌های تاریخی |ص= ۲۴۵}}</ref> به‌طور کلی؛ موقعیت ویژهٔ جغرافیایی نیشابور که در چهارراه ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب در بخش خاوری ایران قرار گرفته مورد توجه ساسانیان قرار گرفته و از آن به عنوان یکی از سنگرهای استوار در برابر یورش‌های بیگانگان شرق قلمرو امپراتوری و پایگاه برقراری امنیت در جبههٔ شرقی [[جاده ابریشم|راه ابریشم]] بهره بردند. قرارگیری در این مسیر که شاهراه شرق به غرب قلمرو ساسانی به‌شمار می‌رفت؛ رونق شهر را در جایگاه یکی از مهم‌ترین منزلگاه‌ها و باراندازگاه‌های کاروان‌های تجاری فراهم نمود. به گونه‌ای که ساختارهای نظام توسعه‌یافتهٔ اقتصادی از جمله: ''نظام روشمند دریافت [[مالیات]]'' و ''نهاد رسمی ضرابخانه'' (در اندازهٔ یکی از ضرابخانه‌های عمدهٔ دوره ساسانی) در این شهر مستقر گردیدند.<ref>{{پک|لباف خانیکی|بهار و تابستان ۱۳۹۳|ف= تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورهٔ ساسانی|ک= مطالعات باستانشناسی |ص= ۹۰–۹۴}}</ref><ref>{{پک||بهار و تابستان ۱۳۸۸|ف= نیشابور|ک= پاژ |ص=۱۹۲}}</ref> آثار و میراث هنر و صنعت سفالگری برجای مانده در کهندژ نیشابور نیز نشانگر رونق اقتصادی و زیستگاهی این شهر به عنوان یکی از مراکز عمدهٔ سفالگری شمال شرق ایران در نیمهٔ سده ۴ تا نیمه سدهٔ ۷ میلادی (همزمان با ساسانیان) است.<ref>{{پک|لباف خانیکی|تابستان ۱۳۸۷|ف= سفال‌های ساسانی شمال شرق ایران|ک= مجله علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران |ص=۱۴۶–۱۴۷}}</ref> در این دوران؛ ''آذر برزین‌مهر''، یکی از سه آتشکده بزرگ و زیارتگاه مشهور ایران ساسانی، در ناحیهٔ [[ربع ریوند|ریوند]] نیشابور شعله می‌کشید<ref>{{پک| اوشیدری |۱۳۸۶| ک= دانشنامه مزدیسنا؛ واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت |ص=۷۰}}</ref> و این بوم، به عنوان یکی از مراکز فرهنگی-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی نقش‌آفرینی می‌نمود<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۳–۵۵}}</ref> و برآمدن شخصیت‌هایی همچون [[برزویه پزشک|برزویه]]،<ref>{{پک|سجادی|۱۳۸۱ |ف= برزویه |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۱۱|ص=۷۰۶}}</ref> [[مزدک]]<ref>{{پک|سایکس|۱۳۶۲|ک=تاریخ ایران|ج=۱|ص=۶۰۵}}</ref> و آغاز دعوت [[مانی]] و حضور مسیحیان [[نسطوری]] نمودهایی از گونه‌گونی و پویایی فرهنگی و اجتماعی این ناحیه در دوران ساسانی است.<ref>{{پک|رئیس الساداترئیس‌السادات|تابستان ۱۳۶۹|ف= تاریخ شهرهای خراسان؛ نیشابور|ک= مجله تحقیقات جغرافیائی |ص=۳۴۸}}</ref>

=== دوران اسلامی ===

بیشتر تاریخ‌نویسان، [[تسخیر نیشابور|فتح اسلامی نیشابور]] را در [[۶۴۳ (میلادی)|۶۴۳]] به هنگام خلافت [[عمر بن خطاب]] ثبت کرده‌اند.<ref>The city in the Islamic world, Volume 1. By Salma Khadra Jayyusi, Renata Holod, Attilio Petruccioli, André Raymond</ref> برخی نیز این رویداد را در [[۶۵۰ (میلادی)|۶۵۰م]] را به هنگام خلافت [[عثمان بن عفان]] نوشته‌اند، بودن شماری از [[صحابه|صحابهٔ پیامبر اسلام]] در سپاه خلافت راشدین، یکی از دلایل فتح بی‌جنگ این شهر ذکر شده‌است. حاکم نیشابوری نوشته که در[[۶۴۳ (میلادی)|۶۴۳م]] با صلح‌نامهٔ [[کنارنگ]] و [[عبدالله بن عامر|عبدالله عامر]] فتح اسلامی به آن درآمد.<ref name=ToolAutoGenRef7 />{{سخ}}

==== سده چهارم و پنجم هجری ====

همهٔ منابع تاریخی دربارهٔ [[حمله مغول به نیشابور|نبرد نیشابور (۱۲۲۱)]]، از سوی مسلمانان نوشته شده‌است. آنان [[حمله مغول]] و تأثیرات پس از آن را، به عنوان ضربه‌ای رکودکننده در [[تاریخ نیشابور]] و در پی آن، [[تمدن اسلامی]] و [[ایران]] مطرح می‌کنند: «تبدیل به جویبارهای خون گردید، از سران مردان و زنان و کودکان هرم‌هایی ساخته شد، حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.»<ref>{{یادکرد|نویسنده =ساندرا ماکی |کتاب =The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation | ناشر = |صفحه =بخش اشغال نیشابور |تاریخ =}}</ref>{{سخ}}[[محمد خوارزمشاه]] در [[۲۴ آوریل]] [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰ م]] به نیشابور وارد شد.<ref name="تاریخ جهانگشای">{{یادکرد کتاب | پیوند نویسنده = عطاملک جوینی| کوشش = [[محمد قزوینی]] | عنوان = [[تاریخ جهانگشای]]| جلد = ۲ | عنوان جلد = تاریخ جهانگشای جوینی | سال =۱۳۶۷ | ناشر = ارغوان | شابک =}}</ref> مدّتی ماند و نیشابور نقش دربار خوارزمشاهیان داشت.<ref name="تاریخ جهانگشای" /> عطاملک جوینی از چگونگی درهم‌آمیزی ازدحام و تشویش مردمان و نابسامی سلطنت خوارزمشاهیان نوشته‌است.<ref name="تاریخ جهانگشای" /> سلطان محمد در یک خطبهٔ نماز جمعه در نیشابور بیان داشت که «کارِ این مغولان بلایی آسمانی است، هرکس چارهٔ خویش کند و برود یا تسلیم شود.» سپس سه تن را مأمور ادارهٔ شهر کرد: «[[نظام‌الدین ابوالمعالی جامی]]»، «[[ضیاءالملک زوزنی]]» و «[[مجیرالملک کافی]]»<ref name="تاریخ جهانگشای" />؛ سرانجام برای [[شکار]] از نیشابور سوی [[اسفراین]] رفت.<ref name="تاریخ جهانگشای" /> [[جبه نویان]] و [[سبتای]] همراه گردان‌هایی در [[۱۳ مه]] [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰م]] به نیشابور رسیدند و حاکمان سه‌گانه پیام پیروی به آن دو فرستادند.<ref name="تاریخ جهانگشای" /> کم‌کم شورش‌هایی علیه بود-وباش سربازان امپراتوری مغولان در ربع نیشابور شدّت گرفت.<ref name="تاریخ جهانگشای" /> سپس [[تولی‌خان|تولُی]] از سوی [[چنگیز|چنگیز، خان مغول]] مأمور رسیدگی شد که او [[تغاجار نویان]] را فرماندهٔ سپاه خود برگزید.<ref name="تاریخ جهانگشای" /> [[تولی‌خان]] در [[۲۰ نوامبر]] [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰م]] (نیمهٔ رمضان) به مرزهای ربع نیشابور رسید. در این درگیری‌ها، [[تغاجار نویان]] با تیر یک کمان‌دار مرزدار نیشابور کشته شد.<ref name="تاریخ جهانگشای" />[[شهاب‌الدین زیدری نسوی]] از تغییر تاکتیک فرماندهان مغولان نوشته که ''تا بیست شهر از توابع نیشابور را تصرف نکردند، قصد نشابور نکردند''.<ref>{{یادکرد کتاب | پیوند نویسنده = شهاب‌الدین زیدری نسوی| کوشش = [[مجتبی مینوی]] | عنوان = سیرت جلال‌الدین منکبرنی| سال =۱۳۶۵ | ناشر = شرکت انتشارات علمی و فرهنگی}}</ref> پس از چیرگی [[امپراتوری مغولان]] بر [[مرو]]، نیشابور در [[۱۶ ژوئن]] [[۱۲۲۱ (میلادی)|۱۲۲۱ م]] به فرماندهی [[تولی‌خان|تولُی]] [[سقوط نیشابور|سقوط کرد]] و در فرمان [[ایلخانان|امپراتوری مغولان]] جای گرفت.<ref>{{یادکرد|نویسنده =سید انورالحق حقانی |کتاب =Chingiz Khan: The Life and Legacy of an Empire Builder | ناشر =Primus Books |صفحه =۱۱۵ |تاریخ =۲۰۱۰}}</ref>{{سخ}}

اکنون در شهرستان نیشابور، آثاری از دورهٔ خوارزمشاهیان به‌جامانده که دربرگیرندهٔ تپه-قلعه‌های [[تپه چکنه قلعه چهار گوشلی|چهار گوشلی]]، [[تپه دختر گلبو|دختر، گلبو]]، [[تپه دهنه حیدری|دهنه حیدری]]، [[تپه قلعه رضی|رضی]] و [[تپه قلعه کهنه کلیدر|کلیدر]] هستند. همچنین [[سردابه یام]] و [[قلعه قدیمی سرده|قلعهٔ کهنهٔ سرده]] از این دسته‌اند.{{سخ}}[[ابن ابی البرکات|ابن ابی‌برکات]]، [[علی بن احمد سیفی|علی سیفی]]، [[رضی‌الدین نیشابوری|رضی‌الدین]]، [[امیرمعزی]]، [[ابوالفضل میدانی]]، [[ابن فندق]]، [[ابن ابوسعید]]، [[ابن ابی صادق]]، [[ الحرمین جوینی|عبدالملک جونی]]، [[عمر خیام]] و [[فریدالدین عطار]] از برجستگان نیشابور در این دوره بودند.

از پنج سنگ‌نوشته در [[مسجد جامع نیشابور]]، دوتای آن وابستهٔ [[شاه عباس یکم]] است که در دو سوی درگاه شمالی‌اش نصب است. این سنگ‌نوشته‌ها، فرمان‌هایی از او دربارهٔ «کاهش مالیات و نپرداختن آن»، «تشویش‌زدایی مقام‌داران حکومتی از مردم نیشابور» به تاریخ [[رمضان]] [[۱۰۲۱ (قمری)|۱۰۲۱]]/ [[اکتبر]] [[۱۶۱۲ (میلادی)|۱۶۱۲]] می‌باشد.{{سخ}}[[کاروانسرای شاه‌عباسی (نیشابور)|کاروانسرای شاه‌عباسی]]، [[کاروانسرای قدمگاه]]، [[بازار تاریخی نیشابور|بازار سرپوشیده]]، [[حمام گلشن (نیشابور)|گرمابه گلشن]]، [[آرامگاه فضل بن شاذان|آرامگاه فضل]]، [[آرامگاه و مسجد محمد محروق|مسجد محمد محروق]]، [[مسجد قدمگاه|مسجد و زیارتگاه قدمگاه]]، [[سرای زهدی]] و [[حمام قدیمی بازار|گرمابهٔ کهنهٔ بازار]] از یادگارهای دورهٔ صفوی در نیشابور است.{{سخ}}[[ قلی خاکی خراسانی|امام‌قلی خاکی]]، [[محمدحسین نظیری نیشابوری|محمدحسین نظیری]]، [[عبدی نیشابوری|عبدی]]، [[شاه‌محمود نیشابوری|شاه‌محمود]]، [[محمد بن یحیی سیبک|محمدیحیی سیبک]]، [[محمد کاتبی|کاتبی ترشیزی]]، [[میر مخدوم|میرمحمد مخدوم]]، [[شاه‌محمود رهی نیشابوری|شاه‌محمود رهی]] از برجستگان نیشابوری در این دو سده و چند دههٔ صفوی‌اند.{{سخ}}[[سعادت علی خان]]، زادهٔ [[۱۶۸۰ میلادی|۱۶۸۰]] در نیشابور (با ناماصلی میر محمدامین موسوی نیشابوری) به هند کوچید و سلسلهٔ [[حکومت اود|نواب‌های اَوَدْهْ در شبه‌قارهٔ هند]] را به سال [[۱۷۲۲ (میلادی)|۱۷۲۲]] بنیان نهاد که تا [[۱۸۵۶ (میلادی)|۱۸۵۶]] ادامه داشت.

در [[دوره نخست مجلس شورای ملی|نخستین دورهٔ مجلس شورای ملی]] (۱۹۰۶–۱۹۰۹)، نیشابور نماینده‌ای نداشت.<ref name=ToolAutoGenRef5>{{یادکرد وب |عنوان=همهٔ وکلای نیشابور در ۳۴ دوره پارلمان|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ی-وکلای-نیشابور-34-دوره-پارلمان/|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|تاریخ=فروردین ۱۲, ۱۳۹۵|ناشر= [[خیام‌نامه]]}}</ref> در دوره‌های هجدهم و نوزدهم مجلس شورای ملّی (۱۹۵۶–۱۹۶۰/ ۱۹۶۰–۱۹۶۴)، ''عبدالله سعیدی'' به نمایندگی نیشابور برگزیده شد که نخستین نمایندهٔ بومی از نیشابور بوده‌است.<ref name=ToolAutoGenRef5 /> در [[۱۹۳۱ (میلادی)|۱۹۳۱م]]، دارالإمارهٔ نیشابور برچیده و [[شهرداری نیشابور]] (''بلدیّه'') نهادینه شد. [[دروازه]]‌ها، [[برج (ساختمان)|برج]]‌ها، [[بارو]] و [[ارگ (معماری)|ارگِ]] نیشابور همگی در پی نوین‌سازی شهر، ویران شده‌اند. صنعت‌های [[برق]]، [[سینما]]،<ref name="khayyamnameh.ir" /> [[چاپ]]<ref name=ToolAutoGenRef6>{{یادکرد وب |عنوان=اولین دستگاه چاپ را چه کسی به نیشابور آورد؟|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/اولین-دستگاه-چاپ-را-چه-کسی-به-نیشابور-آو/|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|تاریخ=دی ۲, ۱۳۹۴ |ناشر= [[خیام‌نامه]]}}</ref> در دو دههٔ [[دهه ۱۹۳۰ (میلادی)|سی]] و [[دهه ۱۹۴۰ (میلادی)|چهل]] میلادی به نیشابور درآمد.{{سخ}}

نخستین برنامه‌های [[باستان‌شناسی در نیشابور]] به‌دست [[موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک]] [[۱۹۳۵ (میلادی)|۱۹۳۵]]-[[۱۹۴۰ (میلادی)|۴۰م]] انجام گرفت و این گروه در پایان سال [[۱۹۴۷ (میلادی)|۱۹۴۷]] و آغاز [[۱۹۴۸ (میلادی)|۴۸م]] (زمستان ۱۳۲۶)، آخرین فصل کاوش‌های خود را پایان داد.<ref name="metmuseum.org">{{یادکرد وب |عنوان=The Metropolitan Museum’s Excavations at Nishapur|نشانی=http://www.metmuseum.org/toah/hd/nish/hd_nish.htm|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|اثر= |تاریخ= اکتبر ۲۰۰۱ |ناشر= [[موزه متروپولیتن نیویورک]]|زبان=انگلیسی}}</ref> در [[۱۹۴۰ (میلادی)|۱۹۴۰م]]، [[دبیرستان عمر خیام]] و ''سینما خیّام'' ساخته شدند؛ سپس سینماهای ''ایران'' و ''آسیا'' که هر سه در پی ناآرامی‌های پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب ۱۳۵۷]]، ویران یا سوزانده شدند.<ref name="khayyamnameh.ir" /> در همین سال، صنعت چاپ در نیشابور با یک دستگاه دستی (یک ربعی) راه‌اندازی شد، سپس در [[۱۹۶۶ (میلادی)|۱۹۶۶م]]/ ۱۳۴۵ دستگاه خودکار چاپ (هایدلبرگ) راه افتاد.<ref name=ToolAutoGenRef6 />{{سخ}}[[۱۸ اوت]] [[۱۹۴۰ (میلادی)|۱۹۴۰م]]/ ۲۷ مرداد ۱۳۱۹، [[کمال‌الملک]] پس از مدت‌ها زندگی در روستای [[حسین‌آباد کمال‌الملک|حسین‌آباد]] درگذشت و پیرامون [[آرامگاه عطار]] دفن شد.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=درگذشت "کمال الملک" نقاش معروف ایرانی در نیشابور (1319ش)|نشانی=http://www.cgie.org.ir/fa/news/140966|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|تاریخ=۲۷ مرداد ۱۳۹۵ |ناشر= [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]}}</ref> حدوداً در [[۱۹۴۵ (میلادی)|۱۹۴۵م]]/ ۱۳۲۳، نخستین دستگاه اتوبوس مسافربری به نیشابور درآمد.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=ورود اولین اتوبوس به نیشابور|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ورود-اولین-اتوبوس-به-نیشابور/|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|تاریخ=دی ۵, ۱۳۹۴ |ناشر= [[خیام‌نامه]]}}</ref>

در [[۱۹۵۰ (میلادی)|۱۹۵۰م]]/ ۱۳۲۹، شهرستان نیشابور مرزبندی و مستقل سیاسی شد.<ref>http://www.irimo.ir/far/services/climate/802-اقلیم-استان-خراسان-رضوی.html?t=وضع-هوای</ref> [[ایستگاه قطار نیشابور]]، در [[۲۳ ژوئیه]] [[۱۹۵۶ (میلادی)|۱۹۵۶م]]/ ۱ مرداد ۱۳۳۵ رسماً گشایش یافت.<ref name=ToolAutoGenRef4 /> در [[۱ آوریل]] [[۱۹۶۳ (میلادی)|۱۹۶۳م]]/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ از [[آرامگاه خیام|آرامگاه‌های نوساختهٔ عمر خیّام]] و [[آرامگاه کمال الملک|کمال الملک]] و [[آرامگاه عطار|آرامگاه بازساختهٔ عطار]] به‌دست [[فرح پهلوی|شهبانو فرح]] و [[محمدرضا شاه پهلوی]] رونمایی شد.<ref>{{یادکرد ژورنال | ژورنال =روزنامه اطلاعات | مکان = | ناشر =روزنامه اطلاعات | دوره = | شماره = | سال = ۱۴ فروردین ۱۳۴۲ | صفحه =}}</ref> [[تصوف در نیشابور|تصوّف در نیشابور]] که ریشه‌ای کهن از سده‌های نخستین اسلامی داشته‌است، در حدود [[دهه ۱۹۷۰ (میلادی)|دهٔ هفتاد میلادی]] با تلاش‌های «محمدرضا محقق نیشابوری» و [[سید ابوالفضل برقعی قمی]]<ref name="borqei.com">{{یادکرد وب |عنوان= 21. سفری به نیشابور و مشهد|نشانی= http://www.borqei.com/?q=book/64 |بازبینی= اوت ۲۰۱۶ |ناشر=وبگاه سید ابوالفضل برقعی قمی}}</ref> برچیده شد. [[فریدون گرایلی]] در [[ژوئن]] [[۱۹۷۸ (میلادی)|۱۹۷۸م]]/ [[تیر (ماه)|تیر]] ۱۳۵۷ اثر خود به‌نام ''نیشابور، شهر فیروزه'' نشر داد که نخستین کتابی بود که در دوران نوین دربارهٔ [[تاریخ نیشابور]] نگاشته شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=فریدون گرایلی|نشانی= http://klidar.ir/author/220-فریدون-گرایلی |بازبینی= اوت ۲۰۱۶ |ناشر=کلیدر}}</ref>{{سخ}}[[حسین فریدون]] نخستین فرماندار نیشابور پس از [[انقلاب اسلامی]] بود.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=حسین فریدون؛ از مرد مبارزه تا مرد مذاکره |نشانی=http://donya-e-eqtesad.com/SiteKhan/918317 |تاریخ= ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۵ |ناشر=دنیای اقتصاد}}</ref> [[پانزدهمین گردهمایی جهانی پیش آهنگان]] برنامه‌ریزی شده بود که در [[ژوئیه]] ۱۹۷۹/ [[مرداد]] ۱۳۵۸ در نیشابور برگزار شود که به سبب بی‌ثباتی سیاسی-اداریِ پس از انقلاب، لغو شد.<ref name="secure.wikimedia.org">{{یادکرد ویکی|عنوان =15th World Scout Jamboree (cancelled) |پیوند =https://secure.wikimedia.org/wikipedia/en/wiki/15th_World_Scout_Jamboree_(cancelled) |زبان =انگلیسی | بازیابی = ژوئن ۲۰۱۱}}</ref>

مهاجرت [[ارمنی‌های ایران|ارمنی‌ها]] به نیشابور در سدهٔ بیستم، به نوزایی [[مسیحیت در نیشابور]] انجامید. آنان را پایه‌گذار صنعت سینما در نیشابور می‌دانند که از [[ارمنی‌های ایران]] یا از مهاجرین روسی پس از [[انقلاب ۱۹۱۷ روسیه|انقلاب ۱۹۱۷]] بوده‌اند.<ref>{{یادکرد وب |عنوان= خیام، ایران، آسیا شروع سینما در نیشابور |نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/خیام،-ایران،-آسیا-شروع-س/|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|تاریخ=تیر ۲, ۱۳۹۵ |ناشر= [[خیام‌نامه]]}}</ref> شمار ارمنی‌های نیشابور از [[دهه ۱۹۸۰ (میلادی)|دهه ۱۹۸۰]] کاسته شد و امروزه اقلیتی ناچیز هستند.<ref name="khayyamnameh.ir">{{یادکرد وب |عنوان=نگاهی به ورود و حضور ارامنه در نیشابور: مهمانان ارمنی در نیشابور |نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/نگاهی-ورود-حضور-ارامنه-نیشابور/|بازبینی= اوت ۲۰۱۶|تاریخ=تیر ۱۰, ۱۳۹۵ |ناشر= [[خیام‌نامه]]}}</ref> مسیحیان ارمنی در سدهٔ بیستم در نیشابور، یک خیابان به نامشان بود (''خیابان ارامنه'') که پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در شورای نامگذاری، به «خیابان مسیح» تغییر نام داد. کلیسایی کوچک و آرامگاه خانوادگی (هاروتونیان) در این خیابان بوده‌است که سرنوشتی ناروشن دارند.<ref name="khayyamnameh.ir" /> [[مسیحیت در نیشابور]] در [[سده ۲۱ (میلادی)|سدهٔ بیست و یکم]] با فعالیت‌های مسلمانانی مسیحی‌شده آشکار شد. در [[۲۳ ژوئن]] ۲۰۱۲، [[روزنامه خراسان]] دربارهٔ مسیحی‌شدن بیش از ۶۰۰ مسلمان در نیشابور به‌دست آنچه «[[مسیحیت انجیلی|مبشرین مسیحی]]» نامید، خبر داد.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=مسیحیت در ایران: جرم سیاسی ـ امنیتی

در ۲۰۱۱، شهر نیشابور [[سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۰)|برپایهٔ سرشماری همگانی ۱۳۹۰]]، ۲۳۹٬۱۸۵ نفر؛<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.bultannews.com/fa/news/151258/شهرهای-ایران-هر-کدام-چقدر-جمعیت-دارند |عنوان= شهرهای ایران هر کدام چقدر جمعیت دارند؟| ناشر =بولتن نیوز|تاریخ =۲۷ خرداد ۱۳۹۲}}</ref>{{سخ}}[[بخش مرکزی شهرستان نیشابور|بخش مرکزی‌اش]]، ۳۱۹٬۵۷۶ نفر؛<ref name="amar.org.ir" />

یک سوم باشندگانش، [[نوجوان]] بیان شده و میزان جمعیت آن نسبت به استان ۷ درصد است.<ref name="mehrnews.com" />

ترکیب قومیتی [[شهرستان نیشابور]] اکنون به‌ترتیب شمار [[فارسی‌زبانان|فارس]]، [[ترک‌های خراسان|ترک]]، [[کردهای خراسان|کرد]]، [[بلوچ‌های خراسان|بلوچ]]،<ref name=ToolAutoGenRef3>{{یادکرد وب |عنوان=ریشه‌شناسی نام مکانهای ترکی در نیشابور |نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ریشه-شناسی-نام-مکانهای-ترکی-در-نیشابور/ |بازبینی= اوت ۲۰۱۶ |تاریخ=خرداد ۲۴, ۱۳۹۴ |ناشر=[[خیام‌نامه]]}}</ref> [[عرب‌های ایران|عرب]]، [[ازبک]] و [[ارمنی‌های ایران|ارمن]] می‌باشد که [[فارسی]] زبان مشترک همهٔ این‌هاست و [[قومیت|قوم‌گرایی]] غیر فارسی‌زبانان، بسته به جمعیت‌شان دگرگون است. [[مردم فارسی‌زبان]]، بزرگترین گروه قومی در نیشابور می‌باشند. [[کنارنگ|کارِن]]، [[میکالی]] و [[طاهری]] از خاندان‌های برجستهٔ فارسی در [[نیشابور کهن]] بوده‌اند. [[مردم کرد]] در شهرستان نیشابور را ایل تمنانلو، [[عمارلو]] و [[مژدگانلو]] تشکیل می‌دهند. خاندان تمنانلو در بخش سرولایت Sarvèlayat, عمارلوها در دشت ماروش Maarus یا ماروسک Maaruzsk و مژدگانلو در قالیباف و سبیان [[شهرستان نیشابور]] می‌باشد. در سده‌های میانهٔ نیشابور، [[عرب|عرب‌ها، عرب‌زبان‌ها]] و [[w:ar:مستعرب|مستعرب‌ها]] از بزرگترین گروه قومی بوده‌اند و دربرگیرندهٔ خاندان‌های مانند سُلَمی، [[w:ar:قشیر|قُشَیری]] و [[بنی‌خزاعه|خُزاعی]] بوده‌اند. امروزه [[مردم عرب]] در شهرستان نیشابور شامل خاندان‌های عربخانی، [[عراقی‌های ایران|ایرانی-عراقی‌ها]]، [[سید|هاشمی‌تبارها]]([[موسوی]]، [[حسینی]]، قاضی و غیره) هستند. حدود ۴۵ روستای شهرستان نیشابور به لهجه‌های گوناگون [[زبان ترکی|ترکی]] سخن می‌گویند.<ref name=ToolAutoGenRef3 /> [[بیات]]‌ها از قوم‌های برجستهٔ [[ترک‌تبار|تُرک‌تبار]] در نیشابور امروزین اند که مرکزشان روستای [[عبدالله گیو]] می‌باشد. [[ایل افشار|افشار]]، [[ایل تیموری|تیموری]] و [[ایل جلایر|جلایر]] از دیگر ایل‌های ترک‌تبار در نیشابور. گروهی کوچک از [[بلوچ‌های خراسان]] در روستای [[سگزآباد]] ساکن‌اند.<ref>{{یادکرد |فصل= نیشابور امروزین |کتاب=نگاهی به جغرافیا و تاریخ نیشابور |نویسنده = علی طاهری |ترجمه= |ناشر =نشر ابرهشر |شهر=نیشابور |کوشش= |ویرایش= |صفحه=صفحه |سال=سال انتشار |شابک=}}</ref><ref>{{یادکرد |فصل=بخش آخر |کتاب=نیشابور شهر فیروزه|نویسنده = فریدون گرایلی|ترجمه= |ناشر = | سال = ۱۳۷۵ |شهر=مشهد و نیشابور |کوشش|ویرایش=|صفحه= |سال=|شابک=}}</ref> خاندان‌های «مهاجر»، «جلیلی»، «تاراش»، «اُرمُز»، «آبک»، «نبی‌زاده»، «حامد حیدری» «آزاده»، «اندوختی»، «غفورزاده»، «آسیایی»، «راهی»، «ظفر»، «خاکی»، اصالتاً از مهاجران [[سمرقند|سدهٔ بیستم]] از ازبکستان کنونی ([[سمرقند]] و [[بخارا]]) به نیشابور بوده‌اند.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=نگاهی به ورود وحضور سمرقندی‌ها درنیشابور سمرقندی‌ها، مهمانانی که در نیشابور ماندگار شدند |نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/نگاهی-به-ورود-وحضور-سمرقندی-ها-درنیشاب/|بازبینی= اوت ۲۰۱۶ |تاریخ=تیر ۲۴, ۱۳۹۵ |ناشر=[[خیام‌نامه]]}}</ref> خاندان‌های [[حکومت اود|موسوی‌های اَوَدْهْ]] و [[w:en|عبقاتی]] در سدهٔ شانزدهم و هفدهم میلادی از نیشابور به هند مهاجرت کردند.

از [[سده ۱۶ (میلادی)|سدهٔ شانزدهم م]]، فرهنگ دینی برگرفته از [[فقه شیعه]] در نیشابور نیرو گرفت؛ همچنین در دهه [[۱۹۸۰ (میلادی)|۱۹۸۰]] و پس از [[انقلاب فرهنگی ایران]]، به‌طور ویژه به بازسازی [[حدیث سلسلة الذهب]] و بازمانده‌های [[علی بن موسی الرضا|رضوی]] در نیشابور پرداخته شد. این فرهنگ دینی، پیشینه‌ای در [[تاریخ نیشابور]] داشته؛ در غربِ [[ربع|ربعِ نیشابور]]، [[ولایت بیهق]] از پایگاه‌های برجستهٔ شیعیان خراسان قرار گرفته بود. در شرقِ آن، ولایت [[طوس]] بود که در حومهٔ آن [[علی بن موسی الرضا| هشتم شیعیان]] در سال [[۸۱۸ میلادی|۸۱۸م]] /[[۲۰۲ قمری|۲۰۲ق]] دفن شد که پیرامون آن، شهر مشهدِ (مرکز [[خراسان]] از [[صفویان]]) پدید آمد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = بارتلد | نام = واسیلی | پیوند نویسنده = واسیلی بارتلد | عنوان =فرهنگ و تمدن اسلامی | ناشر =امیرکبیر |مکان = [[تهران]] | صفحه = ۱۲۰}}</ref> به‌نقل از ''[[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم]]''، [[علی بن موسی الرضا]] به‌هنگام سفر از [[مدینه]] به [[مرو]] به سال [[۲۰۰ قمری|۲۰۰ق]]/ [[۸۱۶ میلادی|۸۱۶م]]، محدثان و مردمان بسیاری در نیشابور از او پیشوازی بزرگ به‌جای آوردند. پیشتر نیز [[محمد محروق]] از [[پیشوایان]] [[زیدیه|شیعهٔ زیدی]] در نیشابور قیام کرد و به‌خاک‌سپرده شد.{{سخ}}

از سال ۱۳۸۵/ ۲۰۰۶، طبق مصوبه ۶۳ شورای عمومی فرهنگ [[استان خراسان رضوی]]، ۱۰ تیر/ [[۱ ژوئیه]] یا [[۳۰ ژوئن]] «روز ملی خراسان» نام گرفته‌است که [[w:en:Memorial Day|یادبودی]] برای ورود [[علی بن موسی الرضا| رضا]] به [[نیشابور کهن]] است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.isna.ir/news/95040104698/قیام-نیشابور-برای-برگزاری-سالروز-ورود--ع | عنوان =قیام نیشابور برای برگزاری سالروز ورود (ع)| تاریخ = ۸ تیر ۱۳۹۵ | ناشر =[[ایسنا]]}}</ref> دبیر [[شورای فرهنگی عمومی|شورای جامع فرهنگی ایران]] در [[اردیبهشت]] ۱۳۹۵ بیان داشت که پیگیر ثبت ۱۰ تیر در تقویم ملی ایران است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/02/15/1066552/سالروز-ورود--رضا-ع-به-نیشابور-در-تقویم-ملی-ثبت-می-شود | عنوان =سالروز ورود رضا (ع) به نیشابور در تقویم ملی ثبت می‌شود| تاریخ =۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۵ | ناشر =خبرگزرای تسنیم | زبان = فارسی}}</ref> ستونی در صفحهٔ آخر [[روزنامهٔ خراسان]] به تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ با عنوان «[[غدیر خم|غدیرِ خمِ]] نیشابور را دریابید» چاپ شد که اشاره دارد به بازسازی روستای [[طرب‌آباد]] به مکانی زیارتی؛ جایی که از دید نویسنده بیانگاه [[حدیث سلسله‌الذهب|حدیث سلسلة الذهب]] بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://khorasannews.com/newspaper/page/19330/16/541142/0 | عنوان =غدیر خم نیشابور را دریابید| تاریخ = ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ | ناشر =[[روزنامه خراسان]]؛ شماره: ۱۹۳۳۰}}</ref>[[سید علی حسینی]] (نمایندهٔ نیشابور در دورهٔ هشتم) با اشاره به همین رویداد، در ۲۷ بهمن ۱۳۹۳ نیشابور را «به‌حق مدینة الرضا» توصیف کرد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.alihosseiny.com/articles/156-چرا-نیشابور-شایسته-انتخاب-پایتخت-کتاب-ایران-است| عنوان =چرا نیشابور شایسته انتخاب پایتخت کتاب ایران است| تاریخ = ۲۷ بهمن ۱۳۹۳ | ناشر وبگاه سید علی حسینی}}</ref> دو مصرع از سرودِ ویژهٔ نیشابور بر این فرهنگ تأکید دارد: «گل‌کرده در چشمان تو نام [[قدمگاه]]» و «ای شهر ایثار و شهادت ای نشابور»<ref name="khorasannews.com">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.khorasannews.com/News.aspx?type=2&year=1390&month=1&day=25&id=667588 | عنوان =سرود ویژه نیشابور هم‌زمان با روز ملی عطار رونمایی می‌شود | تاریخ =۲۵ فروردین ۱۳۹۰ | ناشر =روزنامه خراسان رضوی | صفحه =شماره انتشار ۱۷۸۱۰ | زبان = فارسی}}</ref> در ۲۶ آذر ۱۳۹۴ همایشی ملّی برای [[فضل بن شاذان]] (عالم شیعهٔ خاک‌سپردهٔ نیشابور) برگزار شد که در آن بیان شد که «احیای مقام فضل بن شاذان، خدمت به هشتم است.».<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.mehrnews.com/news/3002300/همایش-ملی-بزرگداشت-مقام-فضل-بن-شاذان-در-نیشابور-برگزار-شد | عنوان =سهمایش ملی بزرگداشت مقام «فضل بن شاذان» در نیشابور برگزار شد| تاریخ =۲۶ آذر ۱۳۹۴ | ناشر =خبرگزرای مهر | زبان = فارسی}}</ref> در ۱۳ تیر ۱۳۹۴ دفتر «حفظ آثار و ارزش‌های [[دفاع مقدس]]» در نیشابور فعال شد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/04/13/789537/دفتر-حفظ-آثار-و-ارزش-های-دفاع-مقدس-در-نیشابور-افتتاح-شد | عنوان =دفتر حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس در نیشابور افتتاح شد| تاریخ ۱۳ تیر ۱۳۹۴ | ناشر =خبرگزاری تسنیم | زبان = فارسی}}</ref>

[[Fileپرونده:Technical University of Neyshabour Students.jpg|thumbبندانگشتی|آموزشکده فنی و حرفه ای پسران نیشابور]]

نیشابور را کهن‌ترین پایگاه [[علوم اسلامی]] در [[ایران]] می‌دانند.<ref>{{یادکرد |نویسنده=عبدالحمید مولوی | عنوان = نیشابور، مرکز خراسان، قدیم‌ترین پایگاه علوم اسلامی در ایران |نشریه=نشریه دانشکده علوم معقول و منقول مشهد (فصلنامه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد. فصلنامه مطالعات اسلامی) |تاریخ=اسفند ۱۳۴۷ |شماره=۱ |صفحه=ص ۱۸۲–۲۲۶}}</ref> [[تقی‌الدین مقریزی]] در «الخُطَط» می‌نویسد: «[[مدرسه (اسلام)|مدرسه‌هایی]] که در سرزمین‌های اسلامی برپا شده‌اند، به هنگام صحابه و تابعین این چنین شناخته نشده بودند، این‌ها نوبنیادند و چهارصد سال پس از هجرت ساخته شدند. نخستین کسانی که در سرزمین اسلامی بدین کار همت گماشتند، مردم نیشابور بودند؛ مدرسهٔ بیقهیه را آنجا بنیان نهادند.»<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =مقریزی | نام =تقی‌الدین | پیوند نویسنده = تقی‌الدین مقریزی| عنوان = الخطط (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار) | ترجمه عنوان = | پیوند = https://ar.wikisource.org/wiki/تصنیف:خطط_المقریزی:مطبوع| تاریخ بازبینی = ۱۷ اوت ۲۰۱۶ | جلد = ۴ | تاریخ = | سال = ۱۹۹۷ | ناشر = دارالکتب العلمیة | مکان = [[بیروت]] | زبان = [[عربی]] | صفحه =۱۹۲ | گفتاورد = والمدارس مما حدث فی الإسلام ولم تکن تعرف فی زمن الصحابة ولا التابعین وإنما حدث عملها بعد الأربعمائة من سنی الهجرة، وأول من حفظ عنه أنه بنی مدرسة فی الإسلام أهل نیسابور،}}</ref> مهاجرت‌های دانشمندان از سراسر جهان اسلام در سده‌های میانه به نیشابور، سبب شد که مدرسه‌های آن «کانون گسترش ایده‌ها» و «قطب علمی دنیای اسلامی» شود.<ref name=ToolAutoGenRef9>مقدمهٔ «مدارس علمیه قبل از نظامیه». ناجی معروف.</ref> پیش از ساخت [[نظامیه نیشابور|نظامیه در نیشابور]]، مدرسه‌هایی در آن برپا بوده‌است:<ref name=ToolAutoGenRef9 />

* [[دبیرستان عمر خیام]] (تأسیس ۱۹۴۰) کهن‌ترین آموزشگاه نوین در نیشابور و [[استان خراسان]] است و در [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده‌است.<ref name="iranshahrpedia.ir" /> مراسم بزرگداشت روز ملی [[خیام|عمر خیام]] همه‌ساله در این مدرسه برگزار می‌شود. موزهٔ تاریخ آموزش نیشابور در سال ۱۳۹۵ در محل دبیرستان عمر خیام گشایش یافت.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/02/10/1060500/موزه-اسناد-آموزش-و-پرورش-نیشابور-روز-ملی-خیام-افتتاح-می-شود |عنوان =موزه اسناد آموزش و پرورش نیشابور روز ملی خیام افتتاح می‌شود | ناشر =خبرگزاری تسنیم |تاریخ = ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۵ |تاریخ بازدید =مرداد۱۳۹۵}}</ref>

|۱۹۹۵||غدیر ||[[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۵)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||۲۵٬۰۰۰<ref name="eform.iranpl.ir" /><ref>{{یادکرد وب |عنوان=کتابخانه غدیر، نیشابور |نشانی= http://ghadirpl.ir/|بازبینی=اوت ۲۰۱۶}}</ref>

|۲۰۰۰||وکیلی||[[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۵)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||۲۴٬۰۰۰<ref name="vakilipl.ir" />

[[Fileپرونده:17 Shahrivar street photography - Nishapur 05.JPG|thumbبندانگشتی|پلی‌کلینیک تخصصی [[سازمان تأمین اجتماعی]] نیشابور]]

«مهدی ملک‌افضلی» نخستین پزشک نوآموختهٔ ایرانی بود که [[پزشکی|پزشکی نوین]] را در نیشابور پایه‌گذاری کرد. وی در سال [[۱۹۰۸ (میلادی)|۱۹۰۸]] به ریاست بهداری نیشابور (صحیّه) از سوی والی وقت خراسان –[[میرزا حسین سپهسالار|حسین قزوینی]]– منصوب گشت و در ۱۹۳۶ مدیر عامل [[جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران|بیمارستان شیر و خورشید]] شد.<ref name=ToolAutoGenRef8 />

نیشابور در مسیر ترابری [[مشهد]]–[[تهران]] جای گرفته و همین امر در رشد ترابری و شمار گذرهایش تأثیرگذار بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=مراسم تودیع و معارفه رئیس اداره راه و شهرسازی نیشابور برگزار شد |نشانی=http://www.khrud.ir/RContent/0002Q8-مراسم-تودیع-و-معارفه-رئیس-اداره-راه-و-شهرسازی-نیشابور-برگزار-شد.aspx |تاریخ=۲۲ تیر ۱۳۹۵ |ناشر=ادارهٔ حمل و نقل و پایانه‌های خراسان رضوی}}</ref> [[جاده ۴۴ (ایران)|بزرگراه ۴۴ شرق ایران]] از داخل این شهر می‌گذرد و مسافت نیشابور از طریق این جادهٔ بزرگراهی تا [[مشهد]] ۱۰۶ کیلومتر و تا [[تهران]] ۷۳۰ کیلومتر است. [[باجگیران]] با فاصلهٔ ۲۲۱ کیلومتر، نزدیک‌ترین [[مرزهای ایران|گذرگاه مرزی]] و [[عشق‌آباد]] با فاصلهٔ ۲۵۵ کیلومتر، نزدیکترین پایتخت به نیشابور است.<ref name="ReferenceC" />

ایستگاه راه‌آهن نیشابور در ۱ مرداد ۱۳۳۵ افتتاح شد<ref name=ToolAutoGenRef4 /> و از ایستگاه‌های مهم راه‌آهن خراسان به‌شمار می‌رود.<ref>{{یادکرد وب| نشانی =http://khorasan.rai.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=2010&tempname=KhorasanRaimain&PageID=1264&isPopUp=False|عنوان =تاریخچه و معرفی اداره کل | ناشر = اداره کل راه‌آهن خراسان}}</ref> در دی ماه ۱۳۸۸ تقاطع غیرهمسطح این ایستگاه افتتاح شد که [[شرکت حمل و نقل ریلی رجا|شرکت رجا]] این طرح را «بزرگ‌ترین تقاطع غیرهمسطح راه و راه‌آهن در ایران» معرفی کرده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده =شرکت رجا/اداره کل خط و سازه‌های فنی |نشانی =http://www.mehrnews.com/news/944013/بزرگترین-تقاطع-غیر-همسطح-ریلی-کشور-در-نیشابور-به-بهره-برداری |عنوان =بزرگترین تقاطع غیر همسطح ریلی کشور در نیشابور به بهره‌برداری می‌رسد| ناشر = |تاریخ = خبرگزاری مهر|}}</ref> روزانه حدود ۵ هزار نفر مسافر از ایستگاه راه‌آهن نیشابور جابه‌جا می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده =شرکت رجا/اداره کل خط و سازه‌های فنی |نشانی =http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13941024000031 |عنوان =جابه‌جایی روزانه 5 هزار نفر مسافر از ایستگاه راه‌آهن نیشابور| ناشر =خبرگزاری مهر|تاریخ = ۲۴/۱۰/۹۴}}</ref>

در شهرستان نیشابور، ۴۰۰ واحد صنعتی پویاست که دومین قطب صنعتی استان پس از [[مشهد]] است. اقتصاد این شهرستان بر پایهٔ [[کشاورزی]]-[[دام‌پروری]]، [[بازرگانی]] و برخی [[صنایع دستی]] و [[کارخانه]]‌ای استوار است.<ref name="tasnimnews.com">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/12/11/299653/400-واحد-صنعتی-در-نیشابور-فعال-است| عنوان = ۴۰۰ واحد صنعتی در نیشابور فعال است| تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | تاریخ = ۱۱ اسفند ۱۳۹۲ |ناشر = خبرگزاری تسنیم | صفحه = | زبان = فارسی}}</ref>{{سخ}}کارخانه‌هایی در حوزه‌های فولاد، [[فراورده لبنی|لبنیات]]، [[بافندگی]]، [[لوازم خانگی]]، [[صنعت خودروسازی|خودروسازی]]{{مدرک|کارخانهٔ ایران خودرد مربوط به شهر جدید بینالود بوده و با نیشابور ۵۵ کیلومتر فاصله دارد}}، [[مصالح ساختمانی]] و [[علوم و صنایع غذایی|صنایع غذایی]] در نیشابور فعال است:<ref name="tasnimnews.com" />

* {{flagicon|USA}} ۱۹۴۸ – ۱۹۳۵: [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور]] به دست [[موزه متروپولیتن نیویورک]].<ref name="metmuseum.org" />

* {{flagicon|Iran}} ۱۹۷۹: [[پانزدهمین گردهمایی جهانی پیش‌آهنگان]] (لغو شد).<ref name="secure.wikimedia.org" />

* {{flagicon|Tajikistan}} ۲۰۰۸: دعوت [[تاجیکستان]] از استادان کاشی‌کار نیشابوری برای مرمت آرامگاه [[رودکی]].<ref name="aftabir.com" /><ref name="farsnews.com" /><ref name="thefreelibrary.com" />

* {{flagicon|Japan}} ۲۰۱۴: کمک مالی ژاپن به بیمارستان قمر بنی‌هاشم.<ref name="pana.ir" />

* {{flagicon|Turkey}} [[قونیه]]، [[ترکیه]]<ref name="y" />

* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = رئیس الساداترئیس‌السادات |نام = حسین |عنوان =تاریخ شهرهای خراسان؛ نیشابور |ژورنال = مجله تحقیقات جغرافیائی |شماره = 17 |تاریخ =تابستان ۱۳۶۹}}