|
اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه‌جا، وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتیمتر متغیر است. قطع کتاب رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۵/۱۶×۱۱ [[سانتیمتر]] از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شوند. معمولاً در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع [[رحلی]] و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکرشده برای هر قطع، تقریبی است، و در برخی منابع، اندازه‌های متفاوتی ارائه شده‌است.
== برخی قطع‌های رایجکتاب ==
* بازوبندی: ۲×۳ سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در ابعاداندازه های بسیار کوچک تهیهفراهم می‌شد و با [[نخ]] یا [[چرم]] به بازو می‌بستند؛
* بغدادی: اندازهٔ دقیقدرست این قطع مشخصروشن نیست، ولی از گفتهٔ [[رشیدالدین فضل‌الله]] (۶۴۸؟ -۷۱۸ق)، در وقف‌نامهٔ [[ربع رشیدی|رَبعِ رشیدی]] چنین برمی‌آید که ابعادیاندازه ای بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسومروال آن روزها داشته‌است؛
* بغلی: این قطع که معادلبرابر [[قطع جیبی]] بزرگ در روزگار ماست، دارای طولدرازا و عرضپهنای تقریبینزدیک ۷×۵ سانتیمتر بوده‌است؛
* بیاض یا بیاضی: از جانبسوی طولدرازای آن باز و بسته می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرفسوی عرضِپهنای اوراقبرگه ها بوده که درمیان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض شهرتنام داشته‌استداشته است. قطع بیاضی منسوبوابسته است و مخصوصویژه به بیاض‌ها که بیشتر کتبکتابهای [[ادعیه|نیایش]]، [[زیارات]] و مجموعه‌هایجُنگ های ادبی (که به خواستِ اشخاصکسی فراهم می‌آمده) به هیئتسیمای مذکورنامبرده [[صحافی]] و جلدپوشش می‌شده‌است؛
* جانمازی: با ابعاداندازه ۷×۱۲ سانتیمتر که معمولاًبیشتر برای ''[[قرآن]]'' و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته‌است؛
* جیبی: این قطع که در گذشته به قطع «بغلی» شهرتآوازه داشته‌است دارای طولدرازا و عرضپهنای تقریبیِنزدیک به ۷×۵ سانتیمتر است؛
* حمایلی: قطعی بوده‌است به طولدرازا و عرضپهنای ۱۲×۶ سانتیمتر. وجهریشه تسمیهٔنامگذاری این قطع به «حمایلی» این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبوریادشده بوده‌است به‌صورتبه شیوه [[حمایل]] روی لباسجامه زیرین می‌آویخته‌اند؛
* خشتی:از کهن‌ترین قطع‌های [[نسخه‌های خطی]] است به طولدرازا و عرضپهنای همسان و برابر، به‌شکلبه سیمای [[مربع|چارگوش]]، که طولدرازا و عرضپهنای آن مساوییکسان است و در سده‌های نخستِ [[دوران طلایی اسلام|تمدن اسلامی]] بسیار رایجروال بوده‌است. هم‌اکنون اغلببیشتر برای کتاب‌های کودکان استفادهبه می‌شود؛کارمی‌رود؛
* رحلی:<ref name="razavi" /> در ابعادِاندازه بیش از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به انواعگونه های کوچک، متوسط،میانه، و بزرگ تقسیمبخش می‌شود. این قطع را بهاز این جهترو «رحلی» می‌گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایهٔ چوبی ـ یعنییا همان [[رحل]] ـ قرار می‌داده‌اندمی‌گذاشته اند. قطع مزبورنامبرده دارای اندازه‌های تقریبیِنزدیک به زیر است:
** رحلی کوچک: طولدرازا ۴۲، عرضپهنا ۲۷ سانتیمتر،
** رحلی متوسط: طولدرازا ۵۰، عرضپهنا ۳۰ سانتیمتر،
** رحلی بزرگ: طولدرازا ۶۰، عرضپهنا ۳۰ سانتیمتر. عموماًبیشتر نسخه‌های کتاب‌هایی چون [[قرآن مجید]]، [[مثنوی]] [[مولوی]]، ''[[شاهنامهٔ فردوسی]]'' که در مجالسانجمنها و محافلنشست ها قرائت و خوانده می‌شده، در این قطع بوده‌است.
* رقعی: در اندازهٔ ۱۴×۲۲ سانتیمتر و مطابقبر نظرپایه دیدگاهی دیگر اندازهٔ قطعی است به طولدرازا و عرضپهنای نزدیک تقریبیِ ۱۹×۱۰ سانتیمتر؛
* سلطانی یا تیموری: با ابعاداندازه ۳۰×۴۰ سانتیمتر. بیشتر نسخه‌های نفیسیارزشمندی را که برای شاهان و شاهزادگان در دورهٔ [[تیموریان]] (۷۷۱–۹۱۱ق)، [[استنساخ]] می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونهٔ مشهورنامدار آن ''[[شاهنامهٔ بایسنقری]]'' موجوداکنون در [[کاخ گلستان]] [[تهران]] است که ابعاد تقریبیِاندازه آن نزدیک به همین اندازه است. این قطع در اواخرپایان روزگار عصر [[مغولان]] و اوایلآغاز دوره عهد [[تیموریان]]، برای کتاب‌های خطی در [[ایران]] رواج یافت که بهاز این جهترو آن را قطع [[تیمور|تیموری]] نیز می‌گویند. طول ودرازاو عرضپهنای تقریبیِآن آننزدیک ۴۰×۳۰ سانتیمتر است؛
* [[طومار]]: اتصالپیوستن اوراقبرگه های کتاب به‌گونه‌ای که به‌شکلبمانند لوله درآید. معمولاًبیشتر در تهیهٔفراهم طومارهاکردن ازطومارها کاغذهایی با عرضِپهنای کم استفادهبکار گرفته می‌شد؛ هرچند که طولدرازای آنها بسیار متغیرگوناگون بوده‌است. برای نگهداری طومار، اغلببیشتر محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛
* نیم‌ربعی: با ابعاد ۱۰×۱۸ یا ۹×۱۷ سانتیمتر؛
* نیم‌ورقی: ۲۲×۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد؛<ref name="razavi">«واژگان نظام کتاب‌آرایی»، در [[نجیب مایل هروی]]، ''کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی''، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۲، صص ۵۷۱–۸۳۲</ref>
| 