تفسیر البرهان: تفاوت میان نسخه‌ها

# همه بر شرف و بلند مرتبگی شأن قرآن، واقفند و می‏دانند كهکه نجات در تمسكتمسک به آن است، بحث، تلاوت و تفكرتفکر در معانی آن، سبب حياتحیات قلبها و علم و عمل بدان، سبب تخلص از سختی‏هاست.

# به اسرار و حقايقحقایق پنهان آن با عقول معمولی نتوان رسيد،رسید، بايدباید از اهل ذكرذکر كهکه اهل تنزيلتنزیل و تأويلتأویل قرآنند، اخذ نمود.

# ديدمدیدم كهکه مفسرينمفسرین و علماء، به آراء ديگرانیدیگرانی غيرغیر از اهل بيتبیت عصمت عليهمعلیهم السلام رو آورده‌اند، درحالي‌كهدرحالی‌که بايدباید در فهم اسرار و حقايقحقایق قرآن تا آشكارآشکار شدن تأويلتأویل و تفسيرتفسیر اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام توقف نمود به همينهمین جهت برای فهم نظرات تفسيریتفسیری و بيانبیان اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام در تأويلتأویل و اسرار كتابکتاب الهی، اقدام به جمع آوری رواياتروایات تفسيریتفسیری وارده از آنها نمودم.

[[آقا بزرگ تهرانی]] در جلد 3 صفحه 93 [[الذریعة الی تصانیف الشیعة|الذریعة]] می‏نويسد: {{گفتاورد|[[سید هاشم بحرانی|علامه بحرانی]]، در تفسيرتفسیر البرهان بسيارىبسیارى از احاديثاحادیث رسيدهرسیده از اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام در تفسيرتفسیر قرآن را جمع نموده است.}}

صاحب [[روضات الجنات]] در جلد 8 ص 181 به بعد می‏نويسد: {{گفتاورد|[[سید هاشم بحرانی]] در كتابکتاب البرهان، مقدارى از اخبار وارده در تفسيرتفسیر را از كتبکتب قديمهقدیمه غريبهغریبه و غيرغیر آن جمع نمود.}}

مؤلف در مقدمه خود می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|كتاب البرهان، شما را بر بسيارى از اسرار علوم قرآن آگاه مى‏سازد. برخى مسائل علوم شرعى، قصص و اخبار انبياء (ع) و فضائل اهل بيت امامت عليهم السلام را براى شما، روشن مى‏گرداند ... من روايات را از كتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعى، انتخاب كردم كه مؤلفين آنها از مشايخ معتبر و علماى منتجب هستند.<ref>در مقدمه 16، مصادر كتاب و مولفان آنها را بيان مى‏كند</ref> ... اغلب روايات را از طريق اماميه نقل كرده‌ام، ولى در آنجايى كه روايات اهل سنت موافق روايات اهل بيت عليهم السلام، يا در بيان فضائل اهل بيت عليهم السلام هستند، از آنها نيز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نيز مقدار كمى در تفسير آيات، نقل كرده‌ام، زيرا او شاگرد حضرت على عليه السلام بوده است.}}

و در خاتمه كتابکتاب می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد| اين كتاب مشتمل بر بسيارى از روايات تفسيرى اهل بيت عليهم السلام مى‏باشد و شامل كثيرى از فضايل آنها و آيات نازله در شأن و حق آنها و در برگيرنده بسيارى از علوم احكام و آداب، قصص انبياء و علوم ديگرى است كه در كتاب ديگرى نخواهيد يافت.}}

شيخشیخ مهدی آصفی در مقدمه خود بر تفسيرتفسیر برهان می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|برهان از بهترين تأليفات علماى شيعه در اين باب است، اين تفسير شامل روايات اهل بيت عليهم السلام در تفسير قرآن است و مصنف زحمت زيادى براى جمع و تنظيم اين احاديث از مصادر روايى متعدد، متحمل شده است، نظير تفسير نور الثقلين.<ref>تفسیر البرهان، مركز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران، مقدمه</ref>}}

در واقع دو تفسيرتفسیر همعصرالبرهان و [[تفسیر نور الثقلین|نور الثقلین]] اقدام به جمع آوری و تنظيمتنظیم رواياتروایات تفسيریتفسیری اهل بيتبیت نموده‌اند، كهکه قبل از آن، ايناین عمل انجام نگرفته بود.

شيخشیخ مهدی آصفی در بخش «نقود و مؤاخذات» می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|با وجود تلاش علمى فراوان در تفسير البرهان، اين كتاب بخشى از روايات ضعيفه در غلو و تحريف را دربر دارد. به نظر مى‏رسد كه، مصنف محترم اقدام به تصفيه و جداسازى احاديث ضعيف ننموده است، با اينكه اهتمام نموده، ولى اقدام او كافى نبوده است. ايشان از مصادرى كه متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده است، و نيز رواياتى نقل نموده كه، از حيث سند، ضعيف و از حيث متن، مضطرب مى‏باشند، بنابراين مى‏توان گفت: البرهان يك تلاش علمى مفيدى است، كه راه را براى محققين آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب روايات و توانا در استخراج صحيح از سقيم، هموار كرده است.}}

وجود رواياتروایات ضعيفضعیف و مضطرب از اهميتاهمیت كارکار سيدسید بحرانی نمی‏كاهد،نمی‏کاهد، همانگونه كهکه بحار الانوار مرحوم مجلسی، دارای رواياتروایات ضعيفضعیف و مضطرب می‏باشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی كهکه به كتابخانهکتابخانه تشيعتشیع نمود، نمی‏كاهدنمی‏کاهد. منتهی، جمع آوری و تنظيم،تنظیم، مرحله اول كارکار است، مرحله دوم، تنقيحتنقیح و تصفيهتصفیه آثار تفسيریتفسیری مرويهمرویه از اهل بيتبیت و جداسازی صحيحصحیح از غيرغیر آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط كلیکلی شيوهشیوه تفسيریتفسیری اهل بيتبیت می‏باشد. بدون تكميلتکمیل هر سه مرحله، نمی‏توان از رواياتروایات تفسيریتفسیری اهل بيتبیت بهره فراوانی برد. بنابراينبنابراین برای افراد غيرغیر متخصص در شناخت روايات،روایات، بسياربسیار مشكلمشکل به نظر می‏رسد كهکه بتوانند با استناد به رواياتروایات ايندوایندو مجموعه تفسيرتفسیر روائی (البرهان و نور الثقلينالثقلین)، قطع به نظر تفسيریتفسیری ائمه پيداپیدا كنندکنند.

آيتآیت الله معرفت در "التفسيرالتفسیر و المفسرون" صفحه می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد| [[سید هاشم بحرانی]] از محدثين فاضل و متتبعين روايات و گردآورندگان اخبار محسوب مى‏شود. ايشان در اين گردآورى هيچگونه اظهار نظرى در جرح، تعديل، تأويل روايات مخالف عقل و نقل صريح يا جمع منطقى روايات مخالف و معارض، نمى‏نمايد.<ref>{{یادکرد

و ايناین شيوه‌ایشیوه‌ای است كهکه اكثراکثر اخبارييناخباریین برگزيده‌اندبرگزیده‌اند. او در تفسيرتفسیر خود به كتبیکتبی اعتماد كردهکرده است كهکه از حيثحیث استناد به معصوم متزلزل بوده، اعتباری به آنها نيست،نیست، و نيزنیز از كتبیکتبی نقل نموده كهکه مملو از رواياتروایات جعلی می‏باشند، علاوه بر اينكهاینکه برخی رواياتروایات نقل شده دارای ضعف اسناد و با مرسله می‏باشند. در إسناد رواياتروایات به معصومينمعصومین طريقهطریقه احتياطاحتیاط را پيشپیش نگرفته است، اضافه بر اينكهاینکه تمام آياتآیات قرآن را در بر نمی‏گيردنمی‏گیرد. با ايناین وصف البرهان در نوع خود، مجموعه كمکم نظيرینظیری است كهکه لابلای آن، رواياتروایات هدايتهدایت بخش [[اهل بیت]] به محققينمحققین تيزبينتیزبین و نقّاد، ارائه خواهد شد.

سيدسید محمد علی ايازیایازی می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|مؤلف از جمله اخباريين است كه تفسير را فقط با روايات واصله از [[اهل بیت]] عليهم السلام جايز مى‏دانند، تفسير از طريق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع، و تفسير به رواياتى غير از روايات منقول خودشان را نهى كرده‌اند.<ref>{{یادکرد

نامبرده ضمن اشاره به اين‌كهاین‌که غرض مؤلف در البرهان، فقط جمع آوری و تنظيمتنظیم رواياتروایات بوده و نسبت به جرح و تعديلتعدیل و تصحيحتصحیح آنها، اقدامی انجام نداده است، می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|مقدمه اين تفسير متعلق به تفسير ديگرى به نام [[مرآة الانوار و مشکوة الاسرار]] تأليف ابوالحسن العاملى الاصفهانى بوده است كه از حيث ديدگاه با البرهان» تناسب دارد.<ref>همان</ref>}}

در کتاب [[دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی]] جلد یک درباره شيوهشیوه مؤلف آمده: {{گفتاورد|شيوه وى در اين كتاب چنين است كه ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضيلت سوره و تعداد آيات، اشاره مى‏كند، آنگاه آياتى را كه داراى روايت تفسيرى‏اند، ذكر كرده، روايات مربوط به هر آيت قرآنى را به دنبال آن نقل مى‏نمايد. البرهان مقدمه‌اى دارد در شانزده بخش كه تكامل يافته مقدمه "الهادى" است، يعنى تمام آنچه، بحرانى در آنجا آورده، اينجا هم هست به اضافه چند پرسمان ديگر. ضمنا چنين بر مى‏آيد كه بحرانى باور باطل "تحريف قرآن" را پذيرفته بوده و اين از البرهان قابل برداشت است.<ref>{{یادکرد

بحرانی در نقل رواياتروایات يكدستیکدست عمل نمی‏كند،نمی‏کند، در برخی موارد علاوه بر سند روايتروایت به نام كتابکتاب و مؤلف آن نيزنیز اشاره می‏كندمی‏کند و در بعضی به ذكرذکر نام كتابکتاب و مؤلف بسنده می‏نمايدمی‏نماید و در مواردی فقط نام مؤلف را می‏آورد. گفتنی است كهکه در گوشه و كنارکنار از راويانراویان اهل سنت هم نقل حديثحدیث كردهکرده است. روی هم رفته، البرهان از نگريستنی‏تريننگریستنی‏ترین تفسيرتفسیر نامه‌های روايیروایی شيعهشیعه به شمار می‏رود.

بنابراينبنابراین مصنف بسياریبسیاری از رواياتروایات اهل بيتبیت را كهکه در تفسيرتفسیر آياتآیات آمده، رواياتیروایاتی كهکه در آن آياتآیات به عنوان شاهد و مؤيدمؤید مطلبی، آورده شده، رواياتیروایاتی كهکه بدون در بر گرفتن نص قرآنی، با مضمون خود، دلالت بر تفسيرتفسیر آياتیآیاتی بنمايدبنماید و رواياتیروایاتی كهکه مصداقی از مصاديقمصادیق آيهآیه را بيانبیان می‏كندمی‏کند جمع آوری نموده است.

== نسخه‌ها و چاپ‌های تفسيرتفسیر البرهان ==

این كتابکتاب غيرغیر از [[چاپ سنگی|چاپهای سنگی]] قديم،قدیم، در شكلشکل جديدجدید چند بار طبع گرديدهگردیده است. از جمله چاپ حروفی در 5 جلد (يكیک جلد مقدمه و 4 جلد تفسيرتفسیر) توسط مؤسسه اسماعيلياناسماعیلیان قم؛ مؤسسه الوفا بيروتبیروت در 4 جلد؛ كتابفروشیکتابفروشی اسلاميهاسلامیه تهران در 5 جلد؛ مؤسسه الرسالة بيروتبیروت در سال 1403 ه. ق.

چاپ جديدیجدیدی در پنج جلد به قطع رحلی توسط مركزمرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقيقتحقیق گروه بحثهای اسلامی این مؤسسه و مقدمه شيخشیخ محمد مهدی آصفی، صورت گرفته است.

# سه ديدگاهدیدگاه در تفسيرتفسیر

# نيازنیاز به تفسيرتفسیر برای فهم قرآن

# حجيتحجیت ظواهر قرآن

# سه عامل مهم از عوامل ايجادایجاد كنندهکننده ضرورت تفسيرتفسیر

# تاريختاریخ تفسيرتفسیر (در مراحل سه‌گانه) و بايسته‌هایبایسته‌های مرحله سوّم

# خطوط و اصول كلیکلی تفسيرتفسیر اهل بيتبیت

## تنزيهتنزیه خداوند از تجسيمتجسیم

## تنزيهتنزیه انبياءانبیاء از گناه

## محال بودن رؤيترؤیت خداوند

## نظر اهل بيتبیت در هدايتهدایت و ضلالت

## نظر [[اهل بیت]] در حيرحیر و تفويضتفویض

## تفسيرتفسیر قرآن به قرآن

# روشهای تفسيریتفسیری

## تفسيرتفسیر به رأی

## تفسيرتفسیر به مأثور

# تفسيرتفسیر البرهان

# مصادر روايیروایی تفسيرتفسیر البرهان

# جعل در رواياتروایات [[اهل بیت]]

# نسخه‌ای در كتابخانهکتابخانه وزيریوزیری يزدیزد به شماره( 5998)

# نسخه‌ای در كتابخانهکتابخانه فيضيهفیضیه قم (39- 40- 16 تفسيرتفسیر)

# نسخه‌ای در كتابخانهکتابخانه دانشكدهدانشکده ادبياتادبیات دانشگاه تهران به شماره( 457)

# نسخه‌ای در كتابخانهکتابخانه دانشكدهدانشکده الهياتالهیات دانشگاه تهران شماره 20 ب و 25 ب

# نسخه كتابخانهکتابخانه [[مدرسه عالی شهید مطهری]] تهران( 2057).

* تفسيرتفسیر ابوالحسن عليعلی بن ابراهيمابراهیم.

* [[بصائرالدرجات]]؛ أبيأبی جعفر محمد بن حسن صفار.

* [برگزیده] بصائر الدرجات؛ شيخشیخ سعد بن عبدالله قميقمی.

* [[الکافی]] ؛ ابوجعفر محمد بن يعقوبیعقوب كلينيکلینی مشهور به ثقـة الاسلام.

* [[قرب الإسناد]] ؛ أبيأبی عباس عبدالله بن جعفر حميريحمیری.

* غيبت؛غیبت؛ أبيأبی عبدالله محمد بن إبراهيمإبراهیم مشهور به ابن زينب‏زینب‏.

* [[الأمالی]] ؛ شیخ مفيدمفید.

* [[الإختصاص]] ؛ شیخ مفيدمفید.

* كتابکتاب الزهد؛ حسينحسین بن سعيدسعید اهوازياهوازی.

* التمحيص؛التمحیص؛ حسین بن سعید اهوازی.

* كتابکتاب سُليمسُلیم بن قيسقیس هلالي؛هلالی؛ این اثر بعدها بنام اسرار آل محمد (ص) شناخته شده.

* كتابکتاب ابوالحسن محمد بن أحمد بن عليعلی بن حسينحسین بن شاذان؛ وی فقيهیفقیهی دانشمند بوده.

* [[من لا یحضره الفقیه]]؛ ابوجعفر محمد بن عليعلی بن حسينحسین قميقمی ابن بابويهبابویه معروف به شیخ صدوق و نیز رئیس المحدثین. این محدث در میان دانشمندان شیعی جایگاهی والا دارد. کتاب حاضر یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.

* التوحيد؛التوحید؛ شیخ صدوق.

* [[التهذیب]]؛ أبيأبی جعفر محمد بن حسن طوسيطوسی که او را بزرگ شیعه برشمرده، شيخشیخ الطائفة می خوانند. این کتاب او یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.

* المحاسن؛ أبيأبی جعفر أحمد بن محمد بن خالد برقيبرقی. وی دانشمندی مورد وثوق بوده است.

* [[تفسیر مجمع البیان]] ، أبوعليأبوعلی فضل بن حسن طبرسيطبرسی.

* [[تفسیر جوامع الجامع]]؛ طبرسيطبرسی.

* كشفکشف نهج البيان؛البیان؛ شيخشیخ محمد بن حسن شيبانيشیبانی. این کتاب در زمینه تفسیر است.

* صحيفةصحیفة الرضا؛ که مجموعه‌ای از روایات آن حضرت است.

* منهاج الحق و اليقين؛الیقین؛ وليولی بن نعمة الله حسينيحسینی رضويرضوی حائريحائری. وی عالمی فاضل بوده است.

* تفسيرتفسیر نهج البيانالبیان ؛ [این کتاب در الذريعة،الذریعة، همان کتاب كشفکشف نهج البيانالبیان قلمداد گردیده که پیش تر برشمرده شد].

* تأويلتأویل الآياتالآیات الباهرة فيفی العترة الطاهرة، شيخشیخ شرف الدينالدین نجفي‏نجفی‏. او دانشمندی پرمایه بوده است.

* ما أنزل من القرآن فيفی أهل البيت؛البیت؛ شيخشیخ محمد بن عباس بن مروان بن ماهيارماهیار مشهور به ابن جُحام، ابوعبدالله بزاز. نجاشی و علامه حلی در کتاب های [[رجال]] شان پس از تاکید بر وثاقت و درستی گردآورنده آن، این کتاب را در موضوع خود بی مانند و در اصل دارای هزار صفحه برشمرده اند. نگارنده البرهان خود این کتاب را ندیده بلکه مطالبش را بواسطه نقل شیخ شرف الدينالدین نجفينجفی از آن آورده و گفتنی است، آن نسخه نیز تنها بخشی از سوره إسرا را تا پایان قرآن دربرداشته است.

* الطرائف؛ أبوالقاسم عليعلی بن موسی بن جعفر بن محمد بن أحمد مشهور به سيدسید ابن طاوس که عالمی پرهیزگار و بسیار موثق است.

* [[تحفة الأبرار]]؛ سيدسید حسينحسین بن مساعد حسينيحسینی نجفينجفی. سخنانی که از اهل سنت در البرهان نقل شده، بواسطه نقل این کتاب و نیز کتاب الطرائف بوده است.

* ربيعربیع الأبرار؛ محمود زمخشريزمخشری مشهور به جار الله.

* [[المناقب]]؛ محمد بن عليعلی بن شهر آشوب، یکی از دانشمندان بزرگ شیعی که وی را با نام ابن شهر آشوب می‌شناسند.

* [[مجموعه ورام]]؛ شيخشیخ أبيأبی الحسينالحسین ورام. او عالمی فاضل بوده است.

* [[کامل الزیارات]]؛ شيخشیخ أبيأبی القاسم [[جعفر بن محمد بن قولویه]]. ابن قولویه از موثق ترین عالمان شیعی شمرده می‌شود.

* [[مشارق انوار الیقین]] ؛ شيخشیخ رجب برسيبرسی.