پیش‌نویس:گنبد الله وردی خان

گنبد الله‌وردی خان مقبرۀ سردار مشهور صفوی الله‌وردی خان گرجی و از تالارهای حرم امام رضا در شهر مشهد است. این بنا که در شرق حرم واقع شده، در 1613/1021 و اندکی پیش از مرگ الله‌وردی خان به پایان رسید و یکی از زیباترین و شکوهمندترین بناهای معماری دورۀ صفوی است و برای مدت طولانی از آن به عنوان مهمانخانۀ حرم استفاده می‌شد.

پیشینه

شاه عباس یکم پس از استقرار حکومت و توسعۀ اقتدارش، اقدامات عمرانی زیادی در شهر مشهد انجام داد. در چندین سفر به خراسان و مشهد که اغلب همراه

بزرگان دربار بود، او دستور ساخت و سازهای زیادی در حرم رضوی صادر کرد. همزمان با این امر، برخی از رجال عصر نیز اقدام به ساخت وساز در این عرصه کردند، ازجمله الله‌وردی خان و حاتم‌بیگ اردوبادی. الله‌وردی خان از 1013 و در میانه همین سفرهای سلطنتی شاه به خراسان، پیگیر ساخت این گنبدخانه در حاشیۀ صحن تازه ساخته شده عباسی بود، امری که مطابق کتیبۀ بنا، تا تکمیل آن، 8 سال طول کشید.

داستانی عامیانه دربارۀ این بنا روایت شده  که مطابق آن، الله‌وردی‌خان درباره پیشرفت کار بنا از معمار می‌پرسد و در پاسخ می‌شنود که کار به پایان رسیده و بنا منتظر تشریف‌فرمایی قدوم عالی است! سردار پیر این پاسخ را نشانۀ نزدیک شدن مرگ خود دانسته و اندکی بعد هم می‌میرد.  به رغم این که در داخل این بنا و راهروهای متصل به آن، کسان دیگری نیز دفن شده‌اند، شکوه و فخامت آن باعث شد تا پیش از ساخته شدن رواق دارالضیافه در اواخر دورۀ قاجار، از این رواق به‌عنوان مهمان‌خانۀ مخصوص حرم مطهر استفاده و به «دارالضیافۀ سرکار فیض‌آثار»هم مشهور شود. کسانی مانند سلطان‌اکبر گورکانی و ناصرالدین‌شاه قاجار در این جا میزبانی شده‌اند.

معماری

گنبد الله‌وردی خان یک  گنبدخانۀ هشت‌گوش به ارتفاع 1/16 و مساحت 171 متر مربع است که جلوۀ بیرونی آن تنها یک گنبد بدون ساقه با نمای فلزی و یک ایوان ورودی با شکوه در شرق است که اکنون بخشی از رواق دارالضیافه به‌شمار می‌آید. معمار این تالار کوچک در ساخت بنا، معمار کوشیده است با ساخت یک گنبد کم‌خیز، جلوۀ بیرونی بنا را در برابر نمای گنبد طلا و صحن انقلاب به حداقل برساند و تمام هنرنمایی و شکوهمندی را درون گنبدخانه متمرکز کرده است. ازاین‌رو، گنبد به‌صورت یک پوستۀ کم‌ارتفاع ساده اجرا شده است.

به نظر پوپ، این بنا که هم‌زمان با مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان ساخته شده، با تناسبات دقیق و سازمان موزونش شاید کامل‌ترین عنصر معماری حرم امام رضا باشد و شیوۀ بنا نشان می‌دهد، معمار آن اصفهانی بوده است. معماری که رقم کارش با عنوان «عمل امیر بن حاج محمود نظرانی 1022» در کتیبه‌های ازمیان رفتۀ بنا وجود داشت.

تزیینات

نمای گنبد تا اواخر آجری بود و در دورۀ پهلوی دوم با خشتهای مسی پوشیده شد. نمای درون بنا با کاشی معرق و مقرنس آراسته شده است. کف رواق در گذشته کاشی فیروزه‌ای بود که در دورۀ پهلوی دوم تبدیل به سنگ مرمر شد. ازارۀ بنا سنگ مرمر سبز است که در پخی ها ستونهای توکار مزین به طرح گلدان کار شده است. بالای ازارۀ دیوارها عبارت‌‌ است از طاق‌نماهای دو طبقه کاشی معرق در هشت ضلع که با قوس‌ها و چشمه‌های طاق‌ها و دهلیزها لبریز شده و بر حال و هوای قدس‌آمیز فضا افزوده است.

شروع گنبد یک دایره قطارهای مقرنس است که در هفت ردیف، با نزدیک شدن به مرکز گنبد، از پایین به بالا، کوچک‌تر می‌شوند و درنهایت به نورگیر شمسۀ معرّق وسط سقف منتهی می‌گردد. نمای رواق کاربندی‌های متنوعی، مانند  قاب‌بندی و رسمی‌بندی در محل اتصال سقف و دیوارها و مقرنس‌سازی و قاب‌بندی در داخل طاق‌نماها دارد. کاشی‌ها نقوش گیاهی، هندسی و جانوری دارند. همچنین در ضلع جنوبی، نمونه‌ای از بسم‌الله به خط طغرا که با طرح  پرنده کار شده است. قاب‌های بغل‌کش طبقۀ دوم کاشی هفت رنگ با کاشی‌های هفت‌رنگ و نقوش هندسی اجرا شده است. کتیبۀ زیر گنبد، سوره‌های توحید و جمعه به خط ثلث است و کتیبۀ دیگری در طاق نماهای پایین، تاریخ 1021 ق دارد.در ازارۀ ضلع جنوبی، سنگ مرقد الله‌وردی‌خان به خط نستعلیق و تاریخ 1022ق نصب است و د رهمان ضلع، رباعی منسوب به شاه‌عباس صفوی که در جواب رباعی شیخ بهایی گفته شده، بر دیوار نقش بسته و نام خوش‌نویس با عبارت «قائله و راقمه حسن الخادم» در انتهای کتیبه هست. در صفۀ شرقی در ضمن اشعاری به خط نستعلیق، ماده تاریخ ساخت بنا (1021ق) با کلمات «کعبه خلق و سجده‌گاه ملک» نمایان شده است.