ابوالفضل فاتح

ابوالفضل فاتح روزنامه‌نگار، فعال سیاسی، کارشناس ارتباطات و پزشک است. او اهل شاهرود در استان سمنان است.

ابوالفضل فاتح
اطلاعات شخصی
زاده	ابوالفضل فاتح شاهرود، سمنان
ملیت	ایران
محل تحصیل	دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه آکسفورد
شغل	پزشک، فعال سیاسی
مذهب	اسلام شیعه

تحصیلات

فاتح فارغ‌التحصیل رشته پزشکی از دانشگاه علوم پزشکی تهران (۱۳۷۶) و فارغ‌التحصیل دکترای ارتباطات از دانشگاه آکسفورد (۱۳۹۰) است.

فعالیت‌های سیاسی - رسانه‌ای

فاتح از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ دبیر انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران بود. او در سال ۱۳۷۸ خبرگزاری ایسنا را تأسیس کرد و تا سال ۱۳۸۴ مدیرعامل آن بود. او مسئول کمیته رسانه و تبلیغات ستاد انتخاباتی میرحسین موسوی در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۸۸ بود و پس از انتخابات ممنوع‌الخروج شد اما نهایتاً این ممنوعیت لغو گردید.

او در ایسنا، نوع و سبک جدیدی از خبرگزاری غیر دولتی در ایران با شعار «هر دانشجو، یک خبرنگار» و در ستاد میرحسین موسوی سبک و رویکرد جدیدی از تبلیغات با شعار «هر شهروند یک ستاد» را بنیان گذاشت. این سبک مبتنی بر روش‌های غیر متمرکز و قابل تکرار بود که مشارکت گستردهٔ عموم مردم در فرایند اطلاع‌رسانی و تبلیغات را پایه و اساس قرار داده و از روش‌های سنتی و متمرکز پرهیز داشت. این روش با تأکید بر بهره‌گیری حداکثری از اینترنت و تکنولوژی ارتباطات نظیر وبلاگ، سایت، ایمیل، پیامک، بلوتوث و CD را مد نظر قرار داده و در عین حال روزنامهٔ تک برگی، به‌کارگیری برگه‌ها و پوسترهای تبلیغاتی سیاه و سفید و تأکید بر قطع A۴ و A۵ و A۳ که توسط عموم قابل تکرار بود و همچنین تأکید بر تولید پیام‌های کوتاه و مؤثر که مردم خود به تکرار آن مشتاق باشند و نیاز به پمپاژ آن از یک مرکز نباشد را در شمار شیوه‌های دیگر تبلیغاتی ستاد قرار داد.

ابوالفضل فاتح در کمیته رسانه و تبلیغات ستاد انتخاباتی میرحسین موسوی همچنین رنگ سبز را به عنوان نماد تبلیغاتی این ستاد اعلام کرد که با این اقدام برای نخستین بار «رنگ» به تبلیغات انتخاباتی در ایران وارد شد. این اقدام بحث‌های فراوانی را بین موافقین و مخالفین موسوی دامن زد. فاتح، انتخاب «رنگ سبز» را بومی و مذهبی و ناشی از پیشنهادهای مردم می‌دانست، اما مخالفین آن را غربی و مخملی معرفی کردند و.

«امپراطوری دروغ» فراز مشهوری است که برای نخستین بار ابوالفضل فاتح به کار برده‌است. او در تاریخ ۱۲ خرداد ۱۳۸۸ در اعتراض به آنچه «شبکه‌ای از دروغ سازمان یافته» علیه میر حسین موسوی می‌نامید و پس از آنکه به شکلی گسترده شایعاتی از عدم حضور میر حسین موسوی در مناظره با محمود احمدی‌نژاد منتشر شده بود، در گفتگویی که سایت «قلم» منتشر کرد با رد این شایعات و اعلام این که «از دیدگاه بسیاری تاریخ انتخابات کشور هیچگاه رسماً این همه دروغ به خود ندیده‌است»، این رفتار رسانه‌ای را محصول «امپراتوری دروغ» نامید و افزود «خداوند امپراتوری دروغ را سر جایش خواهد نشاند». بدین سان اصطلاح «امپراطوری دروغ» به ادبیات سیاسی ایران وارد شد و بعداً مکرراً مورد استفاده قرار گرفت.

«برگی از خاطرات روزانه»، روزنگار فاتح از وقایع و رخدادهای انتخابات دهم ریاست جمهوری ایران بود که خوانندگان فراوانی یافت. او در آخرین برگ خاطرات خود نکات مهمی از 24 ساعت آخر انتخابات را آورده‌است: «صبح که به مسجد جامع ارشاد رفتم، جمع بسیار زیادی از خبرنگاران در این مسجد اجتماع کرده بودند. آقای مهندس موسوی به اتفاق خانم رهنورد رأی خود را به صندوق انداختند و برای صحبت کوتاهی، پشت تریبون مسجد قرار گرفت. داشت می‌گفت که ما امشب بیداریم که میکروفن قطع شد… تلفن پیوسته زنگ می‌خورد. هیچ‌کس نیست که حیرت‌زده نباشد، برخی گریه می‌کنند، بعضی فریاد می‌زنند، برخی افسرده شدند، بعضی نگرانند… بعضی وقت‌ها زنده به گور می‌شوی.»

طرح مدل بینابینی

او در سال ۱۳۸۷ در مقاله‌ای با عنوان «پیشنهادهایی برای بهبود نظام رسانه‌ای کشور» برای نخستین بار به به طرح مدلی باعنوان «مدل بینابینی» پرداخته و آن را راهگشای عبور از وضعیت انفعالی نظام رسانه‌ای در ایران دانسته‌است. در بخشی از این مقاله آمده‌است: "قواعد رسانه‌های مشارکتی اینترنتی که اصلی‌ترین مشخصه‌هایش بدون کد بودن، رایگان بودن، نداشتن کپی رایت، غیر متمرکز بودن و پذیرش مشارکت داوطلبانه‌است، اجازه می‌دهد که هر فرد رسانهٔ خاص خود را داشته یا در رسانه‌هایی با این خصلتها آزادانه یا تا حد بالایی آزادانه مطالب خود را منتشر نماید.

ایران برای نخستین بار در مدل بینابینی خبرگزاری، خبرگزاری دانشجویان را به عنوان یک رسانهٔ اینترنتی تجربه کرده‌است که هم وفادار به ارزش‌های انقلاب اسلامی بوده و هم به قواعد رسمی متعهد بوده و هم به بخشهای وسیعی از مردم (دانشجویان) فرصت داده‌است که قویا در جریان تولید و گردش اطلاعات مشارکت داشته باشند. ایسنا نه رسانه رسمی بوده نه کاملاً غیررسمی، نه محدود به نگاه و رفتار حرفه ایی بوده و نه کاملاً داوطلب و غیرحرفه‌ای، نه روش تولید و توزیع اطلاعاتش از فیلترهای رسمی و سخت عبور می‌کرده و نه صرفاً تسلیم جریان جدید رسانه‌های اینترنتی که بدون کد هستند بوده‌است. این نوع رسانه مدل خوب و مدیریت شده‌ای است که نه ما را در برابر دنیای جدید رسانه‌ای اینترنتی منفعل می‌کند و نه بیگانه.

چالش‌های و راه حل ویکی واره اسلامی و شیعی

فاتح در مقالهٔ دیگری با عنوان "چالش‌های پیش روی ویکی وارهٔ اسلامی" موضوع ویکی واره اسلامی یا شیعی و فقهی را که در جوامع اسلامی مطرح است در قالب رایج ویکی‌پدیا مقدور نمی‌بیند و برای نیل به این هدف "راهبرد بینابینی" را مجدداً مورد توجه قرار داده و راه حل می‌بیند و می‌گوید: " استفاده از اندیشهٔ "ویکی" در شکل‌دهی دائرةالمعارفی شیعی قابل تامل است، اما استفاده از بسیاری از ضوابط "ویکی" در دائرةالمعارف مذهبی مقدور نیست. چنانکه از یک دائرةالمعارف شیعی انتظار می‌رود، تمام مطالب باید از اتقان و صحت کافی برخوردار و با مبانی دینی سازگاری بنیادی داشته باشد، که چنین مهمی جز با به کارگیری متخصصان علوم دینی و آگاهان تاریخ اسلامی و شیعی ممکن نیست؛ لذا، از تولید انبوه و همگانی "جنبش ویکی"، باید به سطحی دیگر که شاید بتوان آن را "نیمه - ویکی نخبگان" نام نهاد، ورود پیدا کرد. در "نیمه - ویکی نخبگان"، تولیدکنندگان دو سطح دارند. تولیدکنندگان اصلی و تولیدکنندگان عمومی. تولیدکنندگان اصلی، کاربرانی هستند که از سطح قابل قبولی از اطلاعات مذهبی برخوردار بوده و در یکی از رشته‌ها ی مربوط تخصص دارند.

آنان می‌توانند مستقیماً مطالب خود را منتشر کنند یا گروه‌هایی تخصصی را سرپرستی کنند. کاربران سطح دو یا عمومی نیز می‌توانند اطلاعات گسترده‌ای را جمع‌آوری کرده و در اختیار کاربران سطح اول این رسانه بگذارند تا دبیران یا همان متخصصین، اطلاعات را بررسی و دربارهٔ انتشار آن تصمیم بگیرند. یعنی بر خلاف ویکی‌پدیا که سیستم "انتشار و سپس تصحیح" دارد، یعنی مطالب ابتدا در وبسایت اصلی منتشر شده و سپس حک و اصلاح می‌گردد، در نمونهٔ مذهبی باید تلفیقی از دو سیستم "انتشار و سپس تصحیح" برای نخبگان و سیستم سنتی "تایید و سپس انتشار" را برای کاربران عمومی به کار بست. به زبان دیگر کاربران عمومی در نمونهٔ مذهبی "ویکی واره"، می‌توانند اطلاعات تکمیلی را ارائه داده و طرح مسئله نمایند، اما نمی‌توانند شخصاً اقدام به انتشار مقاله کرده یا در محتوای سایر مقالات "تغییر غیر کنترل شده" ایجاد کنند. در این صورت صحت مقالات ارتقاء یافته و البته از کمیت مشارکت در تولید کاسته خواهد شد. این دیگر "ویکی‌پدیاً به مفهوم رایج آن نیست، اما شاید " راهبرد ی بینابینی " و رسیدن به یک "ویکی واره شیعی یا اسلامی " باشد."

ایده خبر ناقص / خبر کامل

ابوالفضل فاتح می‌گوید وقتی پیام ناقص صادر شود طبیعتاً ناقص نیز دریافت می‌شود و نمی‌تواند به رسالت خود که انتقال کامل پیام است، عمل کند. بر این اساس در واقع مشکل اصلی جریان تولید خبر در ایران که با همه توسعه کمی موجب توسعه کیفی نمی‌شود، همین نکته یعنی، «لکنت خبری» یا تولید پیام ناقص و خبر ناقص‌الخلقه است. او بر این باور است که این ضعف که منجر به جهانی نشدن روایت‌های ایرانی از رخدادها شده، جه بسا بیش از آن که ناشی از ضعف آموزشی و حرفه‌ای خبرنگاران باشد، ناشی از تحمیل و تنگناهای فضای سیاسی و قضایی یا نیازهای اقتصادی رسانه‌ها است و با سیطره فیلتر دائمی بر تمام مراحل تولید خبر، عملاً اتاق‌های خبر از کارکرد خود خارج شده و امکان تولید اطلاعات شفاف و خبر کامل منتفی شده‌است.

او تنها راه حل این مشکل را تولید «خبر کامل» در برابر «خبر ناقص» را تامین آزادی تولید و انتشار اطلاعات مبتنی بر رفتار و استانداردهای حرفه‌ای به همراه گسترش رسانه‌های مستقل و غیر حکومتی ومی‌داند و می‌گوید رسانه‌های مستقل شاخص آزادی در هر یک از جوامع شناخته می‌شوند و گسترش رسانه‌های دولتی و حکومتی که در گیر و دار فیلترینگ دائمی و تولید «خبر ناقص» هستند نمی‌تواند شاخصی از توسعه رسانه ای و جامعه بی لکنت باشد.

بعد آینده و دولت / ملت‌های مجازی

فاتح بر این باور است که رسانه‌های عمدتاً در گذشته و حال متمرکز شده و از «بعد آینده» و «آینده نویسی» غفلت شده‌است. او «بعد آینده» را بعد مغفول اما کلیدی در خبر می‌داند و می‌گوید رسانه‌ها وقتی می‌توانند به رسالت خود به‌درستی عمل کنند که نخست، خبر را روایت ساده از رخدادها ندانند و افزون بر آن در کنار گذشته و حال، با گشودن «بعد آینده» در خبر که ارائهٔ تمایز و خصوصیتی جدید در رسانه است، بتوانند چشم‌انداز روشنی از رخدادها و تحولات آینده را پیش روی مخاطب خود قرار دهند.

در همین پیوند، با تأکید بر تغییرات تکنولوژی به ویزه تکنولوژی ارتباطات بر آینده و تأثیرات شگرف فضای مجازی بر فضای واقعی، فاتح می‌گوید در آینده نزدیک قدرت ژئوپولتیک ملت‌ها و قدرت ملت‌ها در فضای مجازی نسبتی معنی دار خواهد داشت و تأثیرات این فضا بر بسیاری از عرصه‌ها از جمله بر فرایندهای تصمیم‌گیری و تصمیم سازی، بر مفهوم دموکراسی، اقتصاد و معاهدات بین‌المللی مشهود خواهد بود و در جغرافیای مجازی با ظهور هویت‌های جدید، رهبران و حتی دولت ها و ملت‌های مجازی با مناسبات خاص خود، شکل خواهند گرفت

منطقه آزاد انسانی

فاتح با توجه به مشکل بسیاری از ایرانیان دور از وطن که همه ساله به دلیل مشکلات تردد امکان ورود به کشور را ندارند و این دسته از مهاجران مجبور می‌شوند با پذیرش مشکلات و صرف هزینه‌های بسیار در کشورهای همسایه به دیدن والدین یا بستگان و آشنایان خود بروند یا به‌طور کلی از دیدن آنان برای همیشه محروم بمانند، پیشنهاد می‌دهد که منطقه آزاد انسانی و مذهبی در ایران تشکیل شود و حکومت اجازه و تضمین هد که این دسته از مهاجران بدون هر گونه مشکلی به شهری نظیر مشهد به عنوان منطقه انسانی و مذهبی و حرم و حریم امن در هر زمان که بخواهند سفر کرده و پس از دیدن آشنایان خود بازگردند. او این حرکت را انسانی و اخلاقی دانسته و می‌گوید مناسبتی ملی همچون نوروز را هم می‌توان برای سفر این دسته از ایرانیان دور از وطن به همه شهرهای ایران قرار داد و بر این باور است چنین اقدامی افزون بر ارزش‌های اخلاقی ئ انسانی و تسهیل ارتباط مردم وطن به تدریج بر تلقی فعلی از مهاجران تأثیر مثبت خواهد گذاشت.

موازنه جعلی (Fake Balance)

موازنه جعلی (Fake Balance) مفهوم سازی است که ابوالفضل فاتح وارد ادبیات سیاسی - اجتماعی و رسانه ای کرده است. فاتح می گوید هرگاه در جایی که در یک سیستم سیاسی یا اجتماعی و اقتصادی یا رسانه ای اصل بر تمکین برابری و فرصت های یکسان است، از این موضوع سرباز زده شده و به «برابر نمایی» اقدام شود، تا نتایج دلخواه طراحان حاصل شود، این نام و ماهیتش «موازنه ی جعلی» یا (Fake Balance) است. مثلاً در یک سیستم انتخاباتی ملاک درست برگزار شدن انتخابات، فقط شمارش صحیح آراء نیست و باید جنبه های دیگر انتخابات نیز متوازن باشد و توضیح می دهد اگر در یک سیستم انتخاباتی که اصل بر حضور نمایندگان تمام جریانات سیاسی یک کشور است، اجازه حضور نمایندگان اصلی احزاب منتقد و مخالف داده نشود و صرفاً کاندیداهای ضعیف و دستچین شده در برابر خیل کاندیداهای جریان حاکم قرار بگیرند تا این گونه نمایش شود که در انتخابات رقابت و موازنه برقرار بوده است این (Fake Balance) یا موازنه جعلی است .

او می افزاید حتی اگر امکان حضور همه ی کاندیداها فراهم باشد اما شرایط و حمایت های قانونی و سیاسی و رسانه ای سیستم از کاندیداها یکسان نباشد باز موازنه ی واقعی {Real Balance) اتفاق نبفتاده است. چرا که برگزیدگان از دل یک انتخابات متوازن خارج نشده اند و در واقع شرایط به گونه ای طراحی شده که در هر صورت کاندیداهایی که در دایره تایید سیستم حاکم می گنجند برگزیده شوند. از این روی دامنه ی انتخابات در کشورهای مختلف بین دو طیفی از موازنه ی جعلی تا موازنه ی حقیقی در نوسان است و درجه ی اعتبار هر انتخابات بسته به میران نزدیک بودن به موازنه ی حقیقی و دور بودن از موازنه ی حعلی است .

او می گوید موازنه ی جعلی منشاء بسیاری از تلاظم ها و بی ثباتی ها در سطوح مختلف یک جامعه است.

فاتح می افزاید «موازنه ی جعلی» با «موازنه ی غلط» (False Balance) در ارتباطات دو مقوله ی متفاوت هستند. به گفته ی فاتح در ارتباظات موازنه ی غلط به این معناست که جایی که بی طرفی لازم نیست به اشتباه بی طرفی اتخاذ شود، مثلاً به رغم شواد علمی به مخالفان واکسیناسیون به اندازه موافقان واکسیناسیون که اکثر دانشمندان هستند، فرصت داده شود که این اشتباه است چون ممکن است جامعه تصور کند از نظر علمی این دو از یک وزن برخوردارندو در اهمیت زدن واکسن دچار تردید شود. اما موازنه ی جعلی در رسانه یعنی در جایی که باید بی طرفی اتخاذ شود عمداً و با هدف گمراه سازی افکار عمومی و گرفتن نتیجه ی دلخواه سیاسی، صرفاً بی طرفی شکلی و ظاهری صورت گرفته اما در واقع از یک طرف جانبداری شود مثلاً در نقد یک موضوع سیاسی یا اجتماعی یک طرف یا جریان آزاد باشد هر چه می خواهد بگوید ولی جریانات دیگر در بیان دیدگاه خود دچار محدودیت و سانسور باشند، در این صورت حتی اگر تعداد دیدگاه های منتشر شده از طرفین از نظر کمی یا عددی موازنه باشد جون در بیان نظر خود از آزادی یکسان برخوردار نبوده اند، باز آن رسانه گرفتار موازنه ی جعلی است و موجب گمراهی افکار عمومی در فهم واقعی دیدگاه هر جریان می شود .

پیوند به بیرون

• گفتگو با ابوالفضل فاتح در مورد خبرگزاری ایسنا