ابوالهیثم

احمد بن حسن جرجانی که در صوان الحکمه تالیف ظهیرالدین ابوالحسن بیهقی با کنیه ی ابوالهیثم آمده‌است. ابوالهیثم اسماعیلی بوده و شاگردانی داشته‌است و سخنانی مشتمل بر مباحث دینی اسمعیلیه. او در نسخه‌ای از صوان الحکمه و مجموعه رسایل فارسی ابن سینا به نام ابن الهیثم خوانده شده که پیداست با حکیم ابوعلی بن الهیثم معروف به بطلمیوس ثانی خلط شده‌است.

ابوالهیثم قصیده‌ای مشهور دارد که شامل پرسشهایی از مباحث فلسفی، منطقی، نحوی، دینی و تأویلی است. خود او قصد شرح و توضیح مسائل موجود در قصیده اش را داشته که اجل به او فرصت نداده است. ابتدا شاگرد او به نام محمد بن سرخ نیشابوری ــ که از شاگردان ابوالهیثم بوده ــ شرحی بر قصیدهٔ استاد خود نوشته بوده که نسخه‌ای از آن به دست ما رسیده، و با ویرایش محمد معین و هانری کربن چاپ انتقادی شده‌است. در این شرح قصیده ی ابوالهیثیم شامل 76 بیت است. پس از آن ناصر خسرو قبادیانی شرحی بر این قصیده می نویسد که به کتاب جامع الحکمتین می انجامد. ناصر خسرو این شرح را به درخواست امیر بدخشان می نویسد و در شرحِ خود، ترتیبِ اشعارِ قصیده را رعایت نکرده، بلکه با توجه به نظم درونی مباحث حکمت اسماعیلی بیت‌هایی را انتخاب، و با توجه به آن نظم، شرح کرده‌است.

بخشی از این قصیده

 در بخش پایانی این قصیده می گوید: ...

اگر جوابش گویند شاد باشم سخت / کسی که باشد برهان نمای دعوی دار

نگوید آنکه نیاموختست و اصلش نیست/ سخن نیارد سخته بوزن و بمعیار

اَیا مقدر تقدیر و مبدع الاشیا / بحق حرمت آزرم احمد مختار

که مر مرا و مر آن را که علم دین طلبد / ز چنگ محنت بِرهانمان، ابا غفار

و هر که بد کند او با کسی که بد نکند / بلعنتش کن یارب وزو در آر دمار