الکساندر بکوویچ-چرکسکی

الکساندر بکوویچ-چرکَسکی (به انگلیسی: Alexander Bekovich-Cherkassky) با نام اصلی «دولت‌گیری‌میرزا» (درگذشت ۱۷۱۷)، یک افسر روسی با اصالت چرکسی بود که اولین لشکرکشی ارتش روسیه به آسیای میانه را رهبری کرد.

پرترهٔ نقاشی الکساندر بکوویچ-چرکَسکی - ۱۸۲۲

الکساندر بکوویچ-چرکسکی که در بدو تولد مسلمان و فرزند یکی از حاکمان کاباردیا بود، به مسیحیت گروید و به ارتش روسیه پیوست، اگرچه تاریخ و شرایط این وقایع ثبت نشده‌است. در سال ۱۷۰۷، وی توسط پیتر بزرگ مأموریت یافت تا در اروپای غربی در رشته دریانوردی تحصیل کند و در اواخر سال ۱۷۱۱ دوباره به روسیه بازگشت. از آنجا او را به کاباردیا زادگاهش فرستادند و برخی از افراد قدرتمند را در آنجا ترغیب کرد تا از تزار روسیه در عملیات علیه امپراتوری عثمانی حمایت کنند.

در جستجوی طلا

دو سال بعد، یک مسافر ترکمن وارد حاجی‌ترخان شد و به مقامات محلی اعلام کرد که آمودریا که قبلاً به دریای خزر می‌ریخت، توسط خیوه‌ای‌ها به دریاچه آرال هدایت شده‌است تا ماسه‌های طلایی آن را از آب رودخانه استخراج کنند.

شاهزاده گاگارین، که در آن زمان فرماندار محلی بود، نمایندگان خود را به منظور تأیید این افسانه به خانات خیوه فرستاد. آنها با یک گونی ماسه طلایی بازگشتند که گفته می‌شد از آمودریا استخراج شده‌است. سپس به این افسانه اعتبار داده شد و فرد ترکمن را به سن پترزبورگ آوردند. تزار پتر که از ثروت افسانه‌ای خیوه مطلع شد، برای ادامه جنگ بزرگ شمالی خود به شدت به طلا احتیاج داشت. او در ۱۴ فوریه ۱۷۱۶ یک گروه ۷۰۰۰ نفری را تحت فرماندهی شاهزاده بکوویچ-چرکسکی به‌عنوان یک مسلمان‌زاده و متخصص در امور جنگ را به منطقه گسیل کرد با این مأموریت‌ها: ۱) بررسی بستر رودخانه آمودریا و گزارش احتمال انحراف آن به خزر. ۲) خان خیوه را وادار به تبعیت کند. ۳) ایجاد زنجیره‌ای از استحکامات در امتداد آمودریا؛ ۴) فرستادن فرستادگانی به هند به منظور برقراری بازرگانی مستقیم با امپراتوری گورکانی.

فاجعه خیوه

بکوویچ-چرکاسکی این دستورات را در حاجی‌ترخان دریافت کرد. او در آنجا مشغول کار نقشه‌برداری بود و اولین نقشه دریای خزر را تهیه کرد. وی به درجه ناخدا یکم ارتقا یافت و در ترکمنستان فرماندهی اکتشافات مقدماتی را بر عهده داشت. او برخی از قزاق‌ها را برای ساخت دژ در شاه‌قدم (کراسنودودسک) و الکساندروفسک برجا گذاشت. بکوویچ در فوریه ۱۷۱۷ به حاجی‌ترخان بازگشت و لشکر دیگری جمع کرد و به همراه چند مهندس و نقشه‌بردار به سمت خیوه حرکت کرد. ماه‌ها بعد چندین تاتار بازگشتند و خبر وحشتناک فاجعه‌ای را که برای لشکر راهی خیوه اتفاق افتاد، بازگفتند. قلعه‌های تازه احداث شده در ترکمنستان به یک‌باره تخلیه شدند، و آب‌وهوای نامساعد و قبایل ترکمن باقی‌مانده این دژها را نابود کردند.

آنچه دقیقاً برای بکوویچ-چرکاسکی اتفاق افتاد، همچنان جای بحث دارد. به گفته چند نفر از بازماندگان گروه وی، آنها تا ۱۲۰ کیلومتری خیوه پیشروی کردند و در آن موقع خان با یک ارتش ۲۴۰۰۰ نفری به آنها حمله کرد. پس از سه روز نبرد خونین، خیوه‌ای‌ها متفرق شدند. بکوویچ-چرکاسکی با دیدن دشمن بسیار زیاد، فهمید که دیپلماسی بخت موفقیت بیشتری دارد. بکوویچ با همراهی تنها ۵۰۰ نفر از افرادش به اردوگاه دشمن رفت تا شروط خود را پیشنهاد دهد. خان وانمود کرد که به او تسلیم می‌شود، به گرمی از او استقبال می‌کند، و او را متقاعد می‌کند تا سپاه روس را برای اقامت در پنج شهر جداگانه تقسیم کند تا علوفه‌یابی آسان‌تر شود. سپس خیوه‌ای‌ها یک به یک به پنج شهر حمله کردند و بیشتر روس‌ها را کشتند و بقیه را به عنوان برده فروختند. آن‌ها همه افسران روس از جمله شاهزاده بکوویچ-چرکاسکی را اعدام کردند.

پتر کبیر از آنجایی که هنوز درگیر جنگ با سوئد و همچنین خصومت با امپراتوری عثمانی بود، کاری برای انتقام این شکست انجام نداد. تنها بیش از یک قرن بعد بود که امپراتوری روسیه لشکرکشی‌های خود به آسیای میانه را از سر گرفت.