امثال و حکم

اَمثال و حِکم کتابی چهار جلدی به تألیف علامه علی اکبر دهخدا است که بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰ جمع‌آوری و در سال ۱۳۱۰ در تهران منتشر شد. این مجموعه دارای نزدیک به ۵۰هزار امثال و حکم (ضرب‌المثل)، کلمات قصار و ابیات متفرقه‌است. این کتاب نخستین فرهنگ جامع در زمینه امثال فارسی بوده و می‌توان آن را کامل‌ترین و معتبرترین فرهنگ با موضوعیت امثال و حکم فارسی دانست. مطالب به ترتیب الفبا تنظیم و ضرب‌المثل‌ها شرح و تفسیر شده‌است. دهخدا، از خردسالگی به گردآوری امثال عوام، کوشش کرده بود.

جلد امثال و حکم

بخش‌های کتاب

بخش بزرگ‌تر کتاب (۹۷ درصد آن) عبارت از ضرب‌المثل‌های مکتوب ادیبانه، کلمات قصار و اشعاری از قدمای شاعران ایران یا شاعران فارسی‌زبان و تنها ۳درصد آن ضرب‌المثل‌های عامیانه‌است.

منابع کتاب

دهخدا برای جمع‌آوری مطالب کتاب از منابع زیر استفاده کرد.

1. مجموعهٔ «امثال میدانی» که در سدهٔ پنجم هجری به زبان عربی تألیف شده‌است. دهخدا از این کتاب نزدیک به هزار ضرب‌المثل عربی بر گرفته و به مجموعهٔ خود وارد کرده‌است.
2. «مجموعهٔ مختصر امثال» چاپ هندوستان که یک صد ضرب‌المثل از آن اقتباس کرده‌است.
3. «جامع التمثیل» که در هند و در سدهٔ ۱۱هجری چاپ شده و دهخدا نزدیک به سیصد مثل از آن در کتاب خود آورده‌است.
4. «شاهد صادق» که یک مجموعهٔ هندی است و دهخدا توجه ویژه‌ای به آن نداشته و به نقل از چند مثال از آن بسنده کرده‌است.

شیوه جمع‌آوری مطالب

• دهخدا به پیروی از رسم و شیوهٔ شاعران و نویسندگان قدیم ایران ضرب‌المثلها را نه به صورتی که در زبان مردم بوده، بلکه به صورتی که در کتاب‌ها و دیوان‌ها آمده نقل کرده‌است. چنان‌که گویی اصلاً در صدد گردآوری فرهنگ مردم (فولکلور) نبوده، بلکه قصد داشته که شعرها و کلمات اخلاقی و پندآموز را در یک جا گرد آورد. از این‌رو است که ضرب‌المثل‌ها در کتاب او مقام دوم را گرفته و اغلب تنها به عنوان مترادف امثال و حکم ادبی ذکر گردیده‌است.
• مؤلف مفهوم ضرب‌المثل را با مفهوم کلمات کوتاه حکیمانه و اخلاقی در هم ریخته‌است.
• دهخدا در تألیف خود بیش از هزار عبارت عربی آورده‌است که بیشتر آیات قرآن و احادیث نبوی و کلمات منسوب به امامان شیعه و امثال و نظایر آن‌هاست.
• چهل و پنج هزار بیت از شاعران کلاسیک (از جمله پنج‌هزار بیت از فردوسی، چهار هزار بیت از سعدی، دو هزار و پانصد بیت از نظامی گنجه‌ای، دو هزار و پانصد بیت از اسدی طوسی، دو هزار و پانصد بیت از جلال الدین رومی) در کتاب جمع‌آوری شده‌است. بیشتر این بیت‌ها شکل‌های گوناگون یک ضرب‌المثل است که هر شاعری به سلیقهٔ خود و با بیانی خاص به نظم درآورده‌است. تعمیم مفهوم ضرب‌المثل تا بدین میزان هرگز جایز نیست و تنها عباراتی را که مال خاص و بی‌تردید مردم بوده (خواه فولکلور یا فرهنگ عام مردم و خواه ادبی) می‌توان در زمرهٔ ضرب‌المثل‌ها به‌شمار آورد. با دقت و بررسی در این مجموعه به خوبی آشکار می‌گردد که دهخدا امثال و حکم، آیات و اخبار و کلمات قصار بزرگان را بدون توجه به این‌که آیا در میان مردم رایج و متداول‌اند یا نه گردآوردی و در کنار هم قرار داده‌است.