ایلیا نیکالایویچ برزین

بِرِزین، ایلْیا نیکُلایِویچ، خاورشناس روس بود.

ایلیا نیکالایویچ برزین
نام هنگام تولد	Илья Николаевич Березин
زادهٔ	۳۰ ژوئیهٔ ۱۸۱۸ Yug، Permsky Uyezd، Perm Governorate، امپراتوری روسیه
درگذشت	۳ آوریل ۱۸۹۶ (۷۷ سال) سن پترزبورگ, Russian Empire
پیشه	historian, philologist, Orientalist, pedagogue

شناخت اجمالی

در ۱۹ ژوئیه ۱۸۱۸ در شهر پِرم روسیه به دنیا آمد. پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه در زادگاهش، از ۱۸۳۴ در دانشکده خاورشناسی دانشگاه قازان به فراگیری زبان‌های شرقی و خاورمیانه پرداخت و سپس در فاصله سال‌های ۱۸۳۷ تا ۱۸۴۱ تحصیلات خود را در رشته ادبیات شرق تکمیل کرد و به مقام استادی رسید. برزین در ۱۸۴۲ از سوی دانشگاه قازان برای تحقیق به کریمه، قفقاز، ایران، بین‌النهرین، مصر، سوریه و ترکیه سفر کردو پس از بازگشت، مشاهداتش را، در کتابی با عنوان> مسافرت در مشرق زمین <منتشر ساخت و به گردآوری و نشر کتاب‌های شرقی، و نیز تأسیس کتابخانه‌ای به نام کتابخانه مورخان شرق همت گماشت که نخستین کوشش برای گردآوری، تفسیر و نشر آثار مورّخان و وقایع نگاران شرق در روسیه بود، اما زمینه اصلی پژوهش‌های او تاریخ مغولان و اردوکشی‌های آنان به غرب است که در این زمینه بخشِ تاریخ مغولِ جامع التواریخ یا تاریخ رشیدی خواجه رشید الدین فضل اللّه (۶۴۵ ـ ۷۱۸) را به روسی برگردانده است.

فعالیت‌ها

گویشی

مطالعات برزین در زمینه گویش‌ها و زبان‌های ایرانی، از جمله گیلکی، تاتی، طالشی، مازندرانی، لاهیجانی، کردی و «گبری» (گویشِ بَهدینان • یعنی گویش زرتشتیان ایران) است که چهار گویش اول را در دانشگاه سن پترزبورگ نیز تدریس می‌کرد. [۳] به شعر و داستان‌نویسی، و ادبیات رومی نیز توجه داشت و از اولین محققان روسیِ علاقه‌مند به ادبیات پروونسال (یکی از زبان‌های رومیایی مشتق از زبان لاتینی) بود.

پژوهشی

برزین، بتدریج، فعالیت‌های خود را بر روی باستانشناسی خاورمیانه متمرکز ساخت و نتیجه پژوهش‌هایش را، بویژه در خصوص اسلام، مسیحیت، یزیدیگری، و قبایل کوچ نشین و سازمان اداری دولت عثمانی، در روزنامه‌ها و مجله‌های علمی و اجتماعی منتشر کرد.

شغل

او از ۱۸۴۶ استاد زبان ترکی دانشگاه قازان بود و با انتقال بخش تدریس زبان‌های شرقی این دانشگاه به سن پترزبورگ در ۱۸۵۵ استاد و عضو گروه زبان ترکی آن دانشگاه شد. برخی دیگر از مشاغل برزین عبارت بود از: بازرسی کتاب‌های شرقیِ چاپ قازان (۱۸۴۹ ـ ۱۸۵۵)، ویراستاری بخش شرقی دائرةالمعارف بزرگ روسی (۱۸۶۱ـ ۱۸۶۳) و ریاست بخش مسکوکات شرقی و مشاور دولتی (از ۱۸۶۵). وی در ۱۸۵۸ به اروپا سفر کرد و به عضویت انجمن آسیایی درآمد. از اواسط دهه ۱۸۷۰، بیشتر عهده دار وظایف دولتی شد و کمتر به فعالیت در محافل علمی می‌پرداخت. با این حال، در چهارمین اجلاس خاورشناسان در فلورانس (۱۸۷۸) شرکت کرد.

وفات

برزین در ۲۲ مارس ۱۸۹۶ در سن پترزبورگ درگذشت. پس از مرگش، برخی از محققان درباره او مقالاتی نوشتند.

از نگاه دیگران

دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به آثار و فعالیت‌های حرفه‌ای برزین وجود دارد؛ بعضی، دستاوردهای حرفه‌ای و تحقیقاتی او را ستوده‌اند، و برخی دیگر، دیدگاه‌های او را درباره جهان اسلام منفی دانسته‌اند.

آثار

از برزین حدود سیصد دورنما و نقاشی از مکان‌های مسکونی و چهل نقشه از شهرها و قلعه‌ها باقی‌مانده که جداگانه منتشر شده است. او نخستین کسی است که نقشه تهران را در ۱۲۶۹/ ۱۸۵۲ تهیه کرد. از برزین آثاری درباره زبانشناسی، تاریخ، فلسفه و باستانشناسی کشورهای خاورمیانه باقی‌مانده است، از جمله:

• پژوهش‌هایی درباره لهجه‌های مسلمانان، در دو جلد:
  • ۱) نظام لهجه‌های ترکی (قازان ۱۸۴۸)
  • ۲) پژوهشهایی درباره لهجه‌های ایرانی (قازان ۱۸۵۳)
• کتابخانه مورخان شرق (قازان ۱۸۴۹ـ۱۸۵۴)
• مسافرت در مشرق زمین در دو جلد:
  • ۱) مسافرت در داغستان و ماوراء قفقاز (قازان ۱۸۵۰)
  • ۲) سیاحت در شمال ایران (قازان ۱۸۵۲) (این کتاب بیش از آن‌که یک سفرنامه باشد، اثری علمی با انشایی جذاب بر مبنای مطالعه دقیق در ادبیات ایران و ترجمه کتب خطی و استنساخ کتیبه‌های دروازه‌ها، کاخ‌ها، مساجد و دیوارهای تهران و تبریز است)
• فرامینِخان، در چهار جلد (قازان و سن پترزبورگ ۱۸۵۰ـ۱۸۶۵)
• دستور زبان فارسی به روسی (قازان ۱۸۵۳) (اولین دستینه ترجمه شده از فارسی به روسی است)
• بلغاری‌های وُلگا (قازان ۱۸۵۳)
• ضرب‌المثل‌های قبایل ترک (سن پترزبورگ ۱۸۵۶)
• ترجمهٔ جلد اول جامع‌التواریخ خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه به روسی (در هفت جلد همراه با حواشی برزین و نیز فهرستی که ژوکفسکی برای آن تهیه کرده، منتشر شده است و از نسخ نادر این اثر محسوب می‌شود)
• ترجمه تاریخ گزیده نصرت‌نامه (درباره محمد شیبانی خان و ازبک‌های بادیه‌نشین) از ترکی به روسی.

وی همچنین مقالات بسیاری را برای فرهنگ دائرةالمعارف روسی و روزنامه‌ها و مجلات ادواری روسیه (گاهی با نام مستعار نوذرف) تألیف کرده که از آن جمله است:

• خلیج فارس
• «بوشهر»
• «سفر به کربلا».

فهرست منابع

(۱) ولادیمیر بارتولد، خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمه حمزه سردادور، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۲) یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۳) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، چاپ آ آ روماسکویچ، ل آ ختاقوروف، و ع ع علی‌زاده، مسکو ۱۹۶۵.
(۴) شجاع الدین شفا، جهان ایران شناسی، (تهران ۱۳۴۸ ش).
(۵) نجیب عقیقی، المستشرقون، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۱.
(۶) Bol'shaia Sovetskaia Entsiklopediia ۲، (Moscow) ۱۹۴۹- ۱۹۵۸;.
(۷) Encyclopedia Iranica, sv "Berezin" (by Jean Calmard) ;.
(۸) J D Pearson, Index Islamicus: ۱۹۰۶-۱۹۵۵، London ۱۹۵۸، index, sv "Berezin";.
(۹) TDVIA, sv "Berezin" (by Ferman Karaµam) ;.
Uzbek Sovet Ensiklopediyas , II, Tashkent ۱۹۷۲