ایل بختی

'بُخْتی'، یا' بُخْتیّه'، یکی از طایفه‌های کهن کُرد ساکن در ناحیة بُخْتان (بوتان) در جزیرة ابن عمر در کرانة غربی رود دجله. نام و خاستگاه: ناحیة قَردو که جغرافی نویسان اسلامی (مانند ابن اثیر، بلاذری و طبری) آن را بقردا و بقردی خوانده‌اند، تا اوایل دورة اسلامی به تمامی منطقه و شهری که امروزه به جزیرة ابن عمر معروف است، و پس از آن به بخشی از منطقه و ناحیة بوتان، گفته می‌شد. در دوران کهن این ناحیه جولانگاه تاخت و تاز دولت نیرومند خالدی (= هالدیا) بود که در سدة ۹ق‌م در ناحیة وان تشکیل شد. این همان دولتی است که آشوریان با نام «اورارتو»، عبریان «اراراط» (آرارات) ویونانیان «الارودی»، «خالدوی» و «خالدایوی» از آن یاد می‌کنند و تا سدة ۶ق‌م برقرار بوده است. خالدیها با آمدن ارامنه به ناحیة وان، از آنجا به کوهستانها پناه بردند بنا بر روایت افسانه‌ای، تبار کردها به دوبرادر به نامهای بُخْت و بَجَن (نک: نیکیتین، :۸ بَچَن) بازمی‌گردد. این دو برادر به سودای به دست آوردن فرمانروایی جزیره، کارشان به ستیزه و جدایی کشید. بُخْت حکومت شهر جزیره را یافت و بجن به حصن کیفا رفت. حصن کیفا را قلعه و شهری در کرانة دجله، و میان آمِد و جزیرة ابن‌عمر دانسته‌اند؛ برای نام‌گذاری این قلعه، نک. از آن پس سرزمینی که طایفة بختی در آن می‌زیست، به نام آن طایفه، بختی، بختان یا بُهتان و بوتان نامیده شد. در تعیین نیای قومی کردان، مینورسکی بختیان را بر نیاهای پیشنهادی دیگر ترجیح می‌دهد و به نقل از هرودت، کردهای بختی را همان گروه قومی می‌داند که با ارمنیان در خاک بختان می‌زیستند و در دورة هخامنشی سیزدهمین ساتراپ امپراتوری ایران را تشکیل داده بودند.

سرزمین بختی‌ها

مینورسکی با استناد به نوشتة گزنفن که سرزمین کردوچئی را در خاور بوتان دانسته، می‌نویسد که این نام از آن زمان به بعد، بارها در متون آمده، و به بخشی از کرانة چپ رود دجله، نزدیک کوه جودی گفته می‌شد. این ناحیه که نزد نویسندگان باستان به کردوئن۲، و نامهای دیگری شبیه آن، شهرت داشته، در میان سامیها با تبدیل حرف آغازین این کلمه به «ق» به کار می‌رفته است. این ناحیه در زبان آرامی «بیت - قَردو» و شهر جزیرة ابن عمر «گزرِتایِ قَردو»، در زبان ارمنی «کردوز» و در عربی «بقردا» نامیده می‌شده است. بعدها نام بقردا از فهرست نامهای اسلامی حذف، و جزیرة ابن عمر و بوتان جای آن را گرفت بنا بر روایت اسطوره‌ای، بیت - قردو یا بقردی نخستین دهکده‌ای بود که حضرت نوح (ع) پس از فرونشستن طوفان، آن را در پای کوه جودی بنا نهاد و ۸۰تن ازهمراهان خود را در آن مسکن داد و از آن رو این ده را «سوق ثمانین» خوانده‌اند؛ مینورسکی ولایتی را که به نام بهتان، بوتان، یا بختان معروف بود و مورخان اسلامی جزیرة عمریه یا ابن عمر می‌خواندند، همان جایی می‌داند که مورخان یونانی آن را «کاردو» و «کردو» و به زبان ارمنی «قردو» نامیده‌اند IV/1133) , 1 EI). این محل با ناحیة زَوَزان در جزیرة ابن عمر، واقع در میان کوه‌های ارمنستان، اخلاط آذربایجان، دیاربکر و موصل تطبیق می‌کند.