پایه (عروض)

(تغییرمسیر از رکن (عروض))

در اصطلاح عروض (ترازشناسی شعر) به هریک از میزان‌ها یا افاعیل، پایه یا رُکن می‌گویند؛ مانند فَعولُن، مَفاعیلُن، فاعِلاتُن، مُستَفعِلُن، مَفاعِلَتُن.

پایهٔ عروضی، مجموعی از چند هجا (حداکثر ۴ و به‌ندرت ۵ هجا) است.

دو گونهٔ اصلیِ پایه عبارت است از:

  • پایهٔ سالم: آن است که آنچنان‌که در اصل وضع شده‌است همچنان باشد بی زیاد و کم؛ مانند مَفاعیلُن بحر هَزَج و فاعلاتن بحرِ رَمَل، که بدون افزودن یا کم کردن حرفی به‌طور سالم بیاید.
  • پایهٔ غیرسالم: پایه‌ای که در آن تغییری واقع شود، از زیاده کردن چیزی بر آن یا کم کردن چیزی از آن؛ اما زیاده کردن چنان است که مثلاً در میانِ لام و نونِ «مفاعیلن»، الف بیفزایند و «مفاعیلان» بگویند. اما نقصان (کم کردن) چنان است که مثلاً نون و حرکتِ لام در پایهٔ سالم «مَفاعیلُن» را حذف کنند و «مَفاعیل» باقی بماند. به رکنِ غیرسالم «مُزاحَف» می‌گویند، و تغییری که در رکنی واقع شود، «زِحاف» نامیده می‌شود.

دسته‌بندی سنتی پایه‌ها در شعر فارسی ویرایش

در علم عروض فارسی، اساس وزن بر سه حرفِ «ف» و «ع» و «ل» قرار دارد، و واژگان بر اساس هجایی که دارند، به سه دسته تقسیم می‌شوند به نام‌های (۱) سبب، (۲) وَتَد، (۳) فاصله. این طبقه‌بندی افاعیل را مدار اوزان می‌نامند.

سبب: که خود بر دو قسم است: (۱) سبب خفیف، (۲) سبب ثقیل؛:سبب مداری است که تمام واژگان دوحرفی بر آن استوار است.
سبب خفیف: دارای ۱ حرف متحرک و ۱ حرف ساکن است؛ مانند کلمه‌های «بر» و «در»، یا «تن» و «من».
سبب ثقیل: شامل تمام واژگان دوحرفی یا دوهجایی‌ست؛ مانند کلمه‌های «همه» و «رمه».
وَتَد: خود بر ۲ نوع است: (۱) وتدِ مقرون، (۲) وتدِ مفروق؛:وتد مقرون: واژه‌ای‌ست که از ۲ متحرک و ۱ ساکن تشکیل شده‌است؛ مانند کلمه‌های «اثر» و «خبر».
وتد مفروق: دارای ۳ حرف است که حرف دوم و/یا سوم ساکن است؛ مانند کلمه‌های «خنده» و «رنده».
فاصله: خود بر دو نوع است: (۱) فاصلهٔ صغری، (۲) فاصلهٔ کبری؛:فاصلهٔ صغری: دارای ۳ حرف متحرک و یک حرف ساکن است؛ مانند «اثرش» و «خبرش»، یا «ببرم» و «بزنم».
فاصلهٔ کبری: دارای ۴ حرف متحرک و ۱ ساکن است؛ مانند «ببرمش» و «بزنمش».
مدار اوزان
دسته زیردسته نام‌های معادل توضیح تقطیع نمونه
سبب خفیف تک‌کوتاهه یک حرف متحرک و یک حرف ساکن ˘ بر، در، گُل، جم
ثقیل دوبلنده spondee شامل دو حرف متحرک ¯ ¯ همه، رمه، زمه
وتد مقرون وتد مجموع، بلندآخر iamb به صورت متحرک + متحرک + ساکن شناخته می‌شود.
یک هجای کوتاه و یک هجای بلند دارد.
˘ ¯ چمن و جسد
مفروق بلندآغاز trochee دارای سه حرف است، که حرف دوم یا سوم ساکن است. ¯ ˘ نامه، جامه، دانه
فاصله صغری دوکوتاه‌آغاز anapaest دارای سه حرف متحرک و یک حرف ساکن است. ˘ ˘ ¯ چه شدم، دل من، سر من
کبری چهارچهارم‌بلند quartus paeon دارای چهار حرف متحرک و یک ساکن است. ˘ ˘ ˘ ¯ نَفَس من، بکُشمش

عروضیان، نشانه‌هایی را نیز برای هجاها در نظر گرفته‌اند؛ مثلاً سبب خفیف که دارای ۱ حرف متحرک و ۱ ساکن است، شبیه عدد ۱۰، و برای سبب ثقیل که ۲ حرف متوالی دارد، شبیه عدد دو صفر قرار داده‌اند. برای وتد مقرون نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰ و برای وتد مفروق (که متحرک + ساکن + متحرک است) علامتی شبیه عدد ۰۱۰ در نظر گرفته‌اند. همچنین برای فاصلهٔ صغری (که ۳ متحرک + ۱ ساکن است) نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰۰، و برای فاصلهٔ کبری (۴ متحرک و ۱ ساکن) نشانه‌ای شبیه عدد ۱۰۰۰۰ را وضع کرده‌اند.

با توجه به نشانه‌های انحصاری، پایه‌ها (ارکان) یادشده عبارتند از:

فعولن ۱۰۰۱۰
فاعلن ۱۰۱۰۰
مستفعلن ۱۰۱۰۱۰۰
فاعلاتن ۱۰۱۰۰۱۰
مُتَفاعِلُن ۱۰۰۰۱۰۰
مفعولاتُ ۱۰۱۰۰۱۰
مَفاعِلَتُن ۱۰۰۱۰۰۰
مفاعیلن ۱۰۰۱۰۱۰

اجزای سازندهٔ ارکان:

فعولن: وتد مجموع (فعو) + سبب خفیف (لنْ)
فاعلن: سبب خفیف (فا) + وتد مجموع (علنْ)
مفاعیلن: وتد مجموع (مفا) + دو سبب خفیف (عی و لنْ)
فاعلاتن (معروف به «فاعلاتنِ مجموعی»): سبب خفیف (فا) + وتد مقرون (علا) + سبب خفیف (تنْ)
فاع‌لاتن (معروف به «فاعلاتنِ مفروقی»): وتد مفروق (فاعِ) + دو سبب خفیف (لا و تنْ)
مستف‌علن (معروف به «مستفعلنِ مجموعی»): دو سبب خفیف (مسْ و تفْ) + وتد مجموع (علن)
مستفعلن (معروف به «مستفعلنِ مفروقی»): سبب خفیف (مسْ) + وتد مفروق (تفعِ) + سبب خفیف (لن)
مفاعلتن: وتد مجموع (مفا) + سبب ثقیل (علَ) + سبب خفیف (تنْ)
مُتَفاعِلُن: سبب ثقیل (متَ) + سبب خفیف (فا) + وتد مجموع (علن)
مَفعولاتُ: دو سبب خفیف (مفْ و عو) + وتد مفروق (لاتُ).

پایه‌های ترازشناسی شعر غربی ویرایش

¯ = هجای مؤکد/بلند ˘ = هجای غیرمؤکد/کوتاه

دوهجایی ویرایش

˘ ˘ دوکوتاهه pyrrhus, dibrach
˘ ¯ بلندآخر iamb
¯ ˘ بلندآغاز trochee, choree
¯ ¯ دوبلنده spondee

سه‌هجایی ویرایش

˘ ˘ ˘ سه‌کوتاهه tribrach
¯ ˘ ˘ دوکوتاه‌آخر dactyl
˘ ¯ ˘ دوسوکوتاه amphibrach
˘ ˘ ¯ دوکوتاه‌آغاز anapaest, antidactylus
˘ ¯ ¯ دوبلندآخر bacchius
¯ ¯ ˘ دوبلندآغاز antibacchius
¯ ˘ ¯ دوسوبلند cretic, amphimacer
¯ ¯ ¯ سه‌بلنده molossus

چهارهجایی ویرایش

˘ ˘ ˘ ˘ چهارکوتاهه tetrabrach, proceleusmatic
¯ ˘ ˘ ˘ چهاریکم‌بلند primus paeon
˘ ¯ ˘ ˘ چهاردوم‌بلند secundus paeon
˘ ˘ ¯ ˘ چهارسوم‌بلند tertius paeon
˘ ˘ ˘ ¯ چهارچهارم‌بلند quartus paeon
¯ ¯ ˘ ˘ چهاردوبلندآغاز major ionic, triple trochee
˘ ˘ ¯ ¯ چهاردوبلندآخر minor ionic, double iamb
¯ ˘ ¯ ˘ بلندآغاز دوگانه ditrochee
˘ ¯ ˘ ¯ بلندآخر دوگانه diiamb
¯ ˘ ˘ ¯ دومیان‌کوتاه choriamb
˘ ¯ ¯ ˘ دومیان‌بلند antispast
˘ ¯ ¯ ¯ چهاریکم‌کوتاه first epitrite
¯ ˘ ¯ ¯ چهاردوم‌کوتاه second epitrite
¯ ¯ ˘ ¯ چهارسوم‌کوتاه third epitrite
¯ ¯ ¯ ˘ چهارچهارم‌کوتاه fourth epitrite
¯ ¯ ¯ ¯ چهاربلنده dispondee

منابع ویرایش

  • لغتنامهٔ دهخدا: سرواژهٔ «رکن».
  • Howatson, M.C. , ed. (1976). The Oxford Companion to Classical Literature. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-866121-5.