سایشی

همخوان سایشی (به انگلیسی: Fricative consonant ) نامی برای دسته بندی روش ساخت آوای یک همخوان است. در تولید یک همخوان سایشی با نزدیک شدن اندام‌های گفتار به یکدیگر، شکافی باریک در مجرای گفتار شکل می‌گیرد که جریان هوا به دشواری از میان این شکاف گذشته و با ساییدگی (سایش) هوا با اندام‌های گفتار همخوان سایشی تولید شود. آشفتگی هوا در پشت این شکاف، صدای هیس مانندی تولید می‌کند که از مشخصه‌های همخوان‌های سایشی است. این صدای هیس مانند، در واج‌های بیواک بهتر از واکدارها شنیده می شود؛ زیرا در واج‌های واکدار، جریان هوا پیش از رسیدن به محل تولید باید از میان تارآواها عبور کند؛ از همین رو میزان جریان هوایی که در پشت شکاف باریک واج‌های سایشی است ، بسیار کمتر از واج‌های بیواک است. از طرفی لرزش تارآواها نیز بخشی از این صدای هیس مانند را می‌پوشاند. سایشی‌های معمول در زبان‌های مختلف عبارتند از: /f/, /v/, /s/, /z/, /θ/, /ð/, /X/ و /ɤ/.

تقسیم‌بندی‌های مختلفی می‌توان از همخوان‌های سایشی ارائه کرد. یکی از این تقسیم‌بندی‌های براساس نوع شکاف است که می‌تواند تخت یا شیاردار باشد؛ برای مثال در تولید آوای /s/ ( مانند س در فارسی) حالت زبان شیاردار و در تولید آوای /θ/ (مانند ث در عربی) حالت زبان تخت است.

صفیری (سوت دار) اصطلاح پوششی‌ای است که به سایشی‌هایی نظیر /s/ و /ʃ/ (ش) اطلاق می‌شود. ویژگی آواهای صفیری این است که کانالی که برای تولید آوا ایجاد می‌کنند دندانی، لثوی یا پشت‌لثوی است؛ به همین دلیل، جریان هوا شتاب گرفته و به سمت لبه دندان‌ها رانده می شود و صدای سوت مانندی دارد. آواهایی که دارای ویژگی صفیری هستند عبارتند از: /f/, /v/, /s/, /z/, /ʃ/, /ʒ/, /tʃ/, /dʒ/. سایشی‌هایی که دارای این ویژگی نیستند غیرصفیری نامیده می‌شوند.

واج‌های صفیری

نوشتار اصلی: صفیری

• [s] صفیری پیشین بیواک
• [z] صفیری پیشین واکدار
• [θ] صفیری دندانی بیواک
• [ð] صفیری دندانی واکدار
• [ʃ] صفیری پشت لثوی (لثوی-کامی) بیواک
• [ʒ] صفیری پشت لثوی (لثوی-کامی) واکدار
• [ʂ] صفیری برگشته بیواک
• [ʐ] صفیری برگشته واکدار
• [tʃ] صفیری لثوی-کامی بیواک (انسدادی)
• [dʒ] صفیری لثوی-کامی واکدار (انسدادی)

همخوان‌های سایشی در زبان فارسی

زبان فارسی دارای ۸ همخوان سایشی است که عبارتند از:

• [f] لبی‌دندانی سایشی بیواک
• [v] لبی‌دندانی سایشی واکدار
• [s] لثوی سایشی بیواک
• [z] لثوی سایشی واکدار
• [ʃ] لثوی-کامی سایشی بیواک
• [ʒ] لثوی-کامی سایشی واکدار
• [x] ملازی سایشی بیواک
• [h] چاکنایی سایشی بیواک

منابع

• ثمره، یدالله (۱۳۷۸). آواشناسی زبان فارسی: آواها و ساخت هجایی آوا. مرکز نشر دانشگاهی.

• Crystal, David (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell.
• J.C. Catford and J.H. Esling, Phonetics, Articulatory, In Encyclopedia of Language & Linguistics (Second Edition), edited by Keith Brown, Elsevier, Oxford, 2006, Pages 425-442, ISBN 978-0-08-044854-1
• Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages, Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-19814-8.