عملیات ذهنی
عملیات ذهنی (به انگلیسی: mental operations)، عبارت از عملیاتی هستند که محتویات ذهنی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در ابتدا، عملیات تعقل تنها مقصود منطق بود. پیر ژانه اولین کسی بود که این اصطلاح را در روانشناسی بکار برد. عملیات ذهنی توسط ژان پیاژه از منظر رشد و توسط جی. پی. گیلفورد از دید روان‌سنجی مورد بررسی قرار گرفته‌است. این مفهوم هم‌چنین با یک رویکرد شناختی و از دید نظریه نظام‌ها مورد مطالعه قرار گرفته‌است.
| عملیات ذهنی | |
| |
|
رهیافت‌ها و انواع نویسندگان | |
| درگاه روانشناسی | |
تاریخچه ویرایش
عملیات ذهن یا به صورت دقیق‌تر، عملیات صوری استدلال از عهد عتیق بدین‌سو مقصود منطق بوده‌است.[۱]
در ۱۹۰۳ میلادی، پیر ژانه دو نوع عملیات ذهنی را تشریح کرد:[۲]
- عملیات واقعیت: عملیات ذهنی تحت کنترل منطق؛
- عملیات بی‌تفاوت: فرار از کنترل منطق.
ژان پیاژه مرحله پیش عملیاتی را از مراحل عملیاتی رشد شناختی برمبنای موجودیت عملیات ذهنی به عنوان ابزار سازگاری از هم تفکیک نمود.[۳]
مدل ساختار هوش که توسط جی.پی. گلیفورد پیشنهاد گردید حاوی الی ۱۸۰ استعداد ذهنی مختلف است که در امتداد سه بُعد عملیات، محتویات و تولیدات تنظیم شده‌است.[۴]
دیدگاه منطقی ویرایش
از نظر منطق‌گرایان سه عملیات اصلی ذهنی عبارتند از: درک، قضاوت و استنباط.[۱]
درک ویرایش
درک،[ض] عملیات ذهنی است که به وسیله آن ایده در ذهن شکل می‌گیرد. اگر شما قرار باشد در مورد غروب یا بیسبال فکر کنید، عمل ایجاد آن تصویر در ذهنتان عبارت از درک است. از نظر کلامی درک را «ترم»[ط] می‌نامند.
قضاوت ویرایش
قضاوت،[ظ] به عملیات ذهنی گفته می‌شود که از طریق آن چیزی را به فاعل نسبت می‌دهیم. هر گاه فکر کردید که «غروب زیبا است» یا «بیسبال، بازی همه امریکایی‌ها است»، یک قضاوت انجام داده‌اید. بیان کلامی قضاوت را حکم (یا گزاره) گویند.
استنتاج ویرایش
استنتاج (یا تعقل)،[ع] به عملیات ذهنی گفته می‌شود که از طریق آن ما از سایر معلومات نتیجه‌گیری می‌کنیم. هر گاه فکر می‌کنید، «من دوست دارم به غروب نگاه کنم، چون من از چیزهای زیبا لذت می‌برم و غروب زیباست»، شما در حال تعقل/استدلال هستید. بیان کلامی تعلق/استنتاج را «استدلال منطقی»[غ] گویند.[۱]
دیدگاه توسعه‌ای ویرایش
ژان پیاژه چندین عملیات ذهنی از مراحل عملیاتی محسوس رشد شناختی را معرفی می‌نماید:
- ردیف‌سازی[ف]—مرتب‌سازی اشیاء بر اساس اندازه، شکل یا هر ویژگی دیگر. به عنوان مثال، اگر اشیائی با سایه‌های مختلف داده شود، ممکن است یک شیب رنگی بسازند.
- تعدی[ق]—توانایی تشخیص روابط منطقی در میان عناصر یک ترتیب پشت‌سرهم و انجام «استنتاج متعدی»، (به عنوان مثال، اگر A از B درازتر باشد، و B از C درازتر باشد، پس A باید از C درازتر باشد).
- دسته‌بندی[ک]—توانایی نام‌گذاری و شناسایی مجموعه‌هایی از اشیاء براساس ظاهر، اندازه و سایر ویژگی‌های آنها، شامل این ایده که یک مجموعه از اشیاء می‌تواند مجموعه دیگری را شامل شود.
- مرکززدایی[گ]—زمانی است که کودک ابعاد مختلف را جهت حل یک مسئله مدنظر قرار می‌دهد. به عنوان مثال، کودک دیگر یک فنجان خیلی عریض اما کوتاه را کم ظرفیت تر از فنجان عادی اما درازتر دیگر نمی‌داند.
- بازگشت‌پذیری[ل]—کودک، درک می‌کند که اعداد یا اشیاء می‌توانند تغییر کنند و دوباره به حالت اولیهٔ خود برگردند؛ بنابراین کودک قادر خواهد بود تا سریعاً تشخیص دهد که اگر ۴+۴ مساوی به t می‌شود، پس t-4 مساوی به ۴، مقدار اولی، می‌گردد.
- نگهداری[م]—فهم این که کمیت، طول یا تعداد اشیاء به ترتیب با چیدمان یا ظاهر اشیاء یا اقلام غیر مرتبط است.
پیاژه هم‌چنین مرحله عملیات صوری را با عملیات صوری تفکر انتزاعی تشریح می‌نماید: فرضیه‌سازی، آزمایش فرضیه و استدلال استنتاجی.[۳]
دیدگاه روان‌سنجی ویرایش
براساس «نظریهٔ ساختار خرد»[ن] (نظریه SI) جی. پی. گیلفورد، عملکرد یک فرد در آزمایش‌های هوش بستگی به توانایی‌های ذهنی یا عوامل هوشی او دارد. نظریهٔ ساختار هوش، متشکل از چندین توانایی‌های ذهنی است که در امتداد سه بُعد یعنی عملیات، محتویات و محصولات تنظیم شده‌اند.[۵]
- بعد عملیات
ساختار هوش شامل شش عملیات یا فرایندهای عمومی هوشمندانه است: شناخت توانایی فهم، درک، کشف و آگاه شدن از معلومات. حافظه و توانایی دریافت معلومات، نگهداری حافظه و توانایی بازیافت معلومات. تولید مختلف یعنی توانایی پیدا کردن چندین راه حل برای یک مسئله؛ خلاقیت. تولید همگرا، یعنی توانایی استنتاج تنها یک راه حل برای یک مسئله؛ پیروی از قاعده یا حل مشکلات. ارزیابی، یعنی توانایی داوری در مورد این که آیا معلومات صحیح، سازگار یا معتبر است یا خیر.
- بُعد محتویات
ساختار هوش حاوی پنج حوزه گسترده معلومات است که هوش انسان شش عملیات را روی آن انجام می‌دهد: بصری، یعنی معلوماتی که از طریق دیدن اخذ می‌گردد. شنیداری، یعنی معلومات که از طریق شنیدن اخذ می‌گردد. حرکتی، یعنی معلومات که از طریق عمل اخذ می‌گردد. نمادین، یعنی معلوماتی که بگونه نماد یا نشانه دریافت گردیده و خود به تنهایی معنی نمی‌دهند. مانند نمادهای اعداد یا حروف الفبا. معنایی یعنی معلوماتی که بگونه واژه یا جملات، چه شفاهی، نوشتاری یا صامت در ذهن یک شخص، دریافت می‌گردند. رفتاری یعنی معلومات که از کارهای مردم دریافت می‌گردد.
- بُعد تولیدات
همانگونه که از نام آن پیداست، این بعد، نتایج اِعمال عملیات مشخصی که بر روی محتویات بدست می‌آیند را دربردارد. مدل ساختار هوش حاوی شش تولید است که به ترتیب افزایش پیچیدگیشان مرتب شده‌اند: واحدهای منفرد دانش. طبقات، مجموعه واحدهای دارای مشخصات مشترک. روابط، واحدهایی که از لحاظ تقابل یا پیوستگی، ترتیب یا شباهت باهم مرتبط هستند. نظام‌ها، چندین رابطه باهم ارتباط درونی پیدا کرده و ساختارها یا شبکه‌هایی را می‌سازند. تبدیلات: تغییرات، نگرش‌ها، مکالمات یا جهش در دانش. دلالت‌ها، یعنی پیشگویی‌ها، استنتاجات، پیامدها، یا پیشبینی‌های دانش.
بنابراین، از نظر گیلفورد به تعداد توانایی یا عامل ذهنی وجود دارد. هر توانایی به این معنی است که یک عملیات در یک حوزه مشخص محتوا، منتج به یک محصول می‌شود، مانند درک واحدهای اعداد یا ارزیابی تلویحات معنایی.[۴]
دیدگاه شناختی ویرایش
گیولیو بندیتی، با پیروی از گام‌های «سیلویو سیکاتو» ،[و][۶] چندین عملیات ذهنی را تشریح می‌نماید:[۷]
- کانونی کردن توجهی و تمرکز توجه بر چیزی.
- کنار گذاشتن و متوقف سازی توجه مان بر روی یک شی.
- طرح عملیاتی پایه‌ای توجهی (تحرک توجهی) - عبور ددن توجه ز یک بخش به بخشی دیگر در حوزه میدان توجه؛
- عملیات بازنمایی - تحریک یک تصویر ذهنی؛
- عملیات مقایسه؛
- عملیات حافظه؛
- طرح عملیاتی پایه‌ای به ترتیب زمانی - تغییر در کانونی‌سازی توجهی.
دیدگاه نظام‌ها ویرایش
با در نظر گرفتن تمامی فرایندهای ذهنی، انواع ذیل برای عملیات ذهنی توصیف شده‌اند:[۸]
- عملیات شناخت - تولید و به سخن درآوردن تصاویر و افکار؛
- عملیات عملی، مرتبط با کارکردهای اجرایی؛
- عملیات عاطفی، ارزیابی عاطفی از جهان و خود؛
- عملیات بیانی (اظهارات احساسی)؛
- عملیات ادراکی-حرکتی (مانند، هماهنگی دست و چشم)؛
- عملیات تنظیم کننده بیان کردن نیازها، انگیزه‌ها، احساسات و خود-کنترلی.
جستارهای وابسته ویرایش
یادداشت‌ها ویرایش
- ↑ seriation
- ↑ transitivity
- ↑ decentering
- ↑ reversibility
- ↑ conservation
- ↑ Convergent production
- ↑ Evaluation
- ↑ Attentional focalization
- ↑ Attentional discarding
- ↑ Spatial basic operating scheme
- ↑ Temporal basic operating scheme
- ↑ Affective operations
- ↑ Expressive operations
- ↑ Perceptual-motor operations
- ↑ Silvio Ceccato
- ↑ Giulio Benedetti
- ↑ Codrin Stefan Tapu
- ↑ apprehension
- ↑ term
- ↑ judgement
- ↑ inference or reasoning
- ↑ logical argument
- ↑ seriation
- ↑ transitivity
- ↑ classification
- ↑ decentering
- ↑ reversibility
- ↑ conservation
- ↑ Structure of Intellect Theory
- ↑ Silvio Ceccato
منابع ویرایش
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ Hobhouse, LT (2005). The Theory of Knowledge: A Contribution to Some Problems of Logic and Metaphysics, Kessinger Publishing, p. 223. شابک ۹۷۸−۱−۴۱۷۹−۶۲۰۶−۸.
- ↑ Valsiner, Jaan; van der Veer, René (2000). The social mind: construction of the idea. Cambridge University Press, pp. 103-106. شابک ۰−۵۲۱−۵۸۹۷۳−۸.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Ginsburg, Herbert; Opper, Sylvia (1979). Piaget's Theory of Intellectual Development. Prentice Hall, p. 152. شابک ۰−۱۳−۶۷۵۱۴۰−۷.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Guilford, Joy Paul (1980). Some changes in the structure of intellect model. Educational and Psychological Measurement 48: 1-4.
- ↑ Guilford, Joy Paul (1950). Creativity. American Psychologist 5 (9): 444-454.
- ↑ Ceccato, Silvio (1961). Linguistic Analysis and Programming for Mechanical Translation. G. Feltrinelli.
- ↑ Benedetti, Giulio (2005). "Basic mental operations which make up mental categories" (PDF). www.mind-consciousness-language.com
- ↑ Tapu, Codrin Stefan (2001). Hypostatic Personality: Psychopathology of Doing and Being Made. Premier, pp. 18-19. شابک ۹۷۳−۸۰۳۰−۵۹−۵.