بیماری هلندی اقتصاد ایران (۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶): تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
←‏بیماری هلندی: افزودن یک پاراگراف واسط به درخواست حجت
(۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱:
{{اصلی|اقتصاد در دوره پهلوی}}
{{وابسته|بیماری هلندی اقتصاد ایران}}
 
'''بیماری هلندی اقتصاد ایران از ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶''' یک عارضه در [[اقتصاد کلان]] [[ایران]] است که در میانه دهه پنجاه شمسی، در پی [[بحران نفتی سال ۱۹۷۳|افزایش قیمت جهانی نفت]] در اثر [[جنگ یوم کیپور|جنگ اعراب و اسرائیل]] و اجرای [[برنامه‌های عمرانی دوره پهلوی#چالش برنامه عمرانی پنجم|برنامه عمرانی پنجم]] بروز کرد و منجر به [[تورم]] و افزایش هزینه زندگی شد. نقطه آغاز این عارضه را دست کم می توان از کنفرانس رامسر در مرداد ۱۳۵۳ به ریاست [[محمدرضا شاه]] دانست که منجر به دو برابر شدن حجم اعتبارات برنامه عمرانی شد و پایان آن را می توان زمان اتخاذ سیاست [[ریاضت اقتصادی]] توسط [[جمشید آموزگار]]، نخست وزیر وقت، در سال ۱۳۵۶ دانست.
سطر ۵ ⟵ ۶:
اقتصاد ایران در فاصله ده ساله ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۲ طی برنامه‌های عمرانی سوم و چهارم، با نرخ رشد ۱۱٫۵٪ میانگین سالانه و نرخ تورم تک‌رقمی ۲٫۶٪ میانگین سالانه، دارای یکی از بیشترین رشدها در میان کشورهای جهان بود و حجم اقتصاد ایران ظرف ده سال چهار برابر شد. این امر موجب تمایل به افزایش پروژه‌های عمرانی در دولت [[هویدا]] در دههٔ پنجاه شمسی گردید، در حالی که [[سازمان برنامه و بودجه|سازمان برنامه]] مخالف این رویکرد بود. نهایتاً، پس از افزایش شدید درآمدهای نفتی در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳، [[محمدرضا شاه]] به روایتی به اصلاح برنامه عمرانی پنجم برای گسترش پروژه‌های عمرانی تن در داد و به روایت دیگر خود آن را تشویق کرد. نتیجه آن شد که حجم سرمایه‌گذاری‌های برنامه پنجم نسبت به برنامه چهارم شش برابر شد و حجم هزینه‌های بخش عمومی نیز افزایش یافت. این موضوع فراتر از توان اقتصاد ایران بود و سبب شد که هم نرخ رشد در برنامه پنجم به نصف برنامه چهارم کاهش یابد و هم تورم از ۲٫۶٪ به ۲۴٫۹٪ برسد و شاخص هزینه‌های زندگی طبقه متوسط و پایین شهری دو برابر شود. همچنین دولت بزرگی ایجاد شد که برای تأمین هزینه‌های خود بشدت دچار وابستگی به درآمدهای نفتی گردید. برای کنترل این وضعیت [[دولت جمشید آموزگار|دولت]] [[جمشید آموزگار]] در سال ۱۳۵۶ سیاست [[ریاضت اقتصادی]] را اتخاذ کرد که نارضایتی عمومی را دامن زد و در گرایش مردم به سوی [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب ۱۳۵۷]] مؤثر بود.
 
== بیماری هلندی، سازوکار و عوارض آن در کشورهای نفت خیز==
== بیماری هلندی ==
{{اصلی|بیماری هلندی}}
بیماری هلندی یک عارضه [[اقتصاد کلان]] است که وقتی رخ می‌دهد که مقادیر هنگفتی [[نرخ ارز|ارز خارجی]] وارد اقتصاد یک کشور شود. این پدیده می‌تواند ناشی از افزایش شدید حجم یا قیمت [[منابع طبیعی]] [[صادرات|صادراتی]] باشد، یا از ورود حجم بزرگی از کمک‌ها یا سرمایه‌گذاری‌های مستقیم ناشی شود. از جهت تاریخی نمونه‌هایی از آن را می‌توان در [[امپراتوری اسپانیا]] در سده شانزدهم پس از تصاحب طلای [[بومیان آمریکا]] و نیز در [[استرالیا]] پس از کشف طلا در دههٔ ۱۸۵۰ [[گاه‌شماری میلادی|م.]] مشاهده کرد. در دهه ۱۹۶۰ م. نیز این پدیده در [[هلند]] در اثر کشف و صادرات [[گاز طبیعی]] رخ داد و لذا به «بیماری هلندی» مشهور شد.<ref>{{cite web
سطر ۲۴ ⟵ ۲۵:
|deadurl=yes
|df=
}}</ref>
 
هرچند بیماری هلندی محدود به کشورهای صادرکننده نفت نمی شود، اما اقتصاد این کشورها تحت تأثیر درآمد صادرات نفت است. به دلیل اینکه این درآمدها منشأ خارجی دارد و قیمتش بی ثبات می باشد، می تواند باعث بی ثباتی در اقتصاد این کشورها شود و مدیریت اقتصاد کلان را دشوار کند و منجر به تورم و رکود شود. <ref>{{پک|منوچهری راد|۱۳۹۲|ک=بیماری هلندی در اقتصاد ایران|ص=۲۲}}</ref>
 
در [[فهرست کشورها بر پایه تولید نفت|کشورهای نفت‌خیز]] سازوکار وقوع بیماری هلندی به این صورت است که افزایش صادرات [[نفت]] در بدو امر درآمدها را افزایش می‌دهد، زیرا ارز ناشی از صادرات وارد اقتصاد می‌شود. اگر تمام این ارز مصروف واردات شود هیچ اثری بر عرضه پول یا تقاضای کالای تولید داخل ندارد؛ ولی اگر این پول تبدیل به ارز ملی و صرف کالاهای داخلی غیرتجاری (نظیر زمین و مسکن) شود، تأثیرش روبر اقتصاد بستگی به آن دارد که نرخ مبادلهٔ ارز کشور در قبال مهمترین ارز خارجی توسط [[بانک مرکزی]] [[نظام نرخ ثابت ارز|ثابت]] نگه داشته شود یا [[نرخ ارز شناور|شناور]] باشد. اگر نرخ مبادله ارزی ثابت نگه داشته شود (نظیر [[بحران جهش نرخ ارز در ایران|رابطه دلار و ریال در ایران]])، تبدیل ارز خارجی به پول ملی باعث افزایش عرضهٔ پول ملی می‌شود و فشار تقاضای داخلی منجر به [[تورم]] می‌شود. بدین ترتیب نرخ مبادلهٔ واقعی کاهش می‌یابد و [[قدرت خرید]] واقعی ارز خارجی در بازار داخلی کاهش می‌یابد. در هر صورت، چه نرخ مبادله ارز ثابت باشد یا شناور، تغییر نرخ مبادله، [[رقابت‌پذیری]] کالاهای صادراتی کشور را تضعیف می‌کند و در نتیجه باعث کاهش بخش صادرات سنتیغیرنفتی می‌شود. هم‌زمان سرمایه و نیروی کار به سمت بخش نفت می‌رود یا به سوی تولید کالاهای غیرتجاری داخلی سوق می‌یابد تا پاسخگوی افزایش تقاضای داخلی باشد. هر دوی اینها بخش صادرات سنتیغیرنفتی را باز هم کوچک می‌کند. در دهه ۱۹۷۰ میلادی (۱۳۵۰ شمسی) شوک نفتی در اقتصاد کشورهای نفت‌خیز بروز کرد و در نتیجه بخش نفت به زیان بخش های دیگر اقتصاد نظیر کشاورزی و صنعت بزرگ شد.<ref>{{cite web
|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2003/03/ebra.htm
|title=Back to Basics – Dutch Disease: Too much wealth managed unwisely
سطر ۴۴ ⟵ ۴۷:
|df=
}}</ref>
 
اجمالا، بیماری هلندی سبب می شود بخش هایی از اقتصاد ملی که کالای قابل تبادل در بازار جهانی تولید می کنند نظیر صنعت و کشاورزی تضعیف شوند و بخش هایی که کالاهای غیرقابل مبادله در بازار جهانی تولید می کنند نظیر بخش ساختمان تقویت گردند. نرخ تورم بالا رود، سرمایه گذاری کاهش یابد و پایه پولی کشور افزایش یابد. همچنین، تراز تجاری کشور بر هم بخورد و واردات به طور قابل ملاحظه از صادرات بیشتر شود. و نیز، تعادل تراز پرداخت ها و بودجه عمومی دولت بر هم خورد و نرخ ارز افزایش یابد و رشد اقتصاد ملی کاهش یابد. <ref>{{پک|منوچهری راد|۱۳۹۲|ک=بیماری هلندی در اقتصاد ایران|ص=۱۸-۱۷}}</ref>
 
== وضعیت اقتصاد ایران در ابتدای دهه پنجاه ==
سطر ۱۶۲ ⟵ ۱۶۷:
* {{یادکرد کتاب| نام خانوادگی = Bahgat| نام =Gawdat| عنوان = American oil diplomacy in the Persian Gulf and the Caspian Sea| تاریخ = ۲۰۰۳| ناشر = The University Press of Florida| مکان = Florida| زبان = en| شابک = 0-8130-2639-3| صفحات = ۲۱۳}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =Bamberg| نام =James| عنوان =British Petroleum and global oil, 1950-1975: the challenge of nationalism| سال =۲۰۰۰| ناشر =Cambridg University Press| مکان =UK| زبان =en | شابک = 0-521-25951-7| صفحات =۶۳۹}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱=منوچهری راد| نام۱=رضا| نام خانوادگی۲=شمس مقارنه| نام۲=ناصر| عنوان =بیماری هلندی در اقتصاد ایران| سال =۱۳۹۲| ناشر =انتشارات دنیای اقتصاد| مکان =تهران| زبان =fa | شابک = 338/272820955|}}
{{پایان چپ‌چین}}
 
سطر ۱۷۰ ⟵ ۱۷۶:
* [https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/10/22/245714/سال-50-اولین-تجربه-بیماری-هلندی-در-ایران-پول-نفت-به-جای-توسعه-خرج-پرتقال-شد سال ۵۰؛اولین تجربه بیماری هلندی در ایران]
* [http://www.tejaratefarda.com/بخش-اقتصاد-35/17784-شگفتی-های-عملکرد-اقتصاد-ایران شگفتی‌های عملکرد اقتصاد ایران]
* {{اقتصاد در ایران}}
{{حکومت پهلوی}}