پادشاهی ماد: تفاوت میان نسخه‌ها

بنا بر ادعای هرودوت که می‌گوید سلطهٔ [[سکاها]] بر ماد تا پیش از سقوط نینوا در سال ۶۱۲ پیش از میلاد، حدود بیست‌وهشت سال به طول انجامید؛ پژوهشگران آغاز گاه‌نگاری مادها را تا سال ۷۲۸ پیش از میلاد به عقب می‌بردند. این کار به آن‌ها اجازه می‌دهد تا [[فرورتیش]]، دومین شاه ماد را با [[خشتریته|کشتریتی]]، رهبر شورش مادها علیه آشوریان در سال ۶۷۲ پیش از میلاد تطبیق دهند و آن‌ها را یکی بدانند. این تطبیق براساس عبارتی در [[سنگ‌نوشته بیستون|سنگ‌نوشتهٔ بیستون]] است که مدعی تاج‌وتخت ماد، فرورتیش نامیده می‌شود. این فرورتیش در سال ۵۲۲–۵۲۱ پیش از میلاد علیه [[داریوش یکم]] هخامنشی شورید و ادعا کرد که خشَثریه (هَشَتریتی در نسخهٔ بابلی سنگ‌نوشتهٔ بیستون) «از تخمهٔ [[هووخشتره]]» است. بر اساس این، [[جورج کامرون]] نتیجه گرفت که «کشتریتی» نام شاهانهٔ فرورتیش بود که ممکن است پدر هووخشتره باشد.<ref>{{پک|کامرون|۱۳۶۵|ک=ایران در سپیده‌دم تاریخ|صفحه=۱۳۵}}</ref> [[ایگور دیاکونوف|دیاکونوف]] نیز به همین ترتیب عقیده دارد که خشثریه (کشتریتی) احتمالاً همان کسی باشد که هرودوت او را فرورتیش، پسر [[دیاکو]] نامیده‌است.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۹۰|ک=ماد|صفحه=۱۳۸–۱۳۹}}</ref> دیگر تاریخ‌نگاران نیز موافقند که خشثریه (نه فرورتیش) نامی شاهانه بوده‌است زیرا کسی که نامی شاهانه دارد، به نام شاهانهٔ دیگری نیاز ندارد. با این حال، برخی از پژوهشگران تمایل دارند که تطبیق فرورتیش پسر دیاکو با کشتریتی را رد کنند یا در مورد در نظر گرفتن آن شک دارند. افزون بر این، این نکته که چرا فرورتیش می‌بایست نام شاهانهٔ خشثریه را بر خود بگذارد، همچنان حل‌نشدنی باقی مانده‌است.<ref dir="ltr" name=":2">{{پک|Dandamayev|Medvedskaya|۲۰۰۶|ک=MEDIA|زبان=en}}</ref>

 

{| class="wikitable"

!شاه

بر اساس دیگر گزارش‌های هرودوت، مادها به مدت ۱۲۸ سال بر تمام آسیای علیا سلطه داشتند. در این صورت، از آن‌جایی که سلسلهٔ مادها تا سال ۵۵۰ پیش از میلاد پا بر جا بود، آغاز حکومت آن‌ها نیز می‌بایست در سال ۶۷۸ پیش از میلاد تاریخ‌گذاری شود که این تاریخ، تنها چند سال پیش از شورش آن‌ها علیه آشور است. [[رابرت درو]] توجه کرده‌است که رقم ذکرشدهٔ هرودت قابل اعتماد نیست، چرا که بر اساس گفتهٔ خود هرودوت، هووخشتره فرزند فرورتیش بود که در آسیای علیا تا شرق رود هالیس ([[قزل‌ایرماق]] کنونی در [[آسیای صغیر]]) را تصرف کرده‌بود. این اتفاق نمی‌توانست زودتر از سال ۶۲۵ پیش از میلاد روی داده‌باشد. اما ممکن است که بتوان تناقض آشکار بین این دو گزارش هرودوت را با یکدیگر تطبیق داد.<ref name=":2"/>

 

 

=== دیاکونوف ===

'''دیاکو''' یا '''دیااُکو''' بنیان‌گذار حکومت ماد بود. نام وی در منابع گوناگون، به صورت‌های مختلفی ذکر شده‌است؛ [[هرودوت]] نام وی را به صورت «دِیوکِس» نوشته، در متون [[زبان آشوری|آشوری]] ''Da-a-a-uk-ku'' و در [[زبان عیلامی|عیلامی]] به صورت ''Da-a-(hi-)(ú-)uk-ka'' و ''Da-a-ya-u(k)-ka'' ضبط شده‌است. نام دیاکو برگرفته از واژهٔ [[زبان‌های ایرانی|ایرانی]] ''-Dahyu-ka'' است و اسم مصغر واژهٔ ''-dahyu'' به‌معنی سرزمین است.<ref dir="ltr">{{پک|Schmitt|۱۹۹۴|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref>

 

 

بر پایهٔ نوشته‌های هرودوت، دیاکو پدر فرورتیش بود که طرح و نقشهٔ ایجاد یک حکومت واحد ماد را در ذهن داشت؛ مادها در دهکده‌های خودمختار جداگانه یا در شهرهای کوچک زندگی می‌کردند. دیاکو در یک دورهٔ بی‌قانونی در ماد، تلاش کرد تا عدالت را در دهکدهٔ خود اجرا کند و اعتبار و حسن شهرتی را به عنوان یک قاضی بی‌طرف بدست آورد به این ترتیب حوزهٔ فعالیت او گسترش یافت و مردم روستاهای دیگر نیز به وی مراجعه می‌کردند تا اینکه سرانجام او اعلام کرد درخواست‌های مردم زیاد است و این جایگاه برای وی دردسرساز و دشوار است و حاضر به ادامهٔ کار نیست. در پی این کناره‌گیری، دزدی و اغتشاش فزونی یافت و مادها گرد هم آمدند و وی را برای حل و فصل اختلافات به‌عنوان پادشاه برگزیدند.<ref dir="ltr">{{پک|Schmitt|۱۹۹۴|ک=DEIOCES|کد زبان=en}}</ref> منابع آشوری نیز برای نخستین بار، در سال ۶۷۳ پیش از میلاد از پادشاهی مستقل ماد یاد می‌کنند.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۲۵۳}}</ref>

بناهای مذهبی (معابد) یافته شده در سکونت‌گاه‌های مادها و دست‌نشاندهٔ خودشان است — مانند سایر پیشوایان، شاهکان و شاهان دست‌نشانده — در ادامه سیاست‌هایی را دنبال خواهد کرد که به نفع آشوریان باشد.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۲۴۷، ۲۵۴ و ۲۵۵}}</ref>

 

 

 

در جریان یک کشمکش داخلی در آشور، فرورتیش فرصت را برای حملهٔ دوباره به آشور مناسب دید و بدین ترتیب در سال ۶۵۳ پیش از میلاد مجدداً به آشور یورش برد ولی کشته شد.<ref dir="ltr">{{پک|Randa|1954|ک=Handbuch der Weltgeschichte|ص=278|زبان=en}}</ref> بدین ترتیب ۲۲ سال حکومت وی بر مادها پایان یافت. برخی از مورخین معتقدند علی‌رغم شکست فرورتیش از آشوریان، این جنگ زمینه‌ساز نبردی شد که پسرش هووخشتره آن را تا سقوط دولت آشور در پیش گرفت.<ref>{{پک|خدادادیان|۱۳۸۶|ک=تاریخ ایران باستان|ص=۱۲۰}}</ref> پس از فرورتیش، [[هووخشتره]] جانشین او شد و مدت ۴۰ سال حکومت کرد.<ref dir="ltr">{{پک|Diakonoff|1993|ک=CYAXARES|زبان=en}}</ref>

{{اصلی|هووخشتره}}

[[پرونده:Zoroastrianism Tomb Sulaymaniyah province 15.JPG|بندانگشتی|300px|نقش برجسته سردر مقبرهٔ صخره‌ای قزقاپان. فرد سمت راست احتمالاً هووخشتره است.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۲۹۴}}</ref>]]

 

مرگ [[فرورتیش]] پدر هووخشتره و شکست مادی‌ها، منجر به استقرار فرمانروایی [[سکاها]] در ماد شد تا این‌که سرانجام هووخشتره توانست به ۲۸ سال فرمانروایی آن‌ها پایان دهد. وی [[مادیای سکایی|مادیا]] پادشاه سکاها را به همراه سرکردگانش به مهمانی خواند، همه را مست کرد و به قتل رسانید و بدین ترتیب غایلهٔ سکاها را پایان داد. چون از جهت سکاها، آسودگی خاطر وی فراهم شد، تصمیم به نابودی [[آشوری‌ها|امپراتوری آشور]] گرفت.<ref>{{پک|دیاکونوف|۱۳۸۶|ک=تاریخ ماد|ص=۲۶۶}}</ref>

اینکه تا چه اندازه، واژه‌ها و نام‌هایی را (که داده‌های ریشه‌شناختی آن‌ها را به‌درستی نمی‌توان از لحاظ معنایی و منطقی پذیرفت) که در روایات فرعی یونانی، ایلامی، بابلی و غیرهٔ دوران هخامنشی ثبت شده‌اند، تنها برپایهٔ معیارهای زبانی، ازجمله sp, z مادی و مانند آن، به‌طور قطع مادی دانست، قابل تصمیم‌گیری است، اما نام‌های پادشاه‌های محلی ماد از زاگرس و جای‌نام‌های مربوط که در منابع آشوری از زمان شلمنصر سوم (میانهٔ سدهٔ نهم پ.م) ذکر شده، استثناست.<ref>{{پک|اشمیت|۱۳۹۰|ک=راهنمای زبان‌های ایرانی|ص=۱۵۷}}</ref>

 

 

=== ادبیات مادی ===