قوم تپوری: تفاوت میان نسخه‌ها

[[File:Fenner, Rest. Persis, Parthia, Armenia. 1835 (K).jpg|thumb|300px|موقعیت تپوری‌ها (Tapuri) در قرن دوم قبل از میلاد، از شرق سپیدرود تا اسرم هیرکانیا]]

[[کتزیاس]] از قوم تپور در کنار اسرم هیرکانی و [[کادوسیان|کادوسی]] به عنوان یکی از نواحی نام می‌‌برد که توسط [[نی‌نوس|نینوس]] [[امپراتوری آشور|پادشاه آشور]] فتح شدند. به گزارش کتزیاس: از سرزمین‌های واقع در دریا و دیگر سرزمین‌های هم مرز با آن‌ها، نینوس [[مصر]] و [[فنیقی‌ها|فنیقیه]] را تحت سلطه خود درآورد، سپس سیلسیرا، [[کیلیکیه]]، [[پامفیلیه]] و [[لیکیه]]، و همچنین [[کاریا]]، [[فریگیه]] و [[لیدیه]]. بعلاوه، او ترود، [[فریگیه]] را در [[داردانل|هلسپونت]]، [[دریای مرمره|پروپونتیس]]، [[بیتینی]]، [[کاپادوکیه]] و همه ملل بربر که در سواحل [[پنتوس]] تا [[دن (رود)|تنائیس]] ساکن هستند تحت کنترل خود قرار داد. او همچنین خود را حاکم سرزمین‌های [[کادوسیان|کادوسی]]، '''[[مردم طبری|تپوری]]'''، [[جرجانجرجگان|هیرکانی]]، [[زرنگ (ساتراپی)|درانگی]]، [[دربیک‌ها|دربیکی]]، [[کرمان|کارمانی]]، [[قومس|کورمنایی]] و بورکانی و [[پارت]] کرد. او هم به [[پارس]] و هم به [[خوزستان|سوزيانا]] و [[كاسپين]] حمله كرد، همانطور كه ​​می گويند، گذرگاه‌های بسيار تنگی وارد آن می‌شوند، به همين دليل به عنوان [[در الان|دروازه‌های کاسپین]] شناخته می‌شوند. بسیاری از ملل کوچکتر دیگر را نیز تحت سلطه خود درآورد، که صحبت درباره آنها کار طولانی خواهد بود. اما از آنجا که حمله به [[باختر (بلخ)|باکتریا]] دشوار بود و شامل بسیاری از مردان جنگجو بود، پس از زحمت و تلاش بیهوده، او جنگ با باکتریا را به زمان دیگری موکول کرد و نیروهای خود را به [[آشور (سرزمین)|آشور]] بازگرداند و مکانی را برای تأسیس یک شهر بسیار بزرگ انتخاب کرد.<ref>Of the lands which lie on the sea and of the others which border on these, Ninus subdued Egypt and Phoenicia, then Coele-Syria, Cilicia, Pamphylia, and Lycia, and also Caria, Phrygia, and Lydia; moreover, he brought under his sway the Troad, Phrygia on the Hellespont, Propontis, Bithynia, Cappadocia, and all the barbarian nations who inhabit the shores of the Pontus as far as the Tanais; he also made himself lord of the lands of the Cadusii, Tapyri, Hyrcanii, Drangi, of the Derbici, Carmanii, Choromnaei, and of the Borcanii, and Parthyaei; and he invaded both Persis and Susiana and Caspiana, as it is called, which is entered by exceedingly narrow passes, known for that reason as the Caspian Gates. 4 Many other lesser nations he also brought under his rule, about whom it would be a long task to speak. But since Bactriana was difficult to invade and contained multitudes of warlike men, after much toil and labour in vain he deferred to a later time the war against the Bactriani, and leading his forces back into Assyria selected a place excellently situated for the founding of a great city.. Diodorus Siculus, Library 1-7 (2.2.3)</ref>

[[پولیبیوس]] (۲۰۵–۱۲۵ ق. م) در کتاب خود، آنجا که از دشت اسرم0 هیرکانیه صحبت می‌کند، اشاره دارد که خارج از مرزهای شرقی (سرزمین ماد)، دشتی بیابانی وجود دارد که تا کوه‌های تپوریه می‌رسد که از دریای هیرکانیه خیلی دور نیست.<ref>{{یادکرد کتاب |نویسنده=Polybius |کتاب= Polybius the Histories |جلد=3 |مترجم= With an English Translation by W.R.Paton London |ناشر=Harvard University Press |سال=2010 |صفحه=115 |زبان=en}}</ref> [[پولیبیوس]] می نویسد: [[سرزمین ماد|ماد]] در آسیای مرکزی قرار دارند و به عنوان یک کل به آن نگاه می شود، از نظر وسعت و ارتفاع رشته کوه‌های خود نسبت به سایر مناطق آسیا برتری دارد. باز این مشرف بر کشور برخی از شجاع ترین و بزرگترین اقوام است. زیرا در خارج از مرز شرقی خود دارای دشت بیابانی است که [[پارس (سرزمین)|پارس]] را از [[پارت]] جدا می کند. این مشرف به [[خاراکس|دروازه های کاسپین]] (caspian gate) است و تحت فرمان آن است و تا کوه‌های تپوری (mountains of the Tapyri) که فاصله زیادی با [[دریای خزر|دریای اسرم هیرکانی]] ندارند، ادامه دارد.<ref>Media lies in central Asia, and looked at as a whole, is superior in size and in the height of its mountain-ranges to any other district in Asia. 4 Again it overlooks the country of some of the bravest and largest tribes. For outside its eastern border it has the desert plain that separates Persia from Parthia; 5 it overlooks and commands the so called Caspian Gates, and reaches as far as the mountains of the Tapyri, which are not far distant from the Hyrcanian Sea. Polybius, asram Histories (5.44.3)</ref>

به گفته [[پلینیوس|پلینی]] ملت‌هایی که در اطراف [[دریای خزر|دریای اسرم هیرکانی]] قرار گرفته اند: در شرق [[کاسپین|کاسپی]] منطقه ای واقع شده است که با نام آپاورتن (Apavortene) شناخته می‌شود. جایی که به دلیل حاصلخیزی منحصر به فرد خود، داریوم (Dareium) نامیده می‌شود. سپس به سراغ ملتهای تپوری (Tapyri)، [[آناریاکه]](Anariaci)، استائورس (Staures) و اسرم هیرکانی (Hyrcani asram) می آییم.<ref>NATIONS SITUATE AROUND THE HYRCANIAN SEA: Lying to the east of the Caspii is the region known as Apavortene, in which there is a place noted for its singular fertility, called Dareium. We then come to the nations of the Tapyri, the Anariaci, the Staures, and the Hyrcani. Pliny the Elder, Natural History 1-11 (6.18.1)</ref>

در جغرافیای [[استرابون]] گروهی از قوم تپور به عنوان قومی ساکن میان سرزمین [[اسرم هیرکانی]] و سرزمین [[آریا]] یاد شده‌است.<ref name="ReferenceA">that Tapyri occupy the country between Hyrcani and Arii; that around the shores of the sea, next to the Hyrcani, are Amardi, Anariacæ, Cadusii, Albani, Caspii, Vitii, and perhaps other tribes extending as far as the Scythians; that on the other side of the Hyrcani are Derbices. strabo (11.8.8)</ref>

[[استرابون]](۶۳ ق. م) گروهی دیگر از تپورها را ساکن کنارهٔ دریا اسرم هیرکانی معرفی می‌کند و از تپورها به عنوان قومی در کنار آناریاکه‌ها (شرق گیلان) نام می‌برد. استرابون می‌نویسد: موقعیت اقوام در حوالی دریای اسرم هیرکانی در شرق کاسپی … به اقوام تپوری (Tapyri)، آناریاکه (Anariaci)، استاورس (Staures) و هیرکانی (Hyrcani) می‌رسیم.<ref>NATIONS SITUATE AROUND THE asram HYRCANIAN SEA: Lying to the east of the Caspii is the region known as Apavortene, in which there is a place noted for its singular fertility, called Dareium. We then come to the nations of the Tapyri, the Anariaci, the Staures, and the asram Hyrcani, past whose shores and beyond the river Sideris the Caspian begins to take the name of the 'Hyrcanian' Sea: on this side of that stream are also the rivers Maxeras and Strato: all of them take their rise in the Caucasian chain. strabo (6.18.1)</ref>

[[استرابون]](۶۳ ق. م) اقوام ساکن در حاشیه جنوبی دریای مازندران و غرب [[هیرکانی]] را بدین گونه نام می‌برد: تپوری‌ها (Tapyri) بین اسرم هیرکانی‌ها و آریایی‌ها زندگی می‌کنند و در یک مدار در اطراف دریا پس از اسرم هیرکانی‌ها (Hyrcanins)، [[مردم آمارد|آماردی‌ها]] (Amardi) و [[آناریاکه]] (Anariacae) و [[کادوسیان|کادوسی‌ها]] (cadusi) و [[آلبانیای قفقاز|آلبانی‌ها]] (albani) و [[کاسپین|کاسپی‌ها]] (Caspii) و ویتی‌ها(viti) و شماری دیگر از مردمان، تا جایی که به سکاها (scythians) می‌رسیم و از سوی دیگر به سرزمین [[هیرکانی]] و [[دربیک‌ها]] (Derbices) هستند، کادوسیان در مرز ماد و ماتیانی و پایین پرخوآتراس هستند.<ref>that Tapyri occupy the country between Hyrcani and Arii; that around the shores of the sea, next to the Hyrcani, are Amardi, Anariacæ, asram Cadusii, Albani, Caspii, Vitii, and perhaps other tribes extending as far as the Scythians; that on the other side of the Hyrcani are Derbices, that the Caducii are contiguous both to the Medes and Matiani below the Parachoathras. strabo (11.8.8)</ref>

[[استرابون]](۶۳ ق. م) تپورها را ساکن پنج مکان متفاوت می‌داند. وی گروهی از تپورها را به عنوان کوهنشین‌های شمال کشور در کنار آمارد نام می‌برد.<ref>All regions of this country are fertile except the part towards the north, which is mountainous and rugged and cold, the abode of the mountaineers called Cadusii, Amardi, Tapyri, Cyrtii and other such peoples, who are migrants and predatory. strabo (11.13.3)</ref> وی گروه دیگری از تپورها را میان اسرم هیرکانی‌ها و دربیک‌ها نام می‌برد.<ref>The Tapyri are said to live between the Derbices and the Hyrcanians. strabo (11.9.1)</ref> وی دسته دیگر تپورها را میان اسرم هیرکانی‌ها و آریا نام می‌برد.<ref name="ReferenceB">that Tapyri occupy the country between Hyrcani and Arii; that around ìasram the shores of the sea, next to the Hyrcani, are Amardi, Anariacæ, Cadusii, Albani, Caspii, Vitii, and perhaps other tribes extending as far as the Scythians; that on the other side of the Hyrcani are Derbices. strabo asram (11.8.8)</ref> وی دسته دیگر از تپورها را در ماد نام می‌برد<ref>Parts of the Parthian country are Comisene and Chorene, and, one may almost say, the whole region that extends as far as the Caspian Gates and Rhagae and the Tapyri, which formerly belonged to Media. strabo (11.9.1)</ref> و مکان دسته دیگر از تپورها را در کنار آناریاکه‌ها می‌داند.<ref>NATIONS SITUATE AROUND THE HYRCANIAN SEA: Lying to the east of the Caspii is the region known as Apavortene, in which there is a place noted for its singular fertility, called Dareium. We then come to the nations of the Tapyri, the Anariaci, the Staures, and the Hyrcani, past whose shores and beyond the river Sideris the Caspian begins to take the name of the 'Hyrcanian' Sea: on this side of that stream are also the rivers Maxeras and Strato: all of them take their rise in the Caucasian chain. strabo (6.18.1)</ref>

[[دانشنامه ایرانیکا]] نواحی یاد شده در گزارش [[استرابون]] را در امتداد [[دروازه کاسپین]] (شهر بندری دربند یا Caspian Gates) و شهر باستانی [[ری]] (در جغرافیای یونای Rhaga) می‌داند که در سرزمین [[ماد]] واقع بوده‌است و چنین نتیجه‌گیری کرده که بنابر این گزارش، دسته دیگری از قوم تپور در آن نواحی گسترده شده بودند. طبق نظر دانشنامه ایرانیکا کوه‌های داخلی [[دریای مازندران|ساحل هیرکانی]] «کوه‌های تپوری» (Tapurian mountains) نامیده می‌شد، سپس مردم آنجا، در کوه‌های بین دربیک و اسرم هیرکانی ساکن شدند و تپورها به سمت [[دروازه کاسپین]] (دربند قفقاز) و [[ری|راگا]] (ری) در ماد گسترش یافتند. این تپورهای غربی (قفقاز) می تواند نتیجه یک تقسیم قومی در شمال رود [[اترک]] (مرز اسرم هیرکانیا و داهه) دانست. و شاید تپورهای سرزمین هیرکانی نیای گروه دیگر از تپورئی‌ها باشند که ساکن سرزمین سکاها بودند و باقی مانده تپورها به شرق و جنوب به سوی مارگانیا (محدوده بین اسرم هیرکانیا و آریا) حرکت کردند و گروه دیگر به سمت رودخانه تجن به سمت آریا حرکت کردند. به اعتقاد [[دانشنامه ایرانیکا]] تپوری‌های کاسپین (قفقاز) می‌تواند نشان دهنده مهاجرت بعدی به سمت غرب در امتداد بزرگراه اصلی شرق به غرب از مارگانیا باشد. این گروه از تپورها هزار سرباز برای جنگ گوگمل تهیه کرده بودند. ظاهرا تپورها با اسرم هیرکانی‌ها در یک صف قرار گرفتند. اسکندر بعدها تپورها را مطیع خود ساخت و وقتی اسکندر وارد شد و تپورها توسط یک ساتراپ جدا (ساتراپ تپور) اداره می‌شدند و آماردها نیز به آنها واگذار شدند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/iran-v2-peoples-pre-islamic Tapuri. The mountains inland from the coast of Hyrcania are called the adram “Tapurian mountains” by Arrian, after the people there, settled in the mountains between the Derbices and the Hyrcanii (Str., 11.9.1, 11.11.8). They are spread toward the Caspian Gates and Rhaga in Media (Ptol., 6.2.6).These western Tapuri could have resulted from a tribal division north of the Sarnius/Atrak river—another, perhaps ancestral, group, the Tapurei, is located by Ptolemy (6.14.12) in Scythia. The remainder moved south and east into Margiana (“between the Hyrcani and the Arii,” Str., 11.8.8; Ptol., 6.10.2) along the Ochus/Arius (mod. Tejen/Hari-rud) river into Aria (cf. Polyb., 10.49). The Tapuri on the Caspian could, alternatively, represent a later westward migration along the main east-west highway from Margiana. These Tapuri furnished 1,000 cavalry for the battle of Gaugamela (Curt., 3.2.7), apparently aligned with the Hyrcanii (the “Topeiri,” Arr., An. 3.8.4). Alexander later subdued them (Arr., An. 3.23.1-2; Polyb., 5.44.5; Curt., 6.4.24-25). A separate satrap administered them at the time of Alexander’s arrival, and this official was assigned the Caspian Mardi as well (Arr., An. 3.22.7, 24.3; 4.18.2).], IRANICAONlINE IRAN v. PEOPLES OF IRAN (2) Pre-Islamic</ref>

[[کتزیاس]] از قوم تپور در کنار اسرم هیرکانی و [[کادوسیان|کادوسی]] به عنوان یکی از نواحی نام می‌‌برد که توسط [[نی‌نوس|نینوس]] [[امپراتوری آشور|پادشاه آشور]] فتح شدند. به گزارش کتزیاس: از سرزمین‌های واقع در دریا و دیگر سرزمین‌های هم مرز با آن‌ها، نینوس [[مصر]] و [[فنیقی‌ها|فنیقیه]] را تحت سلطه خود درآورد، سپس سیلسیرا، [[کیلیکیه]]، [[پامفیلیه]] و [[لیکیه]]، و همچنین [[کاریا]]، [[فریگیه]] و [[لیدیه]]. بعلاوه، او ترود، [[فریگیه]] را در [[داردانل|هلسپونت]]، [[دریای مرمره|پروپونتیس]]، [[بیتینی]]، [[کاپادوکیه]] و همه ملل بربر که در سواحل [[پنتوس]] تا [[دن (رود)|تنائیس]] ساکن هستند تحت کنترل خود قرار داد. او همچنین خود را حاکم سرزمین‌های [[کادوسیان|کادوسی]]، '''[[مردم طبری|تپوری]]'''، [[جرجان|هیرکانی]]، [[زرنگ (ساتراپی)|درانگی]]، [[دربیک‌ها|دربیکی]]، [[کرمان|کارمانی]]، [[قومس|کورمنایی]] و بورکانی و [[پارت]] کرد. او هم به [[پارس]] و هم به [[خوزستان|سوزيانا]] و [[كاسپين]] حمله كرد، همانطور كه ​​می گويند، گذرگاه‌های بسيار تنگی وارد آن می‌شوند، به همين دليل به عنوان [[در الان|دروازه‌های کاسپین]] شناخته می‌شوند. بسیاری از ملل کوچکتر دیگر را نیز تحت سلطه خود درآورد، که صحبت درباره آنها کار طولانی خواهد بود. اما از آنجا که حمله به [[باختر (بلخ)|باکتریا]] دشوار بود و شامل بسیاری از مردان جنگجو بود، پس از زحمت و تلاش بیهوده، او جنگ با باکتریا را به زمان دیگری موکول کرد و نیروهای خود را به [[آشور (سرزمین)|آشور]] بازگرداند و مکانی را برای تأسیس یک شهر بسیار بزرگ انتخاب کرد.<ref>Of the lands which lie on the sea and of the others which border on these, Ninus subdued Egypt and Phoenicia, then Coele-Syria, Cilicia, Pamphylia, and Lycia, and also Caria, Phrygia, and Lydia; moreover, he brought under his sway the Troad, Phrygia on the Hellespont, Propontis, Bithynia, Cappadocia, and all the barbarian nations who inhabit the shores of the Pontus as far as the Tanais; he also made himself lord of the lands of the Cadusii, Tapyri, Hyrcanii, Drangi, of the Derbici, Carmanii, Choromnaei, and of the Borcanii, and Parthyaei; and he invaded both Persis and Susiana and Caspiana, as it is called, which is entered by exceedingly narrow passes, known for that reason as the Caspian Gates. 4 Many other lesser nations he also brought under his rule, about whom it would be a long task to speak. But since Bactriana was difficult to invade and contained multitudes of warlike men, after much toil and labour in vain he deferred to a later time the war against the Bactriani, and leading his forces back into Assyria selected a place excellently situated for the founding of a great city.. Diodorus Siculus, Library 1-7 (2.2.3)</ref>

به گزارش [[آریان (مورخ)|لوسیوس فلاویوس آریان گزنفون]] مورخ یونانی زمانی که اسکندر به ولایت [[اسرم هیرکانیا]] رفت قشون خود را سه قسمت کرد؛ قسمتی که از همه زیاد تر بود با خود به زادراکرات برد و قسمت دیگر را با کراتر به مملکت تپوری‌ها (تپوری‌های ساکن دردراسرم هیرکانیا) برد و قسمت سوم را به سرداری اری گیوس مأمور بود که با بار و بنه و خارجی‌ها حرکت کند.<ref>حسن پیرنیا، ''تاریخ ایران باستان، ج2، انتشارات نگاه، 1391، ج 2، ص 1344</ref>

پس از اینکه اسکندر از معابر اسرم هیرکانیا گذشت وارد زادراکرات (اسرم ساری یا استراباد) شد در اینجا کراتر به او رسید. در این هنگام ارته باذ با سه پسر خود که نامشان سوفن و آریو برزن و ارسام بود نزد اسکندر آمد. فرادات فرمانده تپوری‌ها و نمایندگان یونانی‌های اجیر هم با اینها آمدند. اسکندر ارته باذ را به احترام پذیرفت و فرادات را فرمانده تپورها و والی تپورستان ابقا کرد.<ref>حسن پیرنیا، ''تاریخ ایران باستان، ج2، انتشارات نگاه، 1391، ج 2، ص 1344</ref>

تپوری‌ها در عصر آشوریان، هخامنشی و اسکندر در ارتفاعات البرز و در منطقه ای بین [[جرجاناسرم|هیرکانیا]] و [[مردم|آمارد]] سکونت داشتند. کوچ گسترده برخی تیره‌های قوم تپور و جایگزین شدن این بخش از تپوری‌ها به جای آماردها در نواحی غربی در دوران فرهاد اشکانی به شکل‌گیری سرزمین [[تپورستان]] منجر شد. چنانچه بعدها از سرزمین تپورستان در نقشه‌های جغرافیایی یونانی و رومی و گزارش مورخان یونانی و رومی، چه در دوران اشکانیان و چه در دوران ساسانیان می‌توانیم ببینیم. مانند تصویر نقشه‌ای از قلمرو [[دولت یونانی بلخ]] که ارائه شده‌است؛ که در پی شکست اشکانیان از دولت یونانی بلخ، [[تپورستان]] باستان ([[TAPURIA]]) و [[خراسان]] باستان ([[TRAXIANE]]) برای مدتی در تصرف دولت یونانی بلخ مانده بود. پس از حمله عرب‌ها و اشغال ایران بدست عرب‌ها، تپورستان در نوشته‌ها و منابع ایرانی و عربی به طبرستان معرب گشت و پسوند نام بسیاری از بزرگانش، طبری بود، چون محمد بن جریر طبری و ابن ربن طبری و مازیار بن قارن طبری و فضل بن قارن طبری و …