استان کهگیلویه و بویراحمد: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Feweyox656 (بحث | مشارکت‌ها) بدون خلاصۀ ویرایش برچسب‌ها: واگردانی دستی حذف حجم زیادی از مطالب منبع‌دار |
جز ۱ ویرایش از Feweyox656 (بحث) به آخرین نسخه توسط 5.216.32.9 برگردانده شد |
||
خط ۱۳:
| مساحت کل به کیلومتر مربع = ۱۶٬۲۶۴
| جمعیت تا تاریخ = ۱۳۹۵
| کل جمعیت=
| پراکندگی جمعیت =
| تراکم جمعیت به کیلومترمربع =
خط ۳۴:
'''کُهگیلویِه و بویِراحمد''' یکی از [[استان‌های ایران]] است که مرکز آن، شهر [[یاسوج]] میباشد. این استان با مساحتی حدود ۱۶ هزار و ۲۴۹ کیلومتر مربع، در امتداد [[زاگرس|رشته کوههای زاگرس]] قرار دارد که از شمال به [[استان چهارمحال و بختیاری|چهارمحال و بختیاری]]، از غرب به [[استان خوزستان|خوزستان]]، از جنوب به [[استان بوشهر|بوشهر]] و از شرق به [[استان فارس|فارس]] و [[استان اصفهان|اصفهان]] محدود می‌شود.<ref name=":2">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری|عنوان=نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵|ناشر=مرکز آمار ایران}}</ref>
جمعیت کهگیلویه و بویراحمد بر پایه سرشماری [[مرکز آمار ایران]] در سال ۱۳۹۵ برابر با
این استان حدود ۱ درصد از مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد. با این وجود بیش از ۲۵ درصد نفت و گاز، ۱۰ درصد رواناب‌ها، ۲۰۰۰ گونه گیاهی (با بیش از ۴۵۰ گونه گیاهی دارویی)، در این استان قرار دارند. ولی با این همه، جز محروم‌ترین استان‌های ایران میباشد.<ref>https://www.mehrnews.com/news/2420259/کهگیلویه-و-بویراحمد-استانی-که-همه-چیز-دارد-و-هیچ-ندارد-رتبه</ref><ref>https://www.farsnews.ir/kohgiluyeh-boyerahmad/news/14000412000198/تحلیل-جالب-توجه-طهرانچی-از-دلیل-محرومیت-در-کهگیلویه-و-بویراحمد</ref><ref>https://www.tahlilbazaar.com/news/4346/کهگیلویه-و-بویراحمد-دارنده-۲۰-درصد-ذخایر-نفت-و-گاز-و-۱۰-درصد</ref> استان کهگیلویه و بویراحمد ۹ درصد از جنگل‌های کشور (حدود ۲۰ درصد کل زاگرس)، را در خود جای داده‌است، همچین ۵۶ درصد استان را جنگل‌ها پوشانداند از این لحاظ استان مقام اول را در پوشش جنگلی کشور داراست<ref name=":1">{{یادکرد کتاب|عنوان=استان‌شناسی کهگیلویه و بویراحمد}}</ref>
== تقسیمات کشوری ==
این منطقه تا قبل از تصرف به دست والیان استان فارس بخشی از حکومت لر بزرگ بود و پس از فروپاشی حکومت [[لر بزرگ]] تا دوران قاجار خودگردان بود که سپس به تصرف یکی از والیان ایالت فارس درآمد و ولایتی از فارس شد. در سال ۱۲۵۸ هجری قمری، شهرستان‌های [[امیدیه]]، [[آغاجاری]] [[بهبهان]]، [[هندیجان]]، [[بندر ماهشهر|بندر ماشهر]] ،[[شهرستان دیلم|دیلم]] و [[بندر گناوه|گناوه]] از منطقه کهگیلویه جدا شدند. (مردم این شهرستان ها همگی [[مردم لر|لر]] و [[زبان لری|لر زبان]] هستند)<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ostan-kb.ir/Portal/home/?generaltext/17404/17418/17419/تاریخچه-استان|عنوان=تاریخچه استان|تاریخ بازدید=۲۳ اکتبر ۲۰۱۸|تاریخ=|ناشر=وبگاه استانداری کهگیلویه و بویراحمد|زبان=پارسی|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20190428105236/http://www.ostan-kb.ir/Portal/home/?generaltext/17404/17418/17419/تاریخچه-استان|تاریخ بایگانی=28 آوریل 2019|dead-url=yes}}</ref> از سال ۱۳۲۴ هـ. ش به جهات سیاسی، بویراحمد از کهگیلویه مجزا و ضمیمه استان فارس گردید. در ۲۲ تیرماه ۱۳۴۲ طبق تصویب‌نامه مجلس شورای ملی، سرزمین ایلات ششگانه کهگیلویه و بویراحمد که تا آن زمان بخشی جزء استان فارس و بخشی جزء استان خوزستان بود از این دو استان جدا شد و به فرمانداری کل تبدیل گردید و متعاقب آن شهر [[یاسوج]] مرکز استان در سال ۱۳۴۴ شکل گرفت و سرانجام در خرداد سال ۱۳۵۵ با همان محدوده به استان تغییر یافت.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ostan-kb.ir/Portal/home/?generaltext/17404/17418/17419/تاریخچه-استان|عنوان=تاریخچه استان|تاریخ بازدید=۲۳ اکتبر ۲۰۱۸|تاریخ=|ناشر=وبگاه استانداری کهگیلویه و بویراحمد|زبان=پارسی|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20190428105236/http://www.ostan-kb.ir/Portal/home/?generaltext/17404/17418/17419/تاریخچه-استان|تاریخ بایگانی=28 آوریل 2019|dead-url=yes}}</ref>
این استان به نه شهرستان و ۱۶ بخش تقسیم شده‌است که شامل ۱۶ شهر و بیش از '''۱۷۰۰''' روستا می‌گردد[http://www.sobhezagros.ir// .]
خط ۱۱۲:
== محرومیت ==
استان کهگیلویه و بویر احمد با وجودی که ۷۱۳ هزار نفر جمعیت دارد، پنجمین استانی هست که بیشترین (۳/۹ درصد) نقش را در تولید ناخالص داخلی دارد.<ref>{{Cite journal|date=2021-07-19|title=فهرست استان‌های ایران بر پایه تولید ناخالص داخلی|url=https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=فهرست_استان‌های_ایران_بر_پایه_تولید_ناخالص_داخلی&oldid=32647787|journal=ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد|language=fa}}</ref> با این وجود جز استان‌های محروم کشور میباشد. استان کهگیلویه و بویراحمد با ۱۲٫۶ درصد نرخ بیکاری، رتبه ششم بالاترین بیکاری را در کشور داشته‌است.<ref>https://www.isna.ir/news/98110805669/۶۸-درصد-جمعیت-استان-کهگیلویه-و-بویراحمد-جوان-هستند</ref> درحالی‌که ۲٫۲ تولید ناخالص داخلی ایران را تأمین می‌کند.<ref>https://donya-e-eqtesad.com/بخش-سیاست-گذاری-100/3691533-رنکینگ-اقتصادی-استان-ها</ref>
== تاریخ ==
خط ۱۳۱:
== مردم‌شناسی ==
مردم استان از قوم لر می‌باشند و به [[لری جنوبی|زبان لری]] با گویش [[لری جنوبی]] سخن می‌گویند. این گویش برای دیگر لرزبانان به راحتی قابل درک است که درواقع تمام لرها به یک زبان سخن می‌گویند،<ref>{{Cite journal|date=2014-06-25|title=ممسنی در گذرگاه تاریخ|url=http://d-lib.atu.ac.ir/site/catalogue/8397|language=fa|issue=1}}{{پیوند مرده|date=ژوئن 2021 |bot=InternetArchiveBot}}</ref>مردم لرستان، ممسنی، کهگیلویه و بختیاری از یک نژاد بوده و با یک زبان صحبت می‌کنند؛ و این مردم [[مردم لر|لر]]<nowiki/>تبار هستن اصلی‌ترین مشخصه فرهنگی و اجتماعی منطقه، در گذشته ساختار اجتماعی عشایری بوده‌است. مردم استان کهگیلویه و بویراحمد، به [[زبان لری]] صحبت می‌کنند.<ref name="ToolAutoGenRef1"/> این گویش بازمانده زبان ایرانیان قدیم است که کمتر تحت تأثیر زبان‌های بیگانه قرار گرفته‌است و اختلافات ریشه‌ای با سایر گویش‌های زبان لری ندارد. بیشترین جمعیت گویش‌وران لر در استان‌های [[استان لرستان|لرستان]]، [[استان چهارمحال و بختیاری|چهارمحال و بختیاری]]، کهگیلویه و بویراحمد و [[استان خوزستان|خوزستان]] است. همچنین لرزبان‌ها تشکیل دهنده جنوب [[استان ایلام]]، جنوب [[استان همدان]]، جنوب [[استان مرکزی]]، شمال [[استان بوشهر]]، غرب [[استان فارس]] و [[استان اصفهان]] هستند.<ref>https://www.iranicaonline.org/articles/lori-dialects</ref>
'''لری جنوبی'''
[[لری جنوبی]] تنها مختصر به استان کهگیلویه و بویراحمد نیست بلکه بسیاری از شهرها و شهرستان‌های استان‌های خوزستان فارس اصفهان و بوشهر به گویش [[لری جنوبی]] سخن می‌گویند که با گویش مردم کهگیلویه و بویراحمد یکسان است. مردم این شهرستان‌ها با مردم کهگیلویه از یک ریشه و نژاد هستند و دارای تاریخ مشترک می‌باشند. سخنوران لری جنوبی با سایر لرها و لر زبان ها نیز هم تبار می‌باشند و همگی از یک قوم هستند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=About: Luri language|نشانی=https://dbpedia.org/page/Luri_language|وبگاه=dbpedia.org|بازبینی=2023-07-18}}</ref><ref>{{Cite journal|last=کیانوش|first=زهراکار|date=2013-01-01|title=همگرایی و تغییر زبانی در زبان لری و اهمیت واژه گزینی در احیاء، حفظ و گسترش آن (با تأکید بر گویش فئیلی)|url=https://www.sid.ir/paper/818865/fa|language=Fa|issue=2}}</ref>
{| class="wikitable sortable"
|+
!تقسیمات لرهای جنوبی<ref>{{یادکرد وب|عنوان=About: Luri language|نشانی=https://dbpedia.org/page/Luri_language|وبگاه=dbpedia.org|بازبینی=2023-07-18}}</ref>
!محل سکونت
!زبان
|-
|[[استان کهگیلویه و بویراحمد|لرهای کهگیلویه بویراحمدی]]
|'''کهگیلویه و بویراحمد''':تمام استان
'''خوزستان''':[[بهبهان]]، [[رامهرمز]]، [[صیدون (خوزستان)|صیدون]]، [[آغاجاری]]،
[[امیدیه]]، [[هندیجان]]، [[بندر ماهشهر|ماهشهر]]، [[اهواز]]، [[رامشیر]]
'''فارس''':[[اقلید]]، [[آباده]]، [[سپیدان]]، [[گله‌دار (مهر)|گله دار]]، [[بیضا]]
'''اصفهان''':[[سمیرم]]
'''بوشهر:'''به طور عمده در [[بخش شبانکاره]]
|[[لری جنوبی]]
|-
|[[لری ممسنی|لرهای ممسنی]]
|'''فارس''':[[اردکان (سپیدان)|سپیدان]]، [[شهرستان ممسنی|ممسنی]]، [[شهرستان رستم|رستم]]، [[شهرستان کوه‌چنار|کوه چنار]]، [[کازرون]]، [[بخش ارژن|بخش ارژن شیراز]]، [[بیضا]]
'''بوشهر''':[[دشتستان]]
|[[لری جنوبی]]
|-
|[[حیات‌داوودی|لرهای حیات داوودی]]
|'''بوشهر''':[[بندر گناوه|گناوه]]، [[بندر دیلم|دیلم]]، [[دشتستان]]، [[دهستان انگالی|انگالی]]
'''فارس''':[[کازرون]]، [[فراشبند]]
'''خوزستان''':[[هندیجان]]، [[بهبهان]]، [[بندر ماهشهر|ماهشهر]]
|[[لری جنوبی]]
|-
|[[لری لیراوی|لرهای لیراوی]]
|'''بوشهر''':[[بندر گناوه|گناوه]]، [[بندر دیلم|دیلم]]، [[دشتستان]]، [[دهستان انگالی|بخش انگالی بوشهر]]، [[شهرستان کنگان]]<ref>محل سکونت بعضی از مردمان لیراوی در [[شهرستان کنگان]] میباشد که به دلایل خاصی از جمله شغل، تحصیل و… از شهرستان های اطراف به بندر کنگان مهاجرت کردند و الان در بندرکنگان ساکنند.</ref>
'''فارس''':[[شهرستان ممسنی|ممسنی]]، [[کازرون]]، [[فراشبند]]
'''خوزستان''':[[هندیجان]]، [[آغاجاری]]، [[بهبهان]]، [[بندر ماهشهر|ماهشهر]]، [[امیدیه]]، [[رامهرمز]]
|[[لری جنوبی]]
|-
|[[لرهای شول]]
|'''فارس''':[[بخش کامفیروز شمالی|کامفیروزشمالی]]، [[بخش کامفیروز|کامفیروز جنوبی]]
'''جنوبی'''،[[سپیدان]]، [[شهرستان ممسنی|ممسنی]]، [[شهرستان کوه‌چنار|کوه چنار]]، [[بیضا]]
'''بوشهر''':[[بندر گناوه|گناوه]]، [[دشتستان]]، [[بندر دیلم|دیلم]]
|[[لری جنوبی]]
|}
{{اقوام استان‌های ایران/کهگیلویه و بویراحمد}}
سطر ۱۴۵ ⟵ ۱۹۴:
[[پرونده:Dena mountains کوههای دنا کهگیلویه بویر احمد - panoramio.jpg|بندانگشتی|زاگرس و کوههای دنا]]
[[پرونده:دشتروم دمکره.jpg|بندانگشتی|دشتروم]]
کهگیلویه و بویراحمد دارای ۲۱۷ گردشگاه زیارتی و تفرجگاهی است که [http://rooznews24.ir/ گردشگری کهگی]<nowiki/>[http://rooznews24.ir/ لویه و بویراحمد] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190807201835/http://rooznews24.ir/ |date=۷ اوت ۲۰۱۹}} را تنوع می‌بخشد و [[گردشگر|گردشگران]] تابستانی می‌توانند از آن‌ها دیدن کنند.
* روستاهای شهرستان باشت
* باغ گردشگری [[چشمه بلقیس چرام]]
* تنگ پیرزال در ۱۵ کیلومتری شمال شرق شهر دهدشت<ref>https://www.jamaran.news/بخش-کهگیلویه-بویراحمد-215/1137701-چرام-سرزمین-طبیعت-رویایی-حیرت-انگیز</ref>
* [[آبشار بهرام بیگی|آبشار بهرامبیگی]]
* مورصفا دشتروم
* بقعه امامزاده «بی‌بی‌حکیمه» خواهر امام رضا، امام زاده جعفر برادر امام رضا در شهرستان گچساران
* سرچشمه چنارستان سفلی
* آبشار و طبیعت روستای شهنیز
* شهر تور یستی و زیبای '''[[سی سخت]]''' در دامنه کوه دنا دارای آب و هوای دلپذیر و سالم.
* دهستان توریستی کَریَک معروف به ماسوله جنوب واقع در ۲۵کیلومتری یاسوج و ۵ کیلومتری سیسخت
* رودخانه‌های [[مارون]]، [[چرام]]، نازمکان، [[بشار]]، [[رود زهره|زهره]] و [[مهریان]] به همراه هزاران چشمه سار دیگر و در کنار آن‌ها [[سد کوثر]]، [[سد شاه قاسم]] و سد شاه مختار یاسوج.
* ۴۰قله بالای چهار هزار متر دنا
* آبشارهای کمردوغ از توابع شهر دهدشت، تنگه مهریان و گنجه‌ای یاسوج و تنگ سولک بهمئی.
* امامزاده‌های کهگیلویه و شهر تاریخی بلاد شاپور دهدشت، دژ سلیمان و چندین دژ دیگر.
* آثار تل چگاه، آب گرمون، آب شوران، شهر لارندن، آب انبارها، کاروانسراها، قلعه‌ها، گورستان سه طبقه، حمام کهیار دهدشت و تنگ سولک در رشته‌کوه‌های بهمئی
* تنگ تکاب، محل برخورد آریو برزن با اسکندر مقدونی و قلعه‌های قدیمی متعدد شامل قلعه دختر، قلعه مانگشت، و دژ سلیمان که مجموع آن‌ها به «دلی مهرگان» معروف است.
* تنگ شلال دون، رودخانه و بیشه زیبای شاه بهرام، [[مارین|روستای زیبای پلکانی و باغستانی مارین]]، تنگ هنگان، و امامزاده سید محمود (سید محمید) واقع در شهرستان کهگیلویه
* غارها و اشکفت‌های کوهستان‌ها.
* چهار طاقی خیرآباد علیا و پل خیری مح خان در خیرآباد علیا
* روستای گوشه و زیارت امام زاده شاه قاسم از نوادگان حضرت زین العابدین (ع)
۱۸ رودخانه کوچک و بزرگ، ۴۰ چشمه جوشان آب آشامیدنی و معدنی، ۱۷حلقه قنات، پنج آبشار، سه دریاچه، ۶۰دره و تنگه، بوستان‌ها و دشت‌های سرسبز، امامزاده‌ها، گنبدها، قلعه‌ها، کاروانسراها، مساجد، آب انبارها آتشکده‌ها، پل‌ها و برج‌های تاریخی از دیگر نقاط گردشگری منطقه‌است.
== آب و هوا ==
سطر ۱۵۷ ⟵ ۲۲۵:
'''{{درشت|گرمسیر}}''' وسعت این مناطق حدود ۸۲۲۶ با میانگین 307 متر از سطح دریا است. بارش بین ۳۰۰ تا 6۰۰ میلی‌متر در سال در این مناطق متداول است. در این مناطق پسته کوهی به وفور پیدا می‌شود. این مناطق شامل شهرستان‌های گچساران، کهگیلویه، باشت، بهمئی و لنده است.<ref name=":1"/>
شهر یاسوج (مرکز استان) جز یکی از پر بارش‌ترین مرکز ایران است. این شهر بعد از شهر رشت در جایگاه دوم پر بارش‌ترین مرکز استان ایران قرار دارد. همچنین شهر یاسوج یکی از مرتفع‌ترین مراکز استان‌های ایران نیز به‌شمار می‌رود و در جایگاه دوم بعد از شهرکرد قرار گرفته‌است.<ref>{{یادکرد وب|تاریخ=۵ دی ۱۴۰۰|نشانی=http://www.chaharmahalmet.ir/iranarchive.asp|عنوان=امار ۱۸۱ ایستگاه هواشناسی کشور تا سال ۲۰۱۰ میلادی|بازبینی=۲۶ دسامبر ۲۰۲۱|archive-date=۱۷ سپتامبر ۲۰۱۲|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917083937/http://www.chaharmahalmet.ir/iranarchive.asp|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{یادکرد وب|تاریخ=5 دی 1400|وبگاه=|نشانی=https://www.fallingrain.com/world/IR/|عنوان=مختصات و ارتفاع استان‌های ایران}}</ref>
== دربارهٔ نام استان ==
'''کُهگیلویِه'''
کهگیلویه با مرکزیت بلادشاپور (دهدشت کنونی) از دو بخش "کوه" به علاوهٔ "گیلویه" ساخته شده‌است. این نام از زمان ساسانیان تاکنون بر روی این ناحیه باقی مانده‌است. خاندان گیلویه یا به عبارتی خاندان روزبه، از مشهورترین و موثرترین خاندان‌های ایرانی در سه سده نخست اسلامی بود که پس از سقوط ساسانیان، علاوه بر درگیری متناوب با اعراب مهاجم و مسلط، به تدریج موفق شدند در دستگاه خلافت عباسی نفوذ یابند و نقش بارز خود را در وقایع سیاسی- اجتماعی عصر نشان دهند. نام گیلویه در منابع و اسناد تاریخی به صورت معرب و به شکل " جیلویه " آمده‌است.
'''بویِراحمد'''
بویراحمد نام یکی از ایلات ساکن در این استان است.
== معادن ==
سطر ۱۷۸ ⟵ ۲۵۵:
== ترابری ==
استان کهگیلویه و بویراحمد تاکنون فاقد راه‌آهن میباشد. این درحالی است که احداث راه‌آهن اقلید-یاسوج در سفر اول دولت نهم به استان کهگیلویه و بویراحمد مصوب و در سال ۱۳۹۴ کلنگ زنی شد و هنوز در دست احداث است ولی بعد از گذشت چندین سال هنوز کاری در این پروژه انجام نشده‌است. با وضعیت فعلی این خط راه‌آهن و قطره چکانی‌های دولت در خصوص تأمین اعتبار ممکن است تا ۵۰ سال طول بکشد!
کلیه محورهای ارتباطی آن با استان‌های همجوار از طریق راه‌های آسفالته برقرار می‌شود. از جمله محورهای ارتباطی که به شهرهای مهم استان‌های همجوار می‌پیوندد، عبارتند از: [[جاده ۶۷ (ایران)|مسیر شیراز-اردکان (سپیدان)-یاسوج]] و امتداد آن رو به‌سوی شمال و پیوستن به شهر [[سیسخت]]. ادامه محور از [[یاسوج]] تا شهر [[سمیرم]] در [[استان اصفهان]] و همچنین [[جاده ۵۵ (ایران)|مسیر یاسوج به شهر پاتاوه-لردگان]] و ادامه آن تا شهرکرد ،جاده پاتاوه دهدشت، دهدشت-چرام. یکی دیگر از محورهایی که سه استان همجوار را به هم می‌پیوندد و بسیار پرتردد میباشد، [[جاده ۸۶ (ایران)|مسیر یاسوج-نورآباد (ممسنی)-گچساران-بهبهان]] در [[استان خوزستان]] است.
به نظر می‌رسد که این استان مخصوصاً شهر [[یاسوج]] از داشتن آزادراه محروم است. طرح آزادراه سده-یاسوج که یاسوج را به [[آزادراه اصفهان-شیراز]] متصل می‌کند، در انتظار تصویب توسط هیئت دولت میباشد.
این استان دارای دو فرودگاه در شهرهای [[فرودگاه یاسوج|یاسوج]] و [[فرودگاه گچساران|گچساران]] میباشد.
سطر ۲۳۱ ⟵ ۳۱۲:
== ورزش ==
در استان بزرگ‌ترین ورزشگاه متعلق به شهر یاسوج [[ورزشگاه آزادی یاسوج]] است این ورزشگاه در سال ۱۳۹۴ با ۱۵۰۰۰ نفر ظرفیت افتتاح شد.
تیم‌های از استان در لیگ برتر هندبال مردان فعالیت می‌کنند که عبارتند از:
* [[باشگاه هندبال فراز بام خائیز دهدشت]]
* [[باشگاه هندبال نفت و گاز گچساران]]
البته در فوتبال نیز تیم‌های در استان فعالیت می‌کنند:
* [[باشگاه فوتبال نفت و گاز گچساران|باشگاه فوتبال نفت گاز گچساران]]
* [[باشگاه فوتبال شهرداری یاسوج]]<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.mehrnews.com/amp/1816540|عنوان=شهرداری یاسوج یک گام دیگر به لیگ برتر نزدیک شد|ناشر=خبرگزاری مهر}}</ref>
* باشگاه فوتبال اتحاد کهگیلویه
* [[باشگاه فوتبال ابوذر باشت]]
== غذاهای محلی استان ==
| |||