دماوند: تفاوت میان نسخه‌ها

 

'''دَماوَند''' کوهی در [[شمال ایران]] و استان مازندران است که بلندترین [[کوه]] ایران و [[غرب آسیا]]، بلندترین [[آتشفشان]] آسیا و [[خاورمیانه]] است و سومین آتشفشان مرتفع در [[نیم‌کره شرقی|نیمکره شرقی]] (پس از [[کلیمانجارو|کوه کلیمانجارو]] و [[البروس|کوه البروس]]) است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Iran Climbing Guide – Iran Climbing Guide|نشانی=https://iranclimbingguide.com/|بازبینی=2022-10-06|کد زبان=en-US|archive-date=۶ اکتبر ۲۰۲۲|archive-url=https://web.archive.org/web/20221006112944/https://iranclimbingguide.com/|url-status=dead}}</ref><ref name="Mountain Damavand">{{Cite web|url=http://persiaport.com/en/attractions/mountain-damavand|title=Mountain Damavand|website=PersiaPort|accessdate=19 June 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150705003921/http://persiaport.com/en/attractions/mountain-damavand|archivedate=5 July 2015}}</ref> دماوند در پارهٔ مرکزی [[البرز|رشته کوه البرز]] در جنوب [[دریای خزر]] جای دارد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=The Volcanic Seven Summits: Highest Volcanoes on each Continent|نشانی=http://www.skimountaineer.com/ROF/VolcanicSeven.html|وبگاه=www.skimountaineer.com|بازبینی=2022-10-06}}</ref>

این کوه از دیدگاه تقسیمات کشوری، در [[بخش لاریجان]] در [[شهرستان آمل]] در [[استان مازندران]] قرار دارد.<ref name=ToolAutoGenRef4>مسعود نصرتی، ۱۵</ref> دماوند به هنگام صاف و آفتابی شدن هوا، از شهرهای [[تهران]]، [[ورامین]]، [[قم]] و همچنین کرانه‌های جنوبی [[دریای خزر]] قابل رؤیت است.<ref name=ToolAutoGenRef4/> و در صورتی که هوا کاملاً پاک، صاف و بدون [[ریزگرد|غبار]] باشد امکان مشاهده قله دماوند از بخش‌هایی از [[ترکمنستان|کشور ترکمنستان]] در نزدیکی [[دریای خزر]]، [[سواحل چمخاله]] و [[کیاشهر]] در [[استان گیلان]]، [[کوهستان کرکس]] و ارتفاعات [[نطنز]] در [[استان اصفهان]]، [[کوهستان الوند]] در [[شهرستان تویسرکان|تویسرکان]] [[استان همدان]] و بخش‌هایی از جنوب [[شهرستان ابهر]] در [[استان زنجان]] نیز وجود دارد<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آموزه‌هایی از طبیعت در زمینه‌های کوهنوردی، نقشه، GPS، برف و یخ، حوادث کوهستان، گزارش، محیط زیست و… به قلم حسام الدین عباسی|نشانی=http://nowsha.ir/|وبگاه=آموزه‌هایی از طبیعت در زمینه‌های کوهنوردی، نقشه، GPS، برف و یخ، حوادث کوهستان، گزارش، محیط زیست و… به قلم حسام الدین عباسی|بازبینی=2022-03-31|کد زبان=fa}}</ref> کوه دماوند در تاریخ سیزدهم تیر ماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین [[میراث طبیعی ایران|اثر طبیعی ایران]] در [[فهرست آثار ملی ایران|فهرست آثار ملّی ایران]] ثبت شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ثبت ملی دماوند؛ راهی به سوی جهانی شدن|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/f4_Damavand_mountain_national_heritage/457277.html|وبگاه=رادیو فردا|بازبینی=2022-10-06|کد زبان=fa}}</ref>

این کوه همچنین از سال ۱۳۸۱ به عنوان «[[اثر طبیعی ملی|اثر طبیعی ملّی]]» در شمار مناطق چهارگانهٔ ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است.<ref name=ToolAutoGenRef3>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.doe.ir/portal/Home/Default.aspx?CategoryID=8a06305b-78bc-4f3e-95c6-49cf6738eaa4 |عنوان=پورتال سازمان حفاظت محیط زیست کشور<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |بازبینی=۲۵ ژوئیه ۲۰۱۱ |archive-date=۸ آوریل ۲۰۱۴ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140408224238/http://www.doe.ir/portal/Home/Default.aspx?CategoryID=8a06305b-78bc-4f3e-95c6-49cf6738eaa4 |url-status=dead}}</ref>

در [[اساطیر ایران]] نیز از دماوند یاد شده و شهرت آن بیش از هر چیز به این سبب است که [[ضحاک]] در آن به بند کشیده شده‌است.<ref>از جمله در [[شاهنامه]] فردوسی</ref> در آثار ادبی [[زبان فارسی|فارسی]] نیز فراوان به این اسطوره و به‌طور کلّی‌تر کوه دماوند اشاره شده‌است.<ref>برای نمونه در شاهنامهٔ فردوسی [[گرشاسپ‌نامه]][[اسدی طوسی]] اشعار [[ناصرخسرو]] به این موضوع اشاره شده‌است.</ref> در [[بندهش]] این چنین آمده: رود هرهز ([[رودخانه هراز|هراز]]) در تپرستان (مازندران) است و از [[کوه دماوند]] سر چشمه می‌گیرد.<ref>The Bundahishn, Translated by E. W. West, from Sacred Books of the East, volume 5, Oxford University Press, 1897</ref>

 

== جغرافیا ==

 

;'''فرازا و بلندی'''

شهرهای [[رینه]] و [[گزنک]] در دامنهٔ این قلّه قرار دارند،<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=YJC|نام=خبرگزاری باشگاه خبرنگاران {{!}} آخرین اخبار ایران و جهان {{!}}|کد زبان=fa-IR|وبگاه=خبرگزاری باشگاه خبرنگاران {{!}} آخرین اخبار ایران و جهان {{!}} YJC|نشانی=https://www.yjc.ir/fa/news/6440959/نزدیکترین-شهر-به-قله-دماوند-کجاست|عنوان=نزدیکترین شهر به قله دماوند کجاست؟|بازبینی=2018-04-19}}</ref> همچنین این قلّه در ۲۶ کیلومتری شمال غربی [[دماوند (شهر)|شهر دماوند]]، ۶۲ کیلومتری جنوب غرب [[آمل]] و ۶۹ کیلومتری شمال شرقی [[تهران]] واقع شده‌است.<ref name=ToolAutoGenRef4/>

;'''رودخانه‌های پیرامون'''

کوه دماوند از جانب شمال توسط رودخانهٔ [[تینه]]، از سمت جنوب و شرق توسط [[رودخانه هراز|رودخانهٔ هراز]] و از سمت غرب نیز توسط رودخانهٔ [[رود لار|لار]] محصور شده‌است.<ref name=ToolAutoGenRef4/>

رودخانهٔ لار و دیوآسیاب در غرب این کوه و رود پنج او (پنج آب) نیز در شرق آن جاری هستند.

 

=== پوشش گیاهی ===

در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می‌رویند که برخی از آن‌ها فقط در ارتفاعات خاصی دیده می‌شود. گیاهان این منطقه که به اسم دماوند نامگذاری شده‌اند، عبارتند از: کلاه میرحسن دماوندی، [[کزل دماوندی]]، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله‌ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی. در ارتفاع ۳٬۲۰۰ تا ۳٬۵۰۰ متری، علف و بته‌های بلند و خاردار و به هم پیوسته وجود دارند. برخی از انواع بته‌های خاردار دماوند عبارتند از: کلاه میرحسن دماوندی، خارپشتی، گونه‌های هزارخار (مانند گون)، بته‌های بنفش‌رنگ اسپرس پشته‌ای و گچ دوست گل سنگی. از گونه‌های ورموت (افسنتین) نیز در دماوند وجود دارند که عبارتند از: درمنهٔ کوهی، درمنهٔ معطر، درمنهٔ کوهسری و گونهٔ فراوان درمنهٔ شرقی. برخی دیگر از گونه‌های گیاهای دماوند عبارتند از: کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمه کروی، گون، یاسمن صخره‌ای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوته‌ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رُز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مرکزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومهٔ پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویهٔ دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبلهٔ ارغوانی و مینای پرکپهٔ برگ نقره‌ای. دامنهٔ کوه دماوند در ارتفاع ۲٬۰۰۰ تا ۳٬۵۰۰ متری کاملاً پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصربه‌فرد، در دنیا شناخته شده‌است و با نام شقایق لار و رینه در کتاب‌های معتبر [[گیاه‌شناسی]] جهان به ثبت رسیده. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد.<ref>{{یادکرد وب|url=http://damavandkooh.com/|title=انجمن دوستداران دماوند<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->|accessdate=14 ژوئیه 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120713002449/http://damavandkooh.com/|archivedate=13 ژوئیه 2012|dead-url=yes}}</ref>

 

'''پرندگان'''

از پرندگان شکارچی، [[عقاب طلایی]] و [[جغد]] را می‌توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه [[تیهو]]، [[کبک (پرنده)|کبک]]، [[بلدرچین معمولی|بلدرچین]]، سینه‌سیاه و طوطی دارکوب هستند.

 

'''دیگر جانوران'''

[[احمد کسروی]] دربارهٔ نام‌گذاری ''دماوند'' یا ''دنباوند'' نظر کاملاً متفاوتی دارد.<ref>او این نظر را در ۱۳۰۴ در مقاله‌ای به نام «نهاوند-دماوند» که در ''آینده'' منتشر شد ابراز داشته‌است.</ref> وی با استدلال‌هایی نسبتاً پیچیده نام‌گذاری «[[نهاوند]]» و «دماوند» را مرتبط می‌داند و می‌نویسد «در زبانهای باستان «نها» به‌معنی پیش و «دُما» به ضم دال به‌معنی پشت و دنبال بوده،...»<ref>کسروی ۲۶۵</ref> و در مورد «وند» می‌نویسد: « «وندن» در زبان‌های باستان ایران به‌معنای «نهادن» بوده[...] یکی از معناهای «نهادن» واقع شدن و ایستادن برجایی است.[...] و ناچار «وندن» نیز همان معنی را داشته و «وند» که گذشته آن است به‌معنی نهاد، برجایی ایستاد (واقع‌شد) می‌آمده‌است»<ref name=ToolAutoGenRef5>کسروی ۲۶۷</ref>

او در ادامه نتیجه می‌گیرد: پس «نهاوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در پیش‌رو و «دماوند» یعنی شهر یا آبادی یا قلعهٔ ایستاده در دنبال و پشت.<ref name=ToolAutoGenRef5/>

 

[[ناصرخسرو]] قبادیانی بلخی در اوایل [[سفرنامه ناصرخسرو|سفرنامه]] خود در باب کوه دماوند آورده‌است: «میان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آن را لواسان گویند». [[لواسان]] در زبان [[پارسی میانه]] (پهلوی) به معنای تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید می‌باشد.

 

=== ثبت قلهٔ دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی ===

'''اثر طبیعی ملی قله دماوند''' با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال ایران و در استان مازندران واقع گردیده‌است. از گونه‌های مهم گیاهی آن می‌توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره‌برداری پوکه معدنی در اطراف این [[اثر طبیعی ملی]]، از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده در تخریب آن به‌شمار می‌آید.<ref name=ToolAutoGenRef3/>

 

=== میراث طبیعی ایران ===

کوه دماوند در تاریخ سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب [[میراث طبیعی ایران]] در [[فهرست آثار ملی ایران|فهرست آثار ملّی ایران]] ثبت شد.

 

 

=== روز ملی ===

روز ملی دماوند هم‌زمان با [[تیرگان]] در [[مازندران]] با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود.<ref>[http://www.2rism.net/plugins/tagcloud/tagcloud.php?جشن_تیرگان_در_مازندران راهنمای سفر و گردشگری: جشن تیرگان در مازندران<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>

انجمن دوست داران دماوند کوه، هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در «شهر [[رینه]] [[لاریجان]] [[شهرستان آمل]]» برگزار می‌کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.alpineclub.ir/fa/node/411 |title=سیزدهم تیر: جشن تیرگان، روز ملی دماوند {{!}} انجمن کوه نوردان ایران<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۱۴ ژوئیه ۲۰۱۲ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111129001252/http://www.alpineclub.ir/fa/node/411 |archivedate=۲۹ نوامبر ۲۰۱۱ |dead-url=yes}}</ref>

 

=== موسیقی ملی ===

موسیقی ملی کوه دماوند در روز جشن [[تیرگان]] در سال ۱۳۹۱ با صدای [[سالار عقیلی]] در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.<ref>http://www.damavandkooh.com/N_مراسم-جشن-تیرگان-و-روز-ملی-دماوند-برگزار-شد_108.aspx# {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181002214711/http://www.damavandkooh.com/N_%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%AC%D8%B4%D9%86-%D8%AA%DB%8C%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D8%AF_108.aspx |date=۲ اکتبر ۲۰۱۸}} بزرگ‌ترین همایش زیست‌محیطی کشور برگزار شد</ref>

 

 

== شایعه وقف شدن ==

در تابستان ۱۳۹۹، گزارش‌هایی از وقف‌شدن بخش‌هایی از کوه دماوند منتشر شد. بر اساس گزارشی از [[رادیو زمانه]]، نخست رئیس وقت اداره ممیزی و حدنگاری زمین‌های اداره کل منابع طبیعی مازندران، از سپردن مالکیت یک‌یازدهم کوه دماوند به [[سازمان اوقاف و امور خیریه|سازمان اوقاف جمهوری اسلامی]] خبر داد. بر اساس آن خبر، بخش وقف شده، از قله تا دامنه را شامل می‌شود و با سندی وقفی و بدون درنظرگرفتن دیدگاه سازمان جنگل‌ها و مراتع ایران، به سازمان اوقاف انتقال داده شده‌است. این وقف، بر اساس این گزارش، غیرقانونی عنوان شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=سازمان اوقاف یک یازدهم کوه دماوند را تصرف کرد|نشانی=https://www.radiozamaneh.com/522269|وبگاه=رادیو زمانه|تاریخ=2020-07-26|بازبینی=2020-08-18|نویسنده=|کد زبان=|پیوند بایگانی=https://archive.today/20200818153236/https://www.radiozamaneh.com/522269|تاریخ بایگانی=۱۸ اوت ۲۰۲۰|url-status=live}}</ref> پس از بازتاب گسترده موضوع «وقف» بخشی از کوه دماوند در میان مردم ایران، گزارش‌های متناقضی از بازگشتن مالکیت این بخش‌ها به دولت ایران، بیرون آمد. اما پس از این نیز، گزارشی منتشر شد که تنها ۱۰٪ از مالکیت، دوباره به دولت برگشته‌است و باقی آن، هنوز در وقف است. پس از این، مدیرکل اسناد سازمان اوقاف و امور خیریه اعلام داشت: «منطقه‌ای که سند مالکیتش برای اوقاف صادر شده قله دماوند نیست، بلکه قریه ملار است». رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران، گزارش‌ها دربارهٔ وقف دماوند را «راهکار دشمن» و «شایعه» دانست.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=سازمان جنگل‌ها: مالکیت دو پلاک دماوند همچنان در اختیار سازمان اوقاف است|نشانی=https://iranintl.com/ایران/سازمان-جنگل‌ها-مالکیت-دو-پلاک-دماوند-همچنان-در-اختیار-سازمان-اوقاف-است|وبگاه=ایران اینترنشنال|تاریخ=2020-07-30|بازبینی=2020-08-18|کد زبان=fa|نویسنده=|پیوند بایگانی=https://archive.today/20200818154249/https://iranintl.com/ایران/سازمان-جنگل‌ها-مالکیت-دو-پلاک-دماوند-همچنان-در-اختیار-سازمان-اوقاف-است|تاریخ بایگانی=۱۸ اوت ۲۰۲۰|url-status=live}}</ref>

 

* {{یادکرد|کتاب= فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی|نویسنده = [[محمدجعفر یاحقی|یاحقی، محمدجعفر]]|ناشر =سروش|شهر= [[تهران]] |سال=۱۳۵۷}}

* {{یادکرد وب|نشانی=http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=16826|عنوان=Mt. Davamand, Iran|ناشر=[[ناسا|Template:Spaceflight]]|زبان=انگلیسی|تاریخ بازدید=۲۱ آوریل ۲۰۰۷|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67UVWf7cu?url=http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/NewImages/images.php3?img_id=16826|تاریخ بایگانی=7 مه 2012}}

* {{یادکرد|کتاب= نقشه راهنمای صعود به قله‌های البرز مرکزی|ناشر =موسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی|شهر=[[تهران]]|سال=۱۳۷۸|شابک=964-342-086-8}}

* {{یادکرد وب|نشانی = http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci/sci.negahbeiran/sci.Land|عنوان = نگاهی به ایران؛ سرزمین و حکومت|ناشر = درگاه ملی آمار|تاریخ بازدید = ۱۸ آوریل ۲۰۰۷|پیوند بایگانی = https://www.webcitation.org/67UVXZqTu?url=http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci/sci.negahbeiran/sci.Land|تاریخ بایگانی = 7 مه 2012}}

* {{یادکرد وب|نشانی = http://www.dur.ac.uk/j.p.davidson/damavand.html|عنوان = آتشفشان دماوند|زبان = انگلیسی|تاریخ بازدید = ۲۱ آوریل ۲۰۰۷|پیوند بایگانی = https://web.archive.org/web/20070617052323/http://www.dur.ac.uk/j.p.davidson/damavand.html|تاریخ بایگانی = ۱۷ ژوئن ۲۰۰۷|dead-url = yes}}

* {{یادکرد وب|نشانی = http://www.ngdir.ir/GeoportalInfo/SubjectInfoDetail.asp?PID=687&index=-1|عنوان = اطلس زمین‌شناسی راه‌ها|زبان = انگلیسی|ناشر = پایگاه ملی داده‌های علوم زمین|تاریخ بازدید = ۲۱ آوریل ۲۰۰۷|پیوند بایگانی = https://web.archive.org/web/20111106180044/http://ngdir.ir/GeoportalInfo/SubjectInfoDetail.asp?PID=687&index=-1|تاریخ بایگانی = ۶ نوامبر ۲۰۱۱|dead-url = yes}}

* {{یادکرد وب|نشانی=http://www.peaklist.org/theory/orometry/article/Orometry_1.html|عنوان=An Introduction to Prominence|زبان=انگلیسی|تاریخ بازدید=۲۵ آوریل ۲۰۰۷|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67UVWrm1K?url=http://www.peaklist.org/theory/orometry/article/Orometry_1.html|تاریخ بایگانی=7 مه 2012}}

* [http://www.mazandnume.com/?PNID=V4623 تاریخچه اولین صعودها به قله دماوند]

* [http://www.snow-forecast.com/resorts/Damavand/6day/top پیش‌بینی آب و هوای کوه دماوند]

 

{{نوار درگاه|علوم زمین|جغرافیا|ایران|آسیا}}