|
| website =
}}
'''شوشیشوشا''' ([[ارمنی]]: ՇՈՒՇՒ، [[ترکی آذربایجانی]]: Şuşa<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/carpets-xv Encyclopædia Iranica | Articles<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>) یک شهر و مرکز [[استان شوشا|استان شوشی]] بود.
[[پرونده:Azerbaijan-Shusha sahari.png|بندانگشتی|راست|]]
بنابر برخی منابع، شهر شوشیشوشا در سال ۱۷۵۲ میلادی از سوی [[پناهعلی‌خان جوانشیر]] حاکم منصوب‌شده از طرف دولت صفوی ایران، بنا شد.<ref>[The Encyclopaedia of Islam, Volume 4, Parts 69–78, Brill, 1954, p. 573.]</ref><ref>[Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary (1890–1907). Shusha. St Petersburg. Archived from the original on 16 May 2013. Retrieved 5 November 2013.]</ref><ref>[Great Soviet Encyclopedia (1969–1978). Shusha. Moscow. Archived from the original on 4 November 2013. Retrieved 5 November 2013.]</ref> از اواسط سده ۱۸ تا سال ۱۸۲۲ شهر شوشیشوشا پایتخت [[خانات قره‌باغ]] بود. این شهر کانون فرهنگ و زادگاه تعداد زیادی از [[روشن‌فکری|روشنفکران]]، شعرا، نویسندگان و به‌ویژه موسیقیدانان [[مردم آذری|آذربایجانی]]، شامل [[عاشیق]]ان، خوانندگان [[موسیقی مقامی آذربایجانی|موسیقی مقامی]]، نوازندگان [[قوپوز]] و غیره… بوده‌است.<ref>"Azerbaijan" (2007) In ''Encyclopædia Britannica''. Retrieved February 3, 2007, from Encyclopædia Britannica Online: http://www.britannica.com/eb/article-44296 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060614135738/http://www.britannica.com/eb/article-44296 |date=2006-06-14}}</ref> از آنجا که شهر شوشیشوشا محل قرارگیری چندین اثر تاریخی، فرهنگی و مذهبی است،
این شهر که به کنسرواتوار [[آذربایجان]] مشهور است موطن بسیاری از [[آهنگساز]]ان، [[هنرمند]]ان [[موسیقی]]، [[شاعر]]ان و [[نویسنده|نویسندگان]] ارمنی و آذربایجانی است. این شهر همچنین پس از جنگ جهانی اول برای ارمنی‌ها به جهت اقتصادی و فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده‌است. وجود «[[کلیسای جامع غازانچتسوتس]]» این شهر را از نظر مذهبی نیز برای ارامنه دارای اهمیت ویژه‌ای ساخته‌است. شوشیشوشا شهری در منطقه مورد مناقشه ناگورنو - قره‌باغ در قفقاز جنوبی است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = https://www.irna.ir/news/84102837/جمهوری-آذربایجان-از-آزادسازی-شهر-شوشا-در-قره-باغ-خبر-داد |عنوان =جمهوری آذربایجان از آزادسازی شهر شوشا در قره باغ خبر داد
| ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۲۶ ژوئن ۲۰۲۲}}</ref>. ارتفاع این شهر ۱٬۴۰۰ تا ۱٬۸۰۰ متر از سطح آب‌های آزاد است و دارای مناظر بسیار بدیع کوهستانی است که پوشیده از جنگل‌های انبوه است.
[[نیروهای ویژه جمهوری آذربایجان|نیروهای ویژه]] [[نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان]] طی نبرد ۳ روزه در جریان [[درگیری ناگورنو قره‌باغ (۲۰۲۰)|درگیری‌های ناگورنو-قره‌باغ سال ۲۰۲۰]]، شهر شوشیشوشا را هشتم ماه نوامبر در کنترل گرفتند.<ref>[https://edition.cnn.com/2020/11/09/europe/nagorno-karabakh-shusha-armenia-azerbaijan-russia-intl/index.html "Azerbaijan, Armenia and Russia sign peace deal over Nagorno-Karabakh". edition.cnn.com. CNN. 10 November 2020.]</ref><ref>[https://www.aljazeera.com/news/2020/11/9/ethnic-armenians-confirm-loss-of-shusha-to-azeri-forces Ethnic Armenians confirm loss of Shusha to Azeri forces. aljazeera.com]</ref><ref>[https://www.irna.ir/news/84102837/جمهوری-آذربایجان-از-آزادسازی-شهر-شوشا-در-قره-باغ-خبر-داد جمهوری آذربایجان از آزادسازی شهر شوشا در قره باغ خبر داد.irna.ir]</ref> این شهر هم‌اکنون در کنترل ارتش جمهوری آذربایجان قرار دارد.<ref name="xuobv">{{یادکرد وب | نام خانوادگی=Roth | نام=Andrew | نام خانوادگی۲=Safi | نام۲=Michael | عنوان=Nagorno-Karabakh peace deal reshapes regional geopolitics | وبگاه=the Guardian | تاریخ=2020-11-10 | پیوند=http://www.theguardian.com/world/2020/nov/10/nagorno-karabakh-peace-deal-turkey-russia-reshapes-regional-geopolitics | کد زبان=en | تاریخ بازبینی=2020-11-13}}</ref>
== نام ==
شوشیشوشا در سال ۱۱۲۹ خورشیدی توسط [[پناه علی خان جوانشیر]]، مؤسس و نخستین حاکم شوشی، بنا نهاده شد و به همین سبب در ابتدا «پناه‌آباد» نام گرفت. بعدها در زمان [[ابراهیم خلیل خان جوانشیر]] فرزند پناه علی‌خان، نام شهر به سبب روستای «شوش» که در نزدیکی پناه‌آباد قرار داشت به «شوشیشوشا» تغییر نام داد. به [[زبان فارسی|فارسی]] شوشا و [[زبان ارمنی|ارمنی]] به آن «شوشی» گفته می‌شود، اماو تلفظ آن در [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]] به صورت «شوشا» درآمده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/02/20/2259640|عنوان=سقوط شوشا و تلاش‌ها برای اخراج ایران از تاریخ قره‌باغ}}</ref> براساس [[دانشنامه افرون و بروک‌هاوس]] هم، نام این شهر از روستای مجاورش به نامِ «شوشی‌کَند» (به معنای روستای شوشی در [[ترکی آذربایجانی]]) آمده که در [[زبان ارمنی]] «شُش» خوانده می‌شود.<ref>{{cite web |url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/117414/Шуша |title=Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary |access-date=7 September 2021 |archive-date=7 April 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190407170744/https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/117414/%D0%A8%D1%83%D1%88%D0%B0 |url-status=live }}</ref> اما آراکل باباخانیان، برعکس، نامِ این روستا را برگرفته از دژِ شوشیشوشا می‌داند.<ref name="Shahen">{{cite book|last=Mkrtchyan|first=Shahen|url=https://artsakhlib.am/wp-content/uploads/2018/06/Mkrtchyan-Shahen-Lernayin-Karabaghi-hushardzannery-1.pdf|title=Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները|date=1980|publisher=Hayastan publishing house|location=Yerevan|page=146|language=hy|trans-title=Historical-architectural monuments of Mountainous Karabakh|chapter=City of Shushi (Շուշի քաղաքը)|access-date=16 December 2020|archive-date=14 July 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210714030926/https://artsakhlib.am/wp-content/uploads/2018/06/Mkrtchyan-Shahen-Lernayin-Karabaghi-hushardzannery-1.pdf|url-status=live}}</ref>
تاریخ‌دانانِ متعددی باور دارند که نام این شهر از واژهٔ [[زبان فارسی|فارسیِ]] «شیشه» گرفته شده‌است.{{sfn|Everett-Heath|2018}}{{sfn|Chkeidze|2001|pages=486-490}} [[آغا محمدخان قاجار]] در جریانِ محاصرهٔ پناه‌آباد به والی قره‌باغ، ابراهیم خلیل خان نوشت:«چند، از اين هول و هرب طريق خدمت گير و از اين رنج و تعب، بر آى.» نامهٔ آغا محمدخانْ مختوم به بیت شعرِ «ز منجنيقِ فلك سنگِ فتنه مى‌بارد / تو ابلهانه گريزى به '''آبگينه حصار'''» بود. ابراهيم خليل‌خان هم در پاسخ، بیت شعری نوشت:«گر نگهدار من آن است كه من مى‌دانم / شيشه را در بغل سنگ نگه مى‌دارد.»<ref>{{یادکرد وب |نام خانوادگی= پایگاه جامع تاریخ|نام= |عنوان= نامه نگاری آقا محمد خان قاجار با ابراهیم خلیل خان با ارجاع به ناسخ‌التواریخ|نشانی=https://tarikh.inoor.ir/fa/event/page/1GG19I/%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C_%D8%A2%D9%82%D8%A7_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1_%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84_%D8%AE%D8%A7%D9%86?rowNumber=1|بازبینی= |اثر= |تاریخ= |ناشر= www.tarikh.inoor.ir|نشانی بایگانی= |تاریخ بایگانی= |کد زبان= }}</ref> این مطلب در «فرهنگ لغت مختصر جای‌نام‌هایِ جهان» هم گفته شده‌است.{{sfn|Everett-Heath|2018}}
براساس منابع ارمنی، نام این شهر برگرفته از واژهٔ ارمنی شوش/شُش است که در زبان ارمنی معنای «جوانهٔ درخت» یا «مکان بلند» می‌دهد که مجازاً، هم به خود شهر و هم به روستای نزدیکش اطلاق شده.<ref>{{Cite web|last=Danielyan|first=Samvel|date=19 February 2021|title=Շուշիի բոլոր անվանումները՝ հայերեն, թե օտարալեզու, հայկական են - Հայտարարում է բանասիրական գիտությունների թեկնածու Արտակ Վարդանյանը|trans-title=All of Shushi's names, Armenian or foreign-language, are Armenian - states Candidate of Philological Sciences Artak Vardanyan|url=https://www.aravot.am/2021/02/20/1172207/ |access-date=2021-03-26|website=www.aravot.am|language=hy|quote=The most reliable version of the etymology of the name of the fortified city of Shushi is that it came from the Artsakh dialect's shosh (tree sprout, high place, height)... The name of the village Shosh, not far from Shushi, obviously also comes from this.|archive-date=20 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210220092050/https://www.aravot.am/2021/02/20/1172207/}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=Vardanyan |first=Artak |date=2021-02-04 |title=ՀԱՅԱՀՈՒՆՉ ՈՒ ՀԱՅԱՇՈՒՆՉ ՇՈՒՇԻ |trans-title=Armenian-sounding and Armenian-breathing Shushi |url=http://language.sci.am/hy/news/hayahownch-ow-hayashownch-showshi.html |access-date=2022-06-26 |website=RA NAA Language Institute named after H. Acharyan |quote=The most reliable version of the etymology of the fortress city of Shushi... is the derivation of the place name from the word ''shosh'' ("tree branch", "high place", "height") of the Artsakh dialect. |archive-date=7 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220807102242/http://language.sci.am/hy/news/hayahownch-ow-hayashownch-showshi.html |url-status=live }}</ref> توجیهِ این اشتقاق این است که پسوندهای «a-» یا «ay-» در زبان ارمنیِ پیشامدرن، پسوندهای مرسومی در ساخت [[جای‌نام‌شناسی|جای‌نام‌ها]] بوده‌اند.<ref name=":1" />
در نخستین اشارهٔ مکتوب به این شهر در یک نسخهٔ خطی ارمنیِ سدهٔ پانزدهم، این نام به صورت «شوشو» ثبت شده‌است.<ref name="Shushu">Khachikyan L. S., (1955), [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_6/book/index.html#page/452/mode/2up Memorial records in Armenian manuscripts of 15 c., Part I (1401–1450)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141213231250/http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_6/book/index.html#page/452/mode/2up |date=2014-12-13 }}, Publish. of Academy of Sciences of ArmSSR, p. 384. (in [[Armenian language|Armenian]])</ref> افزون بر نام رایجِ ارمنی «شوشی»، این شهر در طول تاریخ در ارمنی با نام‌های گوناگونی مانندِ «شُشی/شوش‌وا بِرد»، «شُشی سْغْناخ» و «شُشواغالا» که همگی به معنای «قلعه شوشی/شوش» هستند، یاد شده است.<ref name=":32">{{Cite book |last1=Hakobyan |first1=T. Kh. |title=Hayastani ev harakitsʻ shrjanneri teghanunneri baṛaran |last2=Melik-Bakhshyan |first2=St. T. |last3=Barseghyan |first3=H. Kh. |publisher=Yerevan State University |year=1991 |volume=4 |pages=161 |language=hy |trans-title=Dictionary of toponymy of Armenia and adjacent territories |chapter=Shushi |chapter-url=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=61&dt=HY_HY&pageNumber=3237 |access-date=16 December 2020 |archive-date=19 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211119035807/http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=61&dt=HY_HY&pageNumber=3237 |url-status=live }}</ref>
نام این شهر در اکثربرخی منابع تاریخی به [[زبان فارسی]] به صورت «شوشی»، در برخی دیگر شوشا و همچنین شیشه ثبت شده‌است.<ref name="Safa">میر خواند، محمد بن خاوند شاه، روضة الصفا، ۱۲۷۰ قمری، صص ۶۴۲، ۶۵۰.</ref><ref name="Rostam">رستم‌الحکماء، محمدهاشم، رستم التواریخ، به تصحیح مهرآبادی، میترا، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۸۲، ص ۳۵۰.</ref><ref name="Khavari">خاوری شیرازی، فضل‌الله بن عبد النبی، تاریخ ذوالقرنین، جلد ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، ۱۳۸۰، صص ۱۰، ۱۴، ۲۳۰.</ref> همچنین «شوشه»،<ref name="Shirvani">شیروانی، زین العابدین بن اسکندر، بستان السیاحه، تهران: سنایی، چاپ اول، صص ۱۲۴، ۲۱۱، ۳۲۱، ۴۸۱.</ref> «شوش»<ref name="Khavari"/> و «شوشا»<ref name="Khavari"/> نیز با بسامد کمتری در برخی منابع ذکر شده‌اند.
<gallery>
از این آثار می‌توان از دیوار قلعه، قصرهای درون قلعه، '''کاخ پناه علی خان'''، '''برج قارابویوک خان'''، '''دروازه گنجه''' (که یکی از درازه‌های اصلی شهر بود)، خانهٔ '''[[خورشیدبانو ناتوان]]'''، املاک کاخ مانند '''حاج قلی'''، خانه '''اسدبیگ'''، خانه '''مهمانداروف‌ها'''، خانه '''ظهراب‌بیگوف‌ها'''، مسجد جامع (یوخاری مچید (مسجد بالا) یا گوهرآغا مچیدی (مسجد گوهر آقا))، آرامگاه‌ها و چشمه‌ها (همه متعلق به سده‌های ۱۸ و ۱۹) نام برد که خود از نمونه‌های زیبای معماری شوشی به‌شمار می‌روند. [[کربلایی صفی‌خان قره‌باغی]] (زایش ۱۷۸۸ اهر- مرگ ۱۹۱۰ شوشی) یکی از معماران چیره‌دست آذربایجانی در نیمه سدهٔ ۱۹ به قره‌باغ آمده و کار در سبک معماری شرقی را در آنجا ادامه داد. نوسازی امامزاده '''[[بردع]]''' (۱۸۶۸)، ساخت مسجد [[آق‌دام]] (۱۸۷۰)، ساخت آشاغی مچید (مسجد پایین) در شوشی (۵–۱۸۷۴)، ساخت مسجد '''گوهرآغا''' در شوشی و مسجد '''قره‌باغلیلار''' در [[عشق‌آباد]] (۱۸۸۰) از آثار اوست. بناهای برجامانده از [[ابراهیم خلیل خان جوانشیر]] در [[قره‌باغ]] به این ترتیب هستند:
* الف) مسجد جامع که در سال ۱۱۸۲ ق ساخته شد و سپس به دستور دخترش [[گوهرآغا]] مرمت گردید.
* ب) دیوار قلعه شوشیشوشا که در سال ۱۱۹۸ ق در عرض سه سال ساخته شد.
* ج) هر دو قلعه عسکران که در ۱۲۰۳ ق ساخته شدند.
* د) عمارت واقع در خزینه‌دره‌سی
* و) عمارت خان باغی در یک فرسخی شوشیشوشا
* ه) حصار باغ [[آغ‌دام]] و گنبدهای قبرهای پناهخان و اولادش.
| 