نبی و رسول در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

{{عربی|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَقَبْلِكَ مِنْ '''رَسُولٍ''' وَ لا '''نَبِیٍّنَبِيٍّ''' إِلاَّ إِذا تَمَنَّیتَمَنَّي أَلْقَیأَلْقَي الشَّیْطانُالشَّيْطانُ فی‏في‏ أُمْنِیَّتِهِأُمْنِيَّتِهِ فَیَنْسَخُفَيَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِیيُلْقِي الشَّیْطانُالشَّيْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُيُحْكِمُ اللَّهُ آیاتِهِآياتِهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌعَليمٌ حَکیمٌحَكيمٌ}}<ref>قرآن ۲۲:۵۲</ref>

{{عربی|وَ اذْکُرْاذْكُرْ فیِفيِ الْکِتَابِالْكِتَابِ إِسمَاعِیلَإِسمَاعِيلَ إِنَّهُ کاَنَكاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کاَنَكاَنَ '''رَسُولًا''' '''نَّبِیًّانَّبِيًّا'''}}<ref name="۱۹:۵۴">قرآن ۱۹:۵۴</ref>

ترجمه (فولادوند): و در ايناین كتابکتاب از موسىموسی يادیاد كن،کن، زيرازیرا كهکه او پاكدلپاکدل و فرستاده‏اىفرستاده‏ای پيامبرپیامبر بود.

در جدول ذیل کلیه پیامبران و رسولانی که نام آنها در [[قرآن]] آمده‌است قرار گرفته و در هر مورد نصّ یا [[آیه]] مربوطه که سمتهای [[نبوت]] ، [[رسالت]] یا [[امامت]] و کتاب ،کتاب، قوم یا [[شریعت]] به آنها منتصب شده‌، ذکر شده‌است.

{{عربی|وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَ إِبْرَاهِیمَإِبْرَاهِيمَ وَ جَعَلْنَا فیِفيِ ذُرِّیَّتِهِمَاذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْکِتَابَالْكِتَابَ فَمِنهُم مُّهْتَدٍ وَ کَثِیرٌكَثِيرٌ مِّنهُمْ فَاسِقُونَ}}

{{عربی|وَ لِکُلِّلِكُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضیِ‏قُضيِ‏ بَیْنَهُمبَيْنَهُم بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَيُظْلَمُونَ}}

{{عربی|وَ یَقُولُونَيَقُولُونَ مَتیَ‏مَتيَ‏ هَاذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْكُنتُمْ صَادِقِینَصَادِقِينَ}}

{{عربی|قُل لَّا أَمْلِکُأَمْلِكُ لِنَفْسیِلِنَفْسيِ ضَرًّا وَ لَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِکلُ‏لِكلُ‏ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا یَسْتَخِرُونَيَسْتَخِرُونَ سَاعَةً وَ لَا یَسْتَقْدِمُونَيَسْتَقْدِمُونَ}}

{{عربی|إِن کلٌكلٌ إِلَّا کَذَّبَكَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ}}<ref>قرآن ۳۸:۱۴</ref>

در سوره رعد(۱۳) آیه‌های ۳۶ تا ۳۹ چنین آمده استآمده‌است:

{{عربی|وَ الَّذِينَالَّذِینَ ءَاتَيْنَاهُمُءَاتَیْنَاهُمُ الْكِتَابَالْکِتَابَ يَفْرَحُونَیَفْرَحُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَإِلَیْکَ وَ مِنَ الْأَحْزَابِ مَن يُنكِرُیُنکِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لَا أُشْرِكَأُشْرِکَ بِهِ إِلَيْهِإِلَیْهِ أَدْعُواْ وَ إِلَيْهِإِلَیْهِ مَابِ

وَ كَذَالِكَکَذَالِکَ أَنزَلْنَاهُ حُكْمًاحُکْمًا عَرَبِيًّاعَرَبِیًّا وَ لَئنِ‏ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم بَعْدَ مَا جَاءَكَجَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَلَکَ مِنَ اللَّهِ مِن وَلىِ‏وَلیِ‏ وَ لَا وَاقٍ

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِكَقَبْلِکَ وَ جَعَلْنَا لهَمْ أَزْوَاجًا وَ ذُرِّيَّةًذُرِّیَّةً وَ مَا كاَنَکاَنَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتىِ‏یَأْتیِ‏ بِايَةٍبِایَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكلُلِکلُ أَجَلٍ كِتَابٌکِتَابٌ

ترجمه فولادوند: و كسانىکسانی كهکه به آنان كتابکتاب [آسمانى‏آسمانی‏] داده‏ايم،داده‏ایم، از آنچه به سوىسوی تو نازل شده شاد مى‏شوندمی‏شوند. و برخىبرخی از دسته‏ها كسانىکسانی هستند كهکه بخشىبخشی از آن را انكارانکار مى‏كنندمی‏کنند. بگو: «جز ايناین نيستنیست كهکه من مأمورم خدا را بپرستم و به او شركشرک نورزم. به سوىسوی او مى‏خوانممی‏خوانم و بازگشتم به سوىسوی اوست.»

و بدينبدین سان آن [قرآن‏] را فرمانىفرمانی روشن نازل كرديم،کردیم، و اگر پس از دانشىدانشی كهکه به تو رسيدهرسیده [باز] از هوسهاىهوسهای آنان پيروىپیروی كنى،کنی، در برابر خدا هيچهیچ دوست و حمايتگرىحمایتگری نخواهىنخواهی داشت.

و قطعاً پيشپیش از تو [نيزنیز] رسولانىرسولانی فرستاديم،فرستادیم، و براىبرای آنان زنان و فرزندانىفرزندانی قرار داديمدادیم. و هيچهیچ پيامبرىپیامبری را نرسد كهکه جز به اذن خدا معجزه‏اىمعجزه‏ای بياوردبیاورد. براىبرای هر زمانىزمانی كتابىکتابی است.

خدا آنچه را بخواهد محو يایا اثبات مى‏كند،می‏کند، و اصل كتابکتاب نزد اوست.

{{عربی|وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَميثاقَ النَّبِیِّینَالنَّبِيِّينَ لَما آتَیْتُکُمْآتَيْتُكُمْ مِنْ کِتابٍكِتابٍ وَ حِکْمَةٍحِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْجاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْمَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی‏عَلي‏ ذلِکُمْذلِكُمْ إِصْریإِصْري قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْمَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدینَالشَّاهِدينَ}}

{{عربی|ما کانَكانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْرِجالِكُمْ وَ لکِنْلكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَالنَّبِيِّينَ وَ کانَكانَ اللَّهُ بِکُلِّبِكُلِّ شَیْ‏ءٍشَيْ‏ءٍ عَلیماعَليما }} <ref name="۳۳:۴۰">قرآن ۳۳:۴۰</ref>

{{عربی|وَ لَقَدْ جَاءَکُمْجَاءَكُمْ یُوسُفُيُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَیِّنَاتِبِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فیِفيِ شَکٍ‏شَكٍ‏ مِّمَّا جَاءَکُمجَاءَكُم بِهِ حَتیَّحَتيَّ إِذَا هَلَکَهَلَكَ قُلْتُمْ لَن یَبْعَثَيَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا کَذَالِکَكَذَالِكَ یُضِلُّيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ}}

{{عربی|الَّذِینَالَّذِينَ یجُادِلُونَيجُادِلُونَ فیِفيِ ءَایَاتِءَايَاتِ اللَّهِ بِغَیرِبِغَيرِ سُلْطَانٍ أَتَئهُمْ کَبُرَكَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ الَّذِینَالَّذِينَ ءَامَنُواْ کَذَالِکَكَذَالِكَ یَطْبَعُيَطْبَعُ اللَّهُ عَلیَ‏عَليَ‏ کُلّ‏كُلّ‏ قَلْبِ مُتَکَبرِّمُتَكَبرِّ جَبَّار}}

{{عربی|أحمد بن محمّد و محمّد بن یحیی،يحيي، عن محمّد بن الحسین،الحسين، عن علیّعليّ بن حسّان، عن ابن فضّال، عن علیّعليّ بن یعقوبيعقوب الهاشمیّ،الهاشميّ، عن مروان بن مسلم، عن برید،بريد، عن أبیأبي جعفر و أبیأبي عبد اللّه- علیهماعليهما السّلام- فیفي قوله- عزّ و جلّ-: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَقَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّنَبِيٍّ و لا محدّث».{{سخ}}

مفسرین، یعنی کسانی که تفسیر قرآن نوشته‌اند، عمدتا نظر خود را ذیل آیه‌های اولیه مطرح کرده اندکرده‌اند.

علامه طباطبائی ذیل آیه ۲:۲۱۳ در جلد ۲ تفسیر خود چنین گفته استگفته‌است:

«بعضى‏هابعضی‏ها گفته‏اند: فرق ميانمیان نبىنبی و رسول به عموم و خصوص مطلق است، به ايناین معنا كهکه رسول آن كسىکسی است كهکه هم مبعوث است، و هم مامور، به تبليغتبلیغ رسالت، و اما نبىنبی كسىکسی است كهکه تنها مبعوث باشد، چه مامور به تبليغتبلیغ هم باشد و چه نباشد.

ليكنلیکن ايناین فرق مورد تاييدتایید كلامکلام خداىخدای تعالىتعالی نيست،نیست، براىبرای اينكهاینکه مى‏فرمايدمی‏فرماید:" وَ اذْكُرْاذْکُرْ فِيفِی الْكِتابِالْکِتابِ مُوسى‏مُوسی‏ إِنَّهُ كانَکانَ مُخْلَصاً وَ كانَکانَ رَسُولًا نَبِيًّا"نَبِیًّاً كهکه در مقام مدح و تعظيمتعظیم موسىموسی ع او را هم رسول خوانده، و هم نبى،نبی، و مقام مدح اجازه نمى‏دهدنمی‏دهد ايناین كلامکلام را حمل بر ترقىترقی از خاص به عام كنيم،کنیم، و بگوئيم،بگوئیم، معنايشمعنایش ايناین است كهکه اول نبىنبی بود بعدا رسول شد.

و نيزنیز مى‏فرمايدمی‏فرماید:" «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَقَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ"نَبِیٍّ» كهکه در ايناین آيهآیه ميانمیان رسول و نبىنبی جمع كرده،کرده، در باره هر دو تعبيرتعبیر به" ارسلنا" كردهارسلناً است،کرده‌است، و هر دو را مرسل خوانده، و ايناین با گفتار آن مفسر درست در نمى‏آيدنمی‏آید.

ليكنلیکن آيهآیه:" «وَ وُضِعَ الْكِتابُالْکِتابُ وَ جِي‏ءَجِی‏ءَ بِالنَّبِيِّينَبِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ"» كهکه همه مبعوثينمبعوثین را انبياانبیا

خوانده، و نيزنیز آيهآیه:" «وَ لكِنْلکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ"النَّبِیِّینَ» كهکه پيامبرپیامبر اسلام را هم رسول و هم نبىنبی خوانده.

و همچنينهمچنین آيهآیه مورد بحث كهکه مى‏فرمايدمی‏فرماید:" «فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَالنَّبِیِّینَ مُبَشِّرِينَمُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِينَ"مُنْذِرِینَ» كهکه باز همه مبعوثينمبعوثین را انبياانبیا خوانده، و نيزنیز آياتىآیاتی ديگر،دیگر، ظهور در ايناین دارد كهکه هر مبعوثىمبعوثی كهکه رسول به سوىسوی مردم است نبىنبی نيزنیز هست.

و ايناین معنا با آيهآیه: (وَ كانَکانَ رَسُولًا نَبِيًّا،نَبِیًّا، و رسولىرسولی نبىنبی بود) منافات ندارد، چون در ايناین آيهآیه از دو كلمهکلمه رسول و نبىنبی معناىمعنای لغوىلغوی آنها منظور است، نه دو اسمىاسمی كهکه معنىمعنی لغوىلغوی را از دست داده باشد، در نتيجهنتیجه معناىمعنای جمله ايناین است كهکه او رسولىرسولی بود با خبر از آياتآیات خدا، و معارف او.

و همچنينهمچنین آيهآیه:" «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَقَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ نَبِیٍّ..."»، چون ممكنممکن است گفته شود، كهکه نبىنبی و رسول هر دو به سوىسوی مردم گسيلگسیل شده‏اند، با ايناین تفاوت كهکه نبىنبی مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غيبىغیبی كهکه نزد خود دارد خبر دهد، چون او به پاره‏اىپاره‏ای از آنچه نزد خداست خبر دارد، ولىولی رسول كسىکسی است كهکه به رسالت خاصىخاصی زايدزاید بر اصل نبوت گسيل شدهگسیل است،شده‌است، هم چنان كهکه امثال آياتآیات زيرزیر هم به ايناین معنا اشعار دارد.

" «وَ لِكُلِّلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ، فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ، قُضِيَقُضِیَ بَيْنَهُمْبَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ"» و آيهآیه:" وَ ما كُنَّاکُنَّا مُعَذِّبِينَمُعَذِّبِینَ حَتَّىحَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا"رَسُولًاً.

و بنا بر ايناین پس نبىنبی عبارت است از كسىکسی كهکه براىبرای مردم آنچه مايهمایه صلاح معاش و معادشان است، يعنىیعنی اصول و فروع ديندین را بيانبیان كند،کند، البته ايناین مقتضاىمقتضای عنايتىعنایتی است كهکه خداىخدای تعالىتعالی نسبت به هدايتهدایت مردم به سوىسوی سعادتشان دارد، و اما رسول عبارت است از كسىکسی كهکه حامل رسالت خاصىخاصی باشد، مشتمل بر اتمام حجتىحجتی كهکه به دنبال مخالفت با آن عذاب و هلاكتهلاکت و امثال آن باشد، هم چنان كهکه فرمود:" «لِئَلَّا يَكُونَیَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَىعَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ"».

و از كلامکلام خداىخدای تعالىتعالی در فرق ميانمیان رسالت و نبوت بيشبیش از مفهوم ايناین دو لفظ چيزىچیزی استفاده نمى‏شود،نمی‏شود، و لازمه ايناین معنا همان مطلبىمطلبی است كهکه ما بدان اشاره نموده گفتيمگفتیم: رسول شرافت وساطت بينبین خدا و بندگان را دارد، و نبىنبی شرافت علم به خدا و معارف خدايىخدایی را دارد.»<ref>ترجمه الميزان،المیزان، ج‏۲، ص: ۲۱۰</ref>

همچنین در بحث روایتی چنین آورده استآورده‌است:

«و در كافىکافی از امام باقر ع نقل كردهکرده كهکه در تفسيرتفسیر آيهآیه:" «وَ كانَکانَ رَسُولًا نَبِيًّا نَبِیًّا..."»

فرمود: پيغمبرىپیغمبری كهکه در خواب فرشته را مى‏بيند،می‏بیند، و صداىصدای او را مى‏شنودمی‏شنود ولىولی خود فرشته را نمى‏بيندنمی‏بیند نبى،نبی، و پيغمبرىپیغمبری كهکه صوت فرشته را مى‏شنودمی‏شنود ولىولی در خواب فرشته را نمى‏بيندنمی‏بیند بلكهبلکه در بيدارىبیداری مى‏بيندمی‏بیند رسول است.

و در ايناین معنا رواياتىروایاتی ديگردیگر آمده و ممكنممکن است از امثال آيهآیه:

" «فَأَرْسِلْ إِلى‏إِلی‏ هارُونَ"» نيزنیز ايناین معنا استفاده شود، و معناىمعنای آن ايناین نيستنیست كهکه رسول كسىکسی باشد كهکه فرشته وحىوحی نزدش فرستاده شود، بلكهبلکه مقصود ايناین است كهکه نبوت و رسالت دو مقام مخصوصند كهکه خصوصيتخصوصیت يكىیکی رؤيارؤیا و خصوصيتخصوصیت ديگرىدیگری ديدندیدن فرشته وحىوحی است.

و چه بسا هر دو مقام در يكیک نفر جمع شود، و او داراىدارای هر دو خاصيتخاصیت باشد، و چه بسا مى‏شودمی‏شود كهکه نبوت باشد و رسالت نباشد، و در نتيجهنتیجه معناىمعنای رسالت البته از نظر مصداق نه مفهوم اخص از معناىمعنای نبوت خواهد بود، هم چنان كهکه حديثحدیث ابىابی ذر هم كهکه در سابق گذشت تصريحتصریح به ايناین معنا مى‏كرد،می‏کرد، و مى‏فرمودمی‏فرمود: پرسيدمپرسیدم: مرسلينمرسلین از انبياانبیا چند نفر بودند.

پس روشن گرديدگردید كهکه هر رسولىرسولی نبىنبی هم هست ولىولی هر نبيىنبیی رسول نيست،نیست، و با ايناین بيانبیان جواب از اعتراضىاعتراضی كهکه بعضىبعضی بر دلالت آيهآیه:" «وَ لكِنْلکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ"النَّبِیِّینَ» كرده‏اند،کرده‏اند، كهکه تنها خاتميتخاتمیت نبوت را مى‏رساند،می‏رساند، نه خاتميتخاتمیت رسالت را، و روايتروایت ابىابی ذر و نظايرنظایر آن هم رسالت را غيرغیر نبوت دانسته، داده مى‏شودمی‏شود.»<ref>ترجمه الميزان،المیزان، ج‏۲، ص: ۲۱۷</ref>

در ترجمه تفسیر مجمع البیان ذیل آیه اول چنین آمده استآمده‌است:

«اينكهاینکه رسول و نبىنبی را با هم آورده، بخاطر ايناین است كهکه ميانمیان آنها فرقىفرقی است: رسول كسىکسی است كهکه فرستاده خداست و اگر بطور اطلاق گفته شود، مقصود پيامبرپیامبر اسلام است.

نبىنبی كسىکسی است كهکه به سبب رسالت، داراىدارای رفعت و درجه عظيمعظیم است.

برخىبرخی فرق آن دو را اينطوراینطور ذكرذکر كرده‏اندکرده‏اند كهکه: رسول كسىکسی است كهکه ملائكهملائکه بر او وحىوحی نازل ميكندمیکند و نبىنبی كسىکسی است كهکه در خواب بر او وحىوحی ميشودمیشود. بنا بر ايناین هر رسولى،رسولی، نبىنبی است ولىولی هر نبيىنبیی رسول نيستنیست.

برخىبرخی گفته‏اند: رسول كسىکسی است كهکه بسوىبسوی امتىامتی مبعوث شده و نبىنبی كسىکسی است كهکه مبعوث بسوىبسوی امتىامتی نيستنیست. (از قطرب) برخىبرخی گفته‏اند: رسول كسىکسی است كهکه بوضع شريعتشریعت و احكاماحکام پرداخته و نبىنبی كسىکسی است كهکه نگهبان شريعتشریعت ديگرىدیگری است. (از جاحظ) وجه اول صحيحصحیح است. زيرازیرا خداوند گاهىگاهی پيامبرپیامبر را نبىنبی ميخواندمیخواند و گاهىگاهی رسول. هم «يایا أَيُّهَا النَّبِيُّأَیُّهَا النَّبِیُّ...» ميگويدمیگوید و هم «يایا أَيُّهَاأَیُّهَا الرَّسُولُ.» بنا بر ايناین رسول و نبىنبی يكىیکی است. جز اينكهاینکه رسول هم شامل ملائكهملائکه ميشودمیشود و هم شامل بشر و نبىنبی مخصوص بشر است.

بهمينبهمین جهت است كهکه در اينجااینجا و در آيهآیه «وَ كانَکانَ رَسُولًا نَبِيًّانَبِیًّا» ميانمیان آنها جمع كرده استکرده‌است.»<ref>ترجمه مجمع البيانالبیان فيفی تفسيرتفسیر القرآن، ج‏۱۷، ص: ۶</ref>

ابن عربی در ذیل آیه اول در تفسیر خود چنین اظهار نظر کرده استکرده‌است:

«{{عربی|الفرق بينبین النبيّالنبیّ و الرسول، أن النبيّالنبیّ هو الواصل بالفناء فيفی مقام الولاية،الولایة، الراجع بالوجود الموهوب إلىإلی مقام الاستقامة متحققا بالحق، عارفا به، متنبئا عنه و عن ذاته و صفاته و أفعاله و أحكامهأحکامه بأمره، مبعوثا للدّعوة إليهإلیه علىعلی شريعةشریعة المرسل الذيالذی تقدّمه غيرغیر مشرّع لشريعةلشریعة و لا واضع لحكملحکم و ملّة، مظهرا للمعجزات، منذرا أو مبشّرا للناس كأنبياءکأنبیاء بنيبنی إسرائيلإسرائیل إذ كلهمکلهم كانواکانوا داعينداعین إلىإلی ديندین موسىموسی عليهعلیه السلام غيرغیر واضعينواضعین لملّة و شريعة،شریعة، و من كانکان ذا كتابکتاب كداودکداود عليهعلیه السلام كانکان كتابهکتابه حاوياحاویا للمعارف و الحقائق و المواعظ و النصائح دون الأحكامالأحکام و الشرائع. و لهذا

قال عليه السلام: «علماء أمتي كأنبياء بني إسرائيل»، و هم الأولياء العارفون، المتمكنون. و الرسول هو الذي يكون له مع ذلك كله وضع شريعة و تقنين، فالنبيّ متوسط بين الوليّ و الرسول.}}»<ref>تفسیر ابن عربی، ج‏۲، ص: ۶۱</ref>