خط پهلوی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:Pahlavi inscription.jpg|انگشتدان||سنگ نبشهسنگ‌نبشه به خط پهلوی ۱۵۰۰ سال پیش. متن: آب و آتش و خاک را پاس بدارید (یافت شدهیافته‌شده در بند غرقاب [[گلپایگان]]) [[موزه چهارفصل]] [[اراک]]]]

'''خط پهلوی''' نام یک دستهٔ کلی از [[دبیره|دبیره‌هایی]] است که برای نوشتن زبان (های) [[زبان پارسی میانه|پارسی میانه]] و پهلوی اشکانی ([[پارتی]]) به کار می‌رفته‌اند. این خطوط از خط مانوی مستقل اندمستقل‌اند. تمام این خطهاخط‌ها ریشه در خط [[آرامی]] دارند<ref>خانلری ۲۴۱</ref> و مانند آرامی از راست به چپ نوشته می‌شده‌اند.

== زیر شاخه‌هازیرشاخه‌ها ==

* پهلوی اشکانی که با آن به زبان پارتی می‌نوشتند (کتیبه‌ای و گسسته‌استگسسته‌ است).

** پهلوی ساسانی پیوسته (یا پهلوی کتابی) که کتابهایکتاب‌های پارسی میانه زردشتی بدان نوشته شده.

** پهلوی زبوری یا مسیحی که ترجمه ''کتاب مقدس'' به زبان پارسی میانه بدان نوشته شده.

این دبیره‌ها گرچه اصل و ریشه‌ای یکسان و شباهت‌هایی با هم دارند، تفاوتشان به اندازه‌ای است که جداگانه از آنها یاد شودمی‌شود. حروف سنگ نبشته‌ایسنگ‌نبشته‌ای پارتی با پارسی میانه نیز تفاوتهایتفاوت‌های بسیار دارند. هر چندهرچند خود واژهٔ ''پهلوی'' برگفته از ''پهلو'' است که خود صورتی از واژهٔ ''پرثوه'' (که صورت باستانی واژهٔ ''پارت'' است) می‌باشد، اما اصطلاحاً به همه دبیره‌هایی که هم پارتی و هم پارسی میانه را با آنها نوشته‌اند، گفته می‌شود.

به طور کلی خط پهلوی خطی پر ابهامپرابهام به شمار می‌رود و ابهام بعضی گونه‌های آن نظیر پهلوی کتابی بیشتر از آنِ بقیه است. در گونه‌های منفصل بیشترین جنبهٔ ابهام به علتبه‌علت دلالت یک [[نویسه]] بر چندین [[واج]] است؛ مثلاً در پهلوی ساسانی کتیبه‌ای نویسهٔ «{{پهلوی ج|r}}» می‌تواند دلالت بر صامت «ر» «و» یا مصوت «او» کند. در گونهٔ متصل علاوه بر این گونه ابهامات مشکل دیگری نیز پدیدار می‌گردد: اتصال چند حرف به یکدیگر باعث شباهت مجموعه حروف به حرفی دیگر می‌شود.

ویژگی روشن خط پهلوی املای تاریخی و شبه تاریخیشبه‌تاریخی آن است.است؛ بدین گونهبدین‌گونه که صورت نوشته شدهنوشته‌شده تنها ادامه سنت نگارشی باستانیست،باستانی (دراست (گونهٔ پارسی میانه عملاً املای پارسی هخامنشی را باز می تا باندبازمی‌تاباند)، اما گونه ملفوظ آن به دوره میانه مربوط می‌شود. از مهمترینمهم‌ترین شاخصهاشاخص‌ها خواندن حروف ت، پ، ک، چ پس از یک مصوت به ترتیب در پارسی میانه د، ب، گ، ز و در پارتی د، ب، گ، ج است. (مثلاً «بوت» می‌نوشتند «بود» می‌خواندند، یا «روچ» می‌نوشتند و در پارسی میانه «روز» و در پارتی «روج» می‌خواندند). در مقابل، د، ب، گ، پس از مصوت، در پارسی میانه ی، و، ی، و در پارتی ذ، ب، غ، خوانده می شده.{{سخ}}

خط پهلوی که خطی پر ابهامپرابهام بود برای ثبت دقیق اصوات مفید نبود و حتی می‌توانست باعث اشتباه در قرائت شود. از این رو در زمان [[ساسانیان]] برای نوشتن [[اوستا]] [[خط اوستایی]] از روی خط پهلوی کتابی ابداع شد. خط اوستایی خطی فوق‌العاده دقیق و بدون ابهامبی‌ابهام بود و حرفهایحرف‌های آن منفصل بودند (جز چند مورد معدود [[لیگاتور]] که اصلی متأخرتر دارند). در بعضی متن‌های پهلوی واژه‌های دشوار و دور از ذهن گاه به خط اوستایی نوشته می‌شدند.

معمولاً ایران‌شناسان برای مطالعه و اندرنگرش متن‌های پهلوی آنها را به خط لاتینی بر می‌گردانندبرمی‌گردانند. این برگردانیدن به دو گونه [[حرف‌نویسی]] و [[آوانویسی]] صورت می‌پذیرد. در مرحلهٔ نخست متن را به دبیرهٔ لاتینی حرف‌نویسی می‌کنند و در مرحلهٔ بعد آن را آوانویسی می‌کنند. به خاطربه‌خاطر ابهام خط پهلوی حتی حرف‌نویسی متن‌ها هم کار چندان آسانی نیست. در برخی موارد خصوصاً آنِ مربوط به خط پهلوی کتابی گاه بر سر صورت حرف‌نویسی‌شدهٔ واژه میان ایران‌شناسان اختلاف نظر وجود می‌دارددارد. آوانویسی خط پهلوی هم دشواری‌های زیادی می‌دارددارد. نخست اینکهاین‌که در خط پهلوی [[مصوت کوتاه|مصوت‌های کوتاه]] نشانهٔ جدا و ویژه‌ای نمی‌دارند. دوم اینکهاین‌که [[مصوت بلند|مصوت‌های بلند]] را گاه به صورت صامت هم می‌توان در نظر گرفت. این دو ویژگی گفته شدهگفته‌شده در خط امروزی فارسی هم وجود می‌دارد.دارد (مثلاً شاپور را شاپوَر هم می‌توان خواند). دیگر آنکه در خط پهلوی [[املای تاریخی]] و شبه‌تاریخی فراوان یافت می‌شود. از این رو صورت نوشتهٔ کلمات لزوماً صورت ملفوظ آنها در زمان کتابت متن نیست.

* ابوالقاسمی، محسن. ''راهنمای زبانهایزبان‌های باستانی ایران (جلد اول)''. تهران: سازمان و مطالعه و تدوین کتب درسی (سمت) ۱۳۷۵.