[[پرونده:Haruniyeh.JPG|بندانگشتی|بقعه هارونیه در طوس (خانقاه دوره ایلخانی)]]
خانقاه عربی شده واژه پارسی '''خانگاه''' می‌باشد. نام‌های دیگر آن "«زاویه"»، :«دویره"»، "«رباط"» و به [[ترکی استانبولی]] "«تکه/تکیه"» به محل زندگی، آموزش، و گردهم آئیگردهم‌آئی و فعالیت [[درویش|درویشان]] و [[صوفی|صوفیان]] گفته می‌شود. درگاه و آستانه بیشتر به خانقاه هائیخانقاه‌هائی گفته می‌شد که محل زندگی [[پیر (تصوف)|پیر]] و یا مدفن وی بوده‌است. در دوره‌های گذشته سالک در سیر و سلوک جغرافیائی خود بعنوان استراحتگاه و توقف از وجود خانقاه‌ها استفاده می‌کرد.
== بررسی معنائی ==
واژه خانقاه معرب خانگاه فارسی و از دو کلمه خانه و گاه تشکیل شده‌است. جمع آن خوانق و خانقاهات است.
برخی را عقیده بر اینستاین است که خانقاه از لغت «خان» بمعنی سفره گرفته شده‌است ویاو یا از تخفیف لغت «خانه آقا» که اشاره به محل سکونت یا دفن «پیر» یا «قطب» آن خانه دارد.
== پیدایش ==
در سرتاسر جهان اسلاماسلام، بخصوص مناطق تأثیر یافته از اسلام ایرانیایرانی، خانقاه‌ها وجود داشته و اکنون کم و بیش وجود دارند. از [[آسیای مرکزی،مرکزی]] و سراسر [[خاورمیانه]] گرفته تا [[شمال آفریقا]] و [[شبه قاره هند]] آثاری از آنها باقی‌مانده‌است. شاید بتوان گفت تأسیس خانقاه‌ها مرهون طریقت کرامیّه و سرسلسله آن [[محمد بن کرام|ابوعبدالله محمدابنمحمد ابن کرام]](۲۵۵ قمری) می‌باشد اما قرن چهارم قمری آغار بکاربه کار رسمی خانقاه‌ها در [[خراسان بزرگ|خراسان]] است، اما اصطلاح «زاویه» و «رباط» از زمان [[خلافت عباسیان|خلافت اسلامی]] در قرن اول متداول بوده و به قرارگاه‌ها و استراحتگاه‌های مرزی اطلاق می‌شد. هرچند در زمان [[امپراتوری عثمانی]] هرچند اصطلاح زاویه برای خانقاه‌ها استفاده می‌شد، ولی از آن زمان به بعد بطور عمده خانقاه‌ها بنام «تکه» نامیده شدند.
هرچند تاریخ دقیق پیدایش خانقاه‌ها مشخص نیست، ولی هسته اولیه آنها از مجالس ذکر زهاد و عرفایی که در یک مجلس دور هم به عبادت و [[ذکر]] مشغول می‌شدند تشکیل شده‌است. شاید بتوان گفت اولین آثار اینگونه مجالس در [[بصره]] بوده و در [[قوت القلوب]] اثر [[ابوطالب مکی]] آمده‌استآمده است که مجالس ذکر در منزل [[حسن بصری]] (۲۵۸ قمری) تشکیل می‌شده و اشخاصی مانند ایوب سختیانی و مالک دینار و محمد واسع در این مجالس حضور داشته و ادامه دهنده جلسات بودندبوده‌اند. در این زمان هنوز اطلاق کلمه خانقاه و صوفی به این مکان و اشخاص متداول نبوده‌است. از این حلقه، عبدالواحد ابن زایدزاید، رباط عٌبادان را در بصره پایه‌گذاری کرد که افرادی مانند [[سلیمان دارانی]] و [[بشر حافی]] و [[سری سقطی]] (۲۴۴قمری) در این رباط اقامت و به سیر و سلوک مشغول بودند. برای اولین بار، در نوشته‌های ابن حوقل، ساکنین رباط عبادان را صوفی نامیده‌استنامیده است و نیز کلمه «دویره» برای نخستین بار به محفل [[عبدالرحمان سلمی]] (۴۱۲ قمری) و بعداً به محل درس و زندگی [[ابوسعید ابوالخیر]] اطلاق شده‌است. برای توصیف محل زندگی و مقبره [[بایزید بسطامی]] (۲۶۰ قمری) و [[سهل تستری]](۲۸۲ قمری) از کلمه «صومعه» استفاده شده‌است.<ref>دانشنامه ایرانیکا</ref>
هرچند پیدایش اولیه خانقاه‌ها از خراسان بود، ولی در اکثر شهرهای ایران و خاورمیانه و شمال هند نیز گسترش یافته‌است. در دوره [[ایلخانی]] ساخت خانقاه‌ها رشد بیشتری گرفته و بناهایی مثل [[شنبغازان]] و [[ربع رشیدی]] در آذربایجان از آن جمله‌استجمله است.<ref name="DE">دانشنامه جهان اسلام ۱</ref>
== ساختمان ==
[[پرونده:Ceiling at the Tomb of Shah Ne'matollah Vali.jpg|بندانگشتی|چپ|180px|مکان چله نشینی [[شاه نعمت‌الله ولی]] واقع در آرامگاه، [[ماهان]]، کرمان]]
ساختار اغلب خانقاه‌های اولیه، ساده بوده و شبیه خانه و یا مسجد ساخته می‌شد، هرچند خانقاه‌های [[آسیای مرکزی]] و هند دارای بنای آجری با تزئین [[آجرکاری]] و [[گچ بری]] و [[کاشیکاری]] که اغلب با [[مناره]] ساخته می‌شدند. در منطقه [[آناتولی]] در قرن هفتم قمری خانقاه‌ها گسترش بیشتر یافتند و معمولاً علاوه بر صحن و حجره‌ها، دارای صحن بزرگ محل اجتماع گنبد دار،گنبددار، پذیرائی مسافران و سالکان، آشپزخانه، خلوتخانه وگاهو گاه کتابخانه بودند این ساختار در مورد خانقاه‌های آسیای مرکزی و چین نیز وجود داشته‌است.<ref name="DE" />
