چاپ سنگی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''چاپ‌سنگی''' یا '''لیتوگرافی''' {{به فرانسوی|Lithographie}} گونه‌ای [[چاپ]] مکانیکی شامل استفاده از صفحه‌های [[عکاسی]] یا سایر صفحه‌های مشابه که در سطح آنان ناحیۀ تصویر به صورت روغن‌دوستروغن دوست (غیرآبی، [[جوهرگیر]]) و نواحی غیر تصویری به صورت آب‌دوست درآمده‌است. معمولاً این صفحه‌ها را با پودر [[آلومینیوم]] می‌سازند. چاپ سنگی نوعی [[چاپ]] مسطح بوده که در آن از [[سنگ آهک]] استفاده می‌شده‌است؛ بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی [[سنگ]] منتقل می‌کردند و با استفاده از روش‌های شیمیایی آن را برجسته می‌نمودند و سپس این تصویر بارها روی [[کاغذ]] چاپ می‌شده‌ است. این نوع [[چاپ]] با استفاده از روش مختلط [[فیزیک|فیزیکی]] و شیمیایی بر اساس دفع متقابل [[آب]] و [[چربی]] اختراع شد و متداول‌ترین روش چاپ پیش از [[چاپ سربی]] و اختراع ماشین چاپ بوده است که امکان تیراژ بالا را میسر می‌ساخته است.

لیتوگرافی بعد از اتمام مرحله طراحی و صفحه‌بندی آغاز می‌شود. نخست، طرحِ مورد نظر را از طریق عکاسی (سنتی یا دیجیتال) روی فیلم حک می‌کنند، سپس فیلم‌های تهیه شده کنار هم مونتاژ می‌گردد و مرحله کپی فیلم بر روی ورقه‌ها یا پلیت‌هایی که از آلومینومآلومینیوم و لایه‌ای حساس به نور ساخته شده انجام می‌شود. بعد از نور خوردنِ ورقه‌های پلیت، آن را مانند فیلم عکاسی ظاهر کرده، برای مرحلۀ چاپ به ماشین چاپ می‌بندند.

آلویس زنفلدر (Alois Senefelder) یک آوازه‌خوان [[تئاتر]] [[آلمان|آلمانی]] بود که به علت هزینه‌های سرسام آور [[چاپ]]، برای این که بتواند تصنیف‌هایش را به [[چاپ]] برساند به طور تصادفی از طریق کاربرد [[تیزاب]] بر روی [[سنگ|سنگ‌های]] نرم و مسطح و سبک وزن کنار [[رود راین]]، به روش چاپ سنگی دست یافت. درقرن نوزدهم چاپ سنگی در اروپا تنها روش برای چاپ تصایرتصاویر رنگی در تیراژ بالا بود. این روش چاپ امروزه تنها در زمینه هنرهای تجسمی کاربرد دارد.

برای آن که در هنگام [[چاپ]]، مرکب چاپ اطراف نوشته‌ها و خط‌ها را نگیرد از مخلوطی از [[آب]] و [[اسید]] و محلول صمغ عربی استفاده می‌شد. استادکار با قلم، جاهای خوب گرفته‌نشده را اصلاح می‌کرد و به آن [[صمغ]] می‌زد تا برجسته شود. بعد از محکم کردن [[سنگ]] با تسمه بر روی ماشین چاپ، کارگر مرکب زن با یک غلتک، مرکب را آهسته روی لوح می‌مالید. کارگر دیگری به نام کاغذ گذار، ورق را با احتیاط روی [[سنگ]] می‌گذاشت. [[چرم]] گذار با ورقه‌ای از [[چرم]] ضخیم روی [[کاغذ]] را می‌پوشاند. این کار سبب می‌شد فشار وارد بر تمام سطوح کاغذ، یکسان باشد. دو نفر غلتک‌کشغلتک کش با حرکت غلتک و با یک فشار عمودی، عمل چاپ را انجام می‌دادند. [[کاغذ]] بردار، کاغذ چاپ شده را بر می‌داشت و لایه‌گذار،لایه گذار، یک لایه میان ورقه‌های چاپ شده می‌گذاشت تا کاغذهای چاپ شده زودتر خشک شوند.

ماشین قادر بود ساعتی ۲۰۰ برگ چاپ کند و با هر [[سنگ]] هفتصد برگ چاپ می‌شد. در پایان، سنگ ساب‌ها سنگی را که یک بار از آن استفاده شده بود، از چاپ در می‌آوردند، آن را گرم می‌کردند و سپس با یک [[سمباده]] زبر به اندازةاندازه کف دست، آنقدر روی [[سنگ]] می‌ساییدند تا نوشته‌ها کاملاً پاک شود. بعد از آن با اسید رقیق، آن را می‌شستند تا برای مرحله بعدی که شامل نوشتن، تیزابکاریتیزاب کاری و... است آماده باشد.

== دست‌اندردست اندر کاران چاپ سنگی ==

* افرادی که تهیةتهیه مطالب، کشیدن تصاویر و آماده کردن [[سنگ]] چاپ را به عهده داشتند، شامل: خطاطان، نقاشان، تذهیب‌کاران، سنگ تراش‌ها و تیزاب کاران

* افرادی که در فرایند [[چاپ]] به فعالیت می‌پرداختند، مانند استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار، غلتک‌کش،غلتک کش، کاغذ بردار، لایی‌گذار،لایی گذار، و تعمیرکار.

# سفارش‌دهندةسفارش‌دهنده کتاب

# بانی چاپ (به سرمایةسرمایه...)

# هزینةهزینه کم و سهولت کار با چاپ سنگی

[[کتاب|کتاب‌های]] [[چاپ]] سنگی با نسخه‌های خطی مشابهت‌هایی دارند که از جمله می‌توان به [[تذهیب]]، تشعیر، [[تشعیر]]، جلدبندی نفیس، صفحه‌بندی، جدول‌بندی، صفحةصفحه عنوان، کاتب و تاریخ کتابت اشاره کرد. با این همه به سبب محدودیت‌هایی که در [[چاپ]] سنگی وجود دارد تنوع و کثرت [[تذهیب]] در آن‌ها کمتر از نسخ خطی است. در کتاب‌های [[چاپ]] سنگی نیز مانند نسخه‌های خطی، صفحات جدول بندی شده‌اند، به طوری که دو قسمت متن و حاشیه کاملاً از هم مجزا هستند. جدول شامل دو یا چند خط است که نوعی زیبایی و نظم به صفحةصفحه کتاب می‌دهد. حاشیه که شکل ستونی پیدا می‌کند، جایگاهی برای توضیحات واژه‌های متن، نقد صاحب نظران، پانوشت، اثری مجزا، یا تعلیقه و شرح بر متن اصلی است. معمولاً نوع خط حاشیه‌ها با خطِ نوشته‌های متن متفاوت است. نوشتةنوشته حاشیه به شکل نقوشی چون [[ترنج|ترنج‌های]] کوچک، لچک، یا شکل‌های [[گیاه|گیاهی]] و [[هندسه|هندسی]] است.

بیشتر نسخه‌های چاپ سنگی مانند نسخ خطی، فاقد صفحه‌شمارصفحه شمار هستند. نظم اوراق [[کتاب]] را با کلمه پاصفحه‌ای مشخص می‌کردند و نخستین کلمه سطر اول صفحه دوم را در گوشه چپ پایین صفحه اول می‌نوشتند که با مطابقت این واژه در هر صفحه، نظم آن مشخص می‌گردید. بعدها در کتاب‌های [[چاپ]] سنگی، شماره گذاری صفحات نیز مرسوم شد. در [[کتاب|کتاب‌های]] [[چاپ]] سنگی صفحةصفحه عنوان نیز وجود ندارد و مشخصات (نام مؤلف، کاتب، تاریخ نگارش، نام چاپخانه، تاریخ چاپ، و غیره) در پایان آخرین صفحه ذکر می‌شده‌است. کاتبان و تاریخ کتابت نوشته‌های آن‌ها نیز از عناصر خاص کتب [[چاپ]] سنگی است که در پایان متن، زیر عنوان «راقم سطور» یا «رقم از» عباراتی چون «کتبه العبد الاقل الجانی» و «حرّر»... ذکر می‌شده‌است.

تصاویر در [[چاپ]] سنگی به صورت [[گراور]]{{نشان|khas}} است و واژةواژه «رقم» و «راقم» در زیر این تصاویر به مفهوم «نقاشی» و «نقاش» است. نقاشان و مُذهّبان به تناسب موضوع به تذهیب و نقاشی در کتب [[چاپ]] سنگی می‌پرداختند و با الهام از محیط خود و جامعه، صحنه‌ها و رویدادها را به تصویر می‌کشیدند و عادات و رسوم مردم زمان خود را معرفی می‌نمودند، مانند شکل و نحوةنحوه پوشاک مردان و زنان، مجالس مهمانی و وعظ، آیین خاکسپاری، و... به طور کلی نقاشی‌های [[کتاب|کتاب‌های]] چاپ سنگی را به سه دسته می‌توان تقسیم بندی کرد:

# نقاشی‌های عامیانه و واقع گرا (زندگی روزمرةروزمره مردم و درباریان)

* خشتی (طول و عرض کتاب در اندازةاندازه مساوی)

# {{پاورقی|khas}} گراور:عکس یا نقشه که با دستگاه مخصوص شبیه دستگاه عکاسی در روی فلز مخصوص عکس برداری می‌شودبرایمی‌شود برای چاپ کردن روی کاغذ (فرهنگ عمید)؛ تصویر چیز کنده شده و حکاکی شده