ربع نیشابور: تفاوت میان نسخه‌ها

'''رَبْعِ نِیشابور'''؛ بخش غربی [[خراسان|خراسان بزرگ]]؛ خراسان باختری؛ خراسان غربی؛ یکی از چهار بخش خراسان بزرگ، که با تطبیق بر جغرافیای امروز، مجموعه خراسان کنونی که در مرزهای سیاسی ایران معاصر وجود دارد (استان‌های [[خراسان شمالی]]، [[خراسان رضوی]] و [[خراسان جنوبی]]) را در بر می‌گیرد. ربع نیشابور، در عرف جغرافیانویسان و مورخان قدیم، ناحیه‌ای است که در جنوب، از حدود [[کاشمر]] امروز، شروع می‌شود، تا دامنه کوه‌های [[هزارمسجد]] در شمال، در حدود خبوشان ([[قوچان]] کنونی) می‌گسترد و از مشرق، در حدود تون ([[فردوس]] کنونی) و [[گناباد]] و [[طبس]]، تا مرز [[گرگان]] را در غرب، فرا می‌گیرد.<ref>{{یادکرد |کتاب= پیشگفتار کتاب «تاریخ نیشابور» |نویسنده= محمدرضا شفیعی کدکنی | مترجم= تألیف ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375١٣٧٥ |صفحه= ص13ص١٣-14١٤}}</ref>

این ناحیه یا بخشی از آن، در دوران پیش از اسلام [[ابرشهر]] نام داشت و یکی از مناطق ایران‌زمین در دوران هخامشیان، سلوکیان و اشکانیان بوده است.<ref>{{یادکرد |نویسنده=بهزاد نعمتی |مقاله= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور |نشریه= خراسان‌پژوهی |تاریخ= سال اول، پاییز و زمستان 1377١٣٧٧ |شماره=شماره 2٢ |صفحه= ص193ص١٩٣}}</ref> در دوره [[شاهنشاهی اشکانی|پارتیان]] (اشکانیان)، ناحیه [[ریوند (ربع)|رِیوَند]] [[رئونت|نیشابور]] یکی از نیایشگاه‌ها و زیارتگاه‌های مشهور ایران باستان به شمار می‌آمد و آتشکده [[آذربرزین مهر]] که در نزد پارت‌ها احترام بخصوصی داشت، در [[ریوند (کوه)|کوه رِیوَند]] جای داشت و وجود این آتشکده، زائران بی‌شماری را در سرتاسر دوره پارتی به این منطقه می‌کشانید.<ref>{{یادکرد |کتاب= زردشتیان؛ باورها و آداب دینی‌آن‌ها |نویسنده= مری بویس| مترجم= ترجمه عسگر بهرامی |ناشر= انتشارات ققنوس |شهر=تهران |سال= 1389١٣٨٩ |صفحه= ص117ص١١٧}}</ref> ابرشهر، در طی دوران اشکانی، رونقی فراوان یافت؛ چنان‌که در پایان عهد اشکانیان و آغاز روزگار ساسانیان، منطقه‌ای شناخته شده بود.<ref>{{یادکرد |کتاب= دانشنامه ایران |ناشر= مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |شهر=تهران |سال= 1384١٣٨٤ |صفحه= ص111ص١١١}}</ref>

در دوره [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانیان]]؛ [[خراسان]]، یکی از چهار استان مهم کشور به شمار می‌آمد؛ این استان، به چهار بخش تقسیم می‌شد و این بخش‌ها عبارت بودند از: [[ربع مرو|مرو]]، نیشابور، [[ربع هرات|هرات]] و [[ربع بلخ|بلخ]].<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|نویسنده= دانیل آل آلتون |مترجم= مسعود رجب‌نیا |ناشر= شرکت سهامی انتشار |شهر=تهران |سال= 1367١٣٦٧ |صفحه= ص12ص١٢}}</ref> از دوره ساسانیان است که این ناحیه، برگرفته از نام شاپور ساسانی، نام [[نیوشاپوهر]] (نیشاپور، [[نیشابور]]) گرفته و به عنوان کرسی ولایت [[ابرشهر]]<ref>{{یادکرد |کتاب= ایران در زمان ساسانیان |نویسنده: آرتور کریستنسن| مترجم= رشید یاسمی | ناشر= صدای معاصر |شهر=تهران |سال= 1393١٣٩٣ |صفحه= ص161ص١٦١}}</ref> دوره رونق روزافزون خود را آغاز می‌نمایدنمود. [[محمد بن جریر طبری|طبری]]، ابرشهر (نیشابور) را در کنار مرو، بلخ، گرگان، سیستان و خوارزم، جزو متصرفات [[اردشیر بابکان]]، بنیان‌گذار سلسله ساسانیان آورده و در کتیبهٔ شاپور در [[کعبه زرتشت]]، نام ابرشهر، نیز در حدود مرزهای ایرانشهر و از باج‌گذاران ساسانی ذکر شده است. ابرشهر در این زمان، یکی از استان‌های وسیع مملکت محسوب می‌شدهمی‌شد<ref>{{یادکرد |کتاب= دانشنامه ایران |ناشر= مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |شهر=تهران |سال= 1384١٣٨٤ |صفحه= ص111ص١١١}}</ref> و ارغیجان، اسپراین، جوین، بیهک، بیهق، باخرز، خواف، زوزن، زام (جام) و زاوه، رستاک‌های مهم آن بودند.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان|ناشر= فرهنگ مکتوب |شهر=تهران |سال= ١٣٨٥ |صفحه= ص٢٥}}</ref>. مرزبان یا فرمانروای آناین منطقه، دارای لقب اختصاصی [[کنارنگ]] بوده استبود.<ref>{{یادکرد |کتاب= ایران در زمان ساسانیان |نویسنده: آرتور کریستنسن| مترجم= رشید یاسمی | ناشر= صدای معاصر |شهر=تهران |سال= 1393١٣٩٣ |صفحه= ص98ص٩٨}}</ref> در این دوران، حاکمانی که از خانواده سلطنت بودند لقب «[[شاه]]» داشتند و نیشابور یکی از ولایت‌های ٢٦گانه در ایران بود که حاکم آن، شاه نامیده می‌شد.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ ایران باستان |نویسنده: حسن پیرنیا|مترجم= | ناشر= دنیای کتاب |شهر=تهران |سال= ١٣٧٥ |صفحه= ج٤، ص ٢٨٤٨-٢٨٤٩}}</ref>

گستره پهناور [[خراسان بزرگ|خراسان]]، در دوره اسلامی، به چهار بخش (یا ربَع) تقسیم می‌شد که شهرهای مهم این منطقه، مرکز یا کرسی هر یک از بخش‌های چهارگانه بودند. نیشابور، در تقسیمات جغرافیایی خراسان بزرگ همواره به عنوان یک ربع بزرگ، از اهمیت زیادی برخوردار بود.<ref>{{یادکرد |نویسنده= امیر اکبری |مقاله= قلمرو طاهریان و اهمیت شهرهای اربعه خراسان|نشریه= پژوهشنامه تاریخ |تاریخ= دوره 5،٥، تابستان 1389١٣٨٩ |شماره=شماره 19١٩|صفحه= ص28ص٢٨}}</ref> و مرکز این ربع، [[نیشابور|شهر نیشابور]]؛ تنها شهر عمده [[خراسان]] است که تاکنون در قلمرو [[ایران|ایران کنونی]] باقی مانده است.<ref>{{یادکرد |نویسنده= امحمدباقر حسینی |مقاله= عوامل رشد علمی و سیاسی نیشابور در قرون گذشته |نشریه= مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد |تاریخ= پاییز و زمستان ۱۳۷۶ |شماره=شماره ۱۱۸و ۱۱۹|صفحه= ص429ص٤٢٩}}</ref> در اوایل دوره اسلامی و در دوره امویان، در زمان امارت [[زیاد بن ابیه]]، وی با الگوگیری از روش ساسانیان در اداره خراسان، آن منطقه را به چهار بخش، تقسیم نمود؛ [[مرو]]، [[نیشابور]]، [[فاراب]] و [[هرات]]، و هر منطقه را به یکی از سردارانش سپرد.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ الامم و الملوک |نویسنده= ابی‌جعفر محمد بن جریر الطبری |ناشر= مؤسسه الاعلمی للمطبوعات |شهر=بیروت |سال= 1983م١٩٨٣م |صفحه= ج5،ج٥، ص224ص٢٢٤}}</ref> [[احمدبن یحیی بلاذری|احمد بلاذری]] (قرن۲و۳ قمری)، خراسان را دربرگیرنده چهار ربع (بخش) دانسته و می‌گوید: خراسان، چهار ربع دارد. ربع اول، ایرانشهر است و آن دربرگیرنده نیشابور و قهستان و هرات و توس است. ربع دوم، دربرگیرنده مروان (دو مرو) و سرخس و نسا و ابیورد و طالقان و خوارزم است. ربع سوم، دربرگیرنده جوزجانان و بلخ و صغانیان است و ربع چهارم، دربرگیرنده ماوراءالنهر است.<ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم |نویسنده: شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر=دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م١٩٠٦م |صفحه=ص313ص٣١٣}}</ref>

گفتنی است که «ایرانشهر» و «ابرشهر»، نام‌های دیگر «نیشابور» می‌باشند.<ref>{{یادکرد |کتاب= معجم البلدان |نویسنده= شهاب‌الدین أبی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی |ناشر= دار احیاء الثراث العربی |شهر=بیروت |سال= 1979م١٩٧٩م |صفحه= 331٣٣١}}</ref> [[ابن فقیه همدانی|ابن فقیه]] (قرن ۳ هـ. ق) نیز به نقل از بلاذری، جغرافیای ربع ایرانشهر (نیشابور) را چنین تبیین کرده است: خراسان، چهار بخش دارد. بخش اول، ایرانشهر است و آن دربرگیرنده نیشابور، قهستان، طبسین، هرات، بوشنج، بادغیس و طوس -که اسم توس، تابران است- می‌باشد.<ref>{{یادکرد |کتاب= البلدان |نویسنده= ابی‌عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی |ناشر= عالم الکتب |شهر=بیروت |سال= 1996م١٩٩٦م |صفحه= 615٦١٥}}</ref>

[[ابن خردادبه]] (۲۱۱–۳۰۰هـ. ق)؛ زام، باخرز، جوین، و بیهق را از توابع نیشابور دانسته است.<ref>{{یادکرد |کتاب= مسالک و ممالک |نویسنده= ابن خردادبه |مترجم= سعید خاکرند| ناشر= میراث ملل |شهر=تهران |سال= 1371١٣٧١ |صفحه= 25ص٢٥}}</ref> [[یعقوبی|احمد یعقوبی]] (وفات: ۲۹۲هـ. ق) می‌گوید: نیشابور، شهری بزرگ با کوره‌ها (= ناحیه‌ها و شهرها) ی بسیار است، از آبادی‌های نیشابورند: طبسین، قهستان، نسا، ابیورد، ابرشهر (نیشابور)، جام، باخرز، توس، شهر توس بزرگ (که به آن نوقان گفته می‌شود)، زوزن و اسفراین.<ref>{{یادکرد |کتاب= کتاب البلدان |نویسنده= احمد بن ابی‌یعقوب بن واضح الکاتب | ناشر= دار احیاء التراث العربی |شهر=بیروت |سال= 1988م١٩٨٨م |صفحه= 95٩٥-96٩٦}}</ref>

[[احمدبن یحیی بلاذری|احمد بلاذری]] (وفات: ۲۷۹هـ. ق) در بخش «فتوح خراسان» کتاب تاریخ خود، در آنجا که به فتح شهرها و نواحی خراسان، در دهه چهارم سده اول هجری، به دست سپاه مسلمانان، به سرکردگی عبدالله بن عامر کریز سخن می‌گوید؛ سرگذشت فتح زام (جام)، باخرز، جوین، بیهق، بشت (پشت)، اشبند (اسفند)، رخ، زاوه، خواف، اسبرائن (اسفراین) و ارغیان را از رستاق‌های نیشابور را روایت می‌کند و سپس می‌نویسد: «ابن عامر ... ثم أتی أبرشهر و هی مدینة نیسابور» عبدالله بن عامر، به [[ابرشهر]] آمد و آن شهر [[نیشابور]] است.<ref>{{یادکرد |کتاب= فتوح‌البلدان |نویسنده= احمد بن یحیی بن جابر البغدادی | ناشر= دار و مکتبه الهلال |شهر=بیروت |سال= 1988م١٩٨٨م |صفحه= ص390ص٣٩٠-391٣٩١}}</ref>

[[محمد مقدسی]] (قرن ۴هـ. ق) جغرافیای ربع نیشابور را چنین توصیف کرده است: اسم قصبه (=شهر اصلی) آن‌ها ایرانشهر (= یکی از نام‌های نیشابور) است. چهار بخش، دوازده رستاق (= ولایت، شهرستان) و سه خزانه و قصر و دار دارد. بخش‌های قصبه نیشابور عبارت‌اند از شامات، [[ریوند (ربع)|ریوند]]، مازل و بشتفروش. ولایت‌های آن عبارت‌اند از بشت، بیهق، کویان، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رخ. زوزن، دار آن و بوزجان قصر آن و توس و نسا و ابیود، خزانه‌های ایرانشهر (=نیشابور) هستند؛ و این ولایت‌ها که از آن‌ها یاد کردیم غیر از خزانه‌هایشان، شش هزار دیه مانند عمواس دارند با یکصد و بیست منبر.<ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم |نویسنده= شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر= دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م١٩٠٦م |صفحه= ص300ص٣٠٠}}</ref> [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری|ابوعبدالله حاکم]] (قرن ۴ و ۵هـ. ق)، دربارهٔ ولایت‌های نیشابور می‌گوید: ذکر ولایات کی از نواحی و اقطار خراسان، به نیشابور، نسبت دادندی و اشراف و اکابر آن را نشابوری خواندندی و آن دوازده ولایت است طول و عرض، یعنی آن از سی فرسخ و بیست و پنج کمتر نباشد. به هر یکی از آن قری و قنوات و باغات و عمارات. او در ادامه؛ بیهق، جوین، اسفراین، خبوشان (استوا)، ارغیان، پُشت، رُخ، زوزن، خواف، ازقند، جام و باخرز، و جاجرم را در شمار ولایات نیشابور نام می‌برد.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375١٣٧٥ |صفحه= ص 215٢١٥-217٢١٧}}</ref>

در [[نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق]] [[شریف ادریسی]] (وفات: ۵۶۰هـ. ق)، «الانساب» [[ابوسعد سمعانی| ابوسعد عبدالکریم سمعانی]] (وفات: ۵۶۲هـ. ق)، «معجم‌البدان» [[یاقوت حموی]] (وفات: ۶۲۶هـ. ق)، «الباب فی تهذیب‌الانساب» [[ابن اثیر]] (۵۵۵–۶۳۰ هـ. ق) و ... به حدود و ولایت‌های نیشابور (=خراسان غربی) اشاره شده است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= حسین صومعه |نشانی= http://bookcity.org/detail/6498 |عنوان= بازشناسی ربع نیشابور خراسان و تقسیمات جغرافیایی آن | ناشر= پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب |تاریخ = 13١٣ مرداد 1394١٣٩٤ |تاریخ بازدید = | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی =}}</ref>

[[ابوالفداء]] (وفات: ۷۳۲هـ. ق)؛ بیهق، خبوشان، جام، طرثیث (ترشیز)، استوا، باخرز، بشت، اسفراین، طوس و جوین را از اعمال نیشابور یاد کرده<ref>{{یادکرد |کتاب= تقویم البلدان |نویسنده: اسماعیل بن علی ابوالفداء |ناشر= مکتبة الثقافة الدینیة |شهر= قاهره |سال=2007٢٠٠٧ م |صفحه= ص ۴۷۹، ۵۰۴، ۵۰۵، ۵۱۱، ۵۱۳، ۵۱۴}}</ref> و [[محمد بروسوی]] (وفات: ۹۹۷هـ. ق) نیز جوین، استوا، بیهق، اسفراین، بخرز (باخرز)، بُشت، جام، خبوشان، خواف، طوس را از نواحی نیشابور دانسته است.<ref>{{یادکرد |کتاب= اوضح المسالک إلی معرفة البلدان و الممالک |نویسنده: محمد بن علی بروسوی |ناشر= دارالغرب الاسلامی |شهر=بیروت |سال=۱۴۲۷ق |صفحه= ص ۱۴۵، ۱۴۸، ۱۴۹، ۱۵۰، ۱۹۶، ۲۱۲، ۲۶۲، ۳۰۸، ۳۱۹، ۴۵۹}}</ref>

شهر نیشابور یا ابرشهر، قصبه یا شهرستان مرکز ربع نیشابور، خود به چهار بخش یا ربع تقسیم می‌شده که [[ریوند (ربع)|ریوند]]، [[مازل (ربع)|مازل]]، [[شامات (ربع)|شامات]] (یا تک‌آب) و [[بشتفروش (ربع)|بشتفروش]] نام داشته‌اند. ربع‌های نیشابور، از مرکز شهر (مسجد جامع)، در جهت صحرا و کوه، به چهار طرف کشیده شده بودند؛ آن قسمت از هر ربع که پیوسته به شهر بود [[محله]]؛ و آنچه در صحرا و کوه و بیرون از شهر بود «ربع» نامیده می‌شد<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375١٣٧٥ |صفحه= ص282ص٢٨٢}}</ref>

[[ریوند (ربع)|ربع ریوند]] که در ناحیه میان طوس و بیهق و بشت (ترشیز) قرار داشت به [[ریوند (شهر)|شهری]] به همین نام (= شهر ریوند) منسوب بود. [[شامات (ربع)|ربع شامات]]، که از مسجد جامع بود تا حدود [[ولایت پشت|بشت]]، به سمت کم‌ارتفاع دشت نیشابور بوده و چون آب کاریزها به سمت آن روان بوده، تکاب نیز نامیده شده است. [[مازل (ربع)|ربع مازل]] که از روستاهای آن می‌توان به بشتقان ([[فوشنجان]]) و [[فرخک]] اشاره نمود، دارای نهرهای پرآب و ریواس بسیار معروف بوده. [[بشتفروش (ربع)|ربع بشتفروش]]، وسیع‌ترین و آبادترین ربع نیشابور بوده، زردآلو و انگور آن معروف، و روستاهای خرق (خرو) و بشتفروش در این ربع قرار داشته‌اند.<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375١٣٧٥ |صفحه= ص 214٢١٤-215٢١٥}}</ref><ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم |نویسنده: شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر=دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م١٩٠٦م |صفحه=ص316ص٣١٦-317٣١٧}}</ref>

کتاب «تاریخ نیشابور» ابوعبدالله حاکم نیشابوری، مهم‌ترین منبع جغرافیای تاریخی نیشابور کهن به شمار می‌آید. نویسنده، دوازده ولایت (شهرستان)، در زمره ولایت‌هایی که آنها را به نیشابور نسبت می‌دهند و بزرگان آن ولایت‌ها را نیشابوری می‌خوانند، برشمرده است:<ref>{{یادکرد |کتاب= تاریخ نیشابور |نویسنده= ابوعبدالله حاکم نیشابوری | مترجم= محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی |ناشر=آگه |شهر=تهران |سال=1375١٣٧٥ |صفحه= ص 14،١٤، 215٢١٥-217٢١٧}}</ref>

[[محمد مقدسی]]، تقسیمات جغرافیای ربع نیشابور را در قالب دوازده رستاق (= ولایت، شهرستان) و سه خزانه و قصر و دار تبیین می‌نماید. او بشت، بیهق، کویان، جاجرم، اسفراین، استوا، اسفند، جام، باخرز، خواف، زاوه، رخ را در دسته ولایت‌های تابعه نیشابور و زوزن را دار آن و بوزجان را قصر آن و توس و نسا و ابیود را خزانه‌های نیشابور می‌داند.<ref>{{یادکرد |کتاب= احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم |نویسنده= شمس‌الدین ابی عبدالله محمد مقدسی |ناشر= دارصادر |شهر=بیروت |سال=1906م١٩٠٦م |صفحه= ص317ص٣١٧-321٣٢١}}</ref>