قلمکاری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قلمکاری''' (یا '''چیت سازی''') هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه­علاقه‌ درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می­شدمی‌شد که از معروفترین آنها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباس­هایلباس‌های مردانه و زنانه از پارچه­‌هایپارچه‌های قلمکاری تهیه می­شدمی‌شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه­نحوه‌ ساخت، اجرا و تولید انبوه شده است.

در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت می­توانمی‌توان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع  و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. این هنر صنعت یکی از مهمترین شاخه­شاخه‌ های صنایع دستی استان اصفهان به شمار می­می‌ آید ویژگی­هایویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی این محصول می­تواندمی‌تواند همچنان در جامعه مطرح باشد اما امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است.

قلمکاری (چیت سازی) سابقه­سابقه‌ روشنی ندارد و شاید مفصل­ترینمفصل‌ترین توضیحی که تاکنون درباره آن داده شده همان باشد که قبلا فیلیس آکرمن (Phyllis Ackerman) در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسنده ای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شده است.

مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازه­اندازه‌ ای گچبری و کنده­کنده‌ کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که می­رساندمی‌رساند طراحان نقش­هاینقش‌های قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده­کنده‌ کاری چوب و منبت­کاریمنبت‌کاری و گچبری با استفاده از طرح­هاطرح‌ها و نقش­هایینقش‌هایی که در این چند صنعت بکار می­رفتهمی‌رفته و از تلفیق آنها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم می­ساختهمی‌ساخته اند، بعلاوه اینکه نقش­هاینقش‌های کاشی ایران بخصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقش­هاینقش‌های قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت می­باشدمی‌باشد اینست­اینست‌ که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمی­ترقدیمی‌تر از قالیبافی بوده است باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقش­هاینقش‌های قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقش­هاینقش‌های مربوط به قالی با استفاده از آنها فراهم گردیده و نیز در گچبری­هاگچبری‌ها و کنده­کنده‌ کاری­هایکاری‌های روی چوب تاثیر بسیار بجا گذارده است(احسانی، ۱۳۵۰).

وجه تسمیه قلمکاری از نوع تولید و نحوه­نحوه‌ ساخت آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این معنی که در ابتدا روی پارچه­پارچه‌ های پنبه­پنبه‌ ای و احتمالاً ابریشمی با قلم طرح­هایطرح‌های مورد نظر را نقاشی می­کردندمی‌کردند. به دلیل نیاز به سرعت زیاد در تولید قلمکارسازی به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرح­هاطرح‌ها و نقوش متداول شد و قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد در قهقهرای نابودی قرار گرفت. (هلالی اصفهانی، ۱۳۸۵).

در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلمکاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباس­هایلباس‌های مردان و زنان از پارچه های قلمکاری تهیه می­شدمی‌شد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه می­شدمی‌شد و ازانواع دیگر قلمکاری می­توانمی‌توان حفره­ایحفره‌ای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.

در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاه­کارگاه‌ های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالب­هایقالب‌های چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام می­شودمی‌شود(چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی)را قالب سازی تشکیل می­دهدمی‌دهد که معمولا توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب­هایچوب‌های مانند گلابی و زالزالک تراشیده می­شودمی‌شود (نوری زاده،۱۳۷۷).

به طور عمده پارچه­پارچه‌ های معمول مصرفی در قلمکاری عبارتند از: پنبه و ابریشم کتان چلوار کرباس. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بمراتب زیادتر از پشم می­باشدمی‌باشد مع الوصف پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده می­شودمی‌شود: پارچه­پارچه‌ های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی. (قره نژاد، ۱۳۵۶). آقای هانری رنه در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین می­نویسدمی‌نویسد همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه­پارچه‌ های پنبه­ایپنبه‌ای و ابریشمی منقوش تولید می‌گردد و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می گردد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

== انواع طرح­هاطرح‌ها و نقوش ==

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه­هایشکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویرشعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه­ورزشگاه‌ ها، داستان­هایداستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه­کتیبه‌ های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان­هایداستان‌های حماسی عاشورا.

رنگ­هایرنگ‌های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ­هایرنگ‌های طبیعی شامل رنگ­هایرنگ‌های گیاهی، رنگ­هایرنگ‌های حیوانی و رنگ­هایرنگ‌های معدنی بوده است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه و تثبیت رنگهای طبیعی از رنگهای شیمیایی استفاده می­شودمی‌شود. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تامین می­کنندمی‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می­پردازندمی‌پردازند"(نوری زاده، 1377). رنگ­هایرنگ‌های اصلی مورد استفاده در کار قلمکاری عبارتند از سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد. از ترکیب این رنگها به نسبت های معین رنگهای فرعی بدست می آید برای تهیه هر یک از رنگهای اصلی باید بگویم کتیرا را از نظر غلظت در تمام رنگها جهت جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه بکار می­برندمی‌برند. به این ترتیب که کتیرا را به مدت ۱۰ تا ۱۲ ساعت درآب می­‌خیسانندمی‌خیسانند و سپس این صمغ را به رنگ در تاره یا ظرف سفالی اضافه می­نمایندمی‌نمایند. ماده گیلیسیرین روغن کرچک و کنجد درتمام رنگها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلو گیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالبها و ازدیاد دوام آنها مورد استفاده قرار میگ‌یرد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

قالب چاپ قلمکاری (چیت سازی) را از چوب درخت گلابی و زالزالک می­سازندمی‌سازند چون نسبت به سایر چوب­هاچوب‌ها محکمتر و قابلیت انعطافپذیری ببیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در قلمکاری در می­می‌ آورد می­توانمی‌توان طرح­ریزیطرح‌ریزی و اسکله کاری را نام برد که تماما با دست بوسیله استادان مجرب و هنرمند انجام می­گیردمی‌گیرد. قالب را بعد از آماده شدن با پیه چرب می­کنندمی‌کنند تا چوب خشک نشود و ترک برندارد. برای چاپ یک شکل چهار رنگ چهار قالب بطور مجزا تهیه و مورد استفاده قرار می­گیردمی‌گیرد. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

قلمکارسازان بعد از تهیه­تهیه‌ رنگ­هایرنگ‌های لازم که به طور عمده شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و گاه قهوه­قهوه‌ ای است ابتدا پارچه­پارچه‌ هایی را که باید نقش مورد نظر صنعتگر بر روی آنها چاپ شود به مدت پنج روز در رودخانه قرار می­دهندمی‌دهند تا هم آهار آنها از بین برود و هم مواد زائدش خارج شود. یکی دیگر از عملیاتی که به طور معمول قلمکارسازان قبل از چاپ نقش انجام می­دهندمی‌دهند رنگرزی زمینه نخودی پارچه است که با پوست انار رنگرزی می­شودمی‌شود. بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه می­رسدمی‌رسد و صنعتگر با کمک قالب­هایقالب‌های چوبی که هر کدام نشان از یک رنگ دارد به چاپ نقوش مختلف بر روی پارچه می­پردازدمی‌پردازد. بعد از نقش زدن با رنگ­هایرنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به رودخانه برده و مدت 2 تا 3 ساعت در آب روان می­شویندمی‌شویند تا رنگ­هایرنگ‌های اضافی خارج شود. سپس خشکانده و آماده­یآماده‌ی تثبیت رنگ می­کنندمی‌کنند شیوه­یشیوه‌ی تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آّب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می­رسانندمی‌رسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می­کنندمی‌کنند و می­جوشانندمی‌جوشانند تا رنگ­هارنگ‌ها تثبیت شود و بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آنها اعمال می­شودمی‌شود و سپس آماده­یآماده‌ی ارائه به بازار می­شودمی‌شود. (هلالی اصفهانی، ۱۳۸۵).

عملیات مهم قلمکارسازی گازری یا شستن پارچه است. در گازری و یا شستن منظور و هدف از بین بردن آهار و مواد زائد است که نخست پارچه را در زاینده رود می­شویندمی‌شویند و بعد از خشک شدن دوباره در تغارهایی که داخل آن پوسته انار ریخته­اندریخته‌اند پارچه را رنگ می­کنندمی‌کنند تا پارچه زمینه قهوه ای روشن و ثابت پیدا کند. (قره نژاد، ۱۳۵۶).

کاربری­هاییکاربری‌هایی که معمولاً برای پارچه های قلمکاری در نظر گرفته می­شودمی‌شود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.

هم اکنون تنها تولید کننده­یکننده‌ی پارچه­پارچه‌ های قلمکاری که به روش سنتی کار با قلم­موقلم‌مو به تولید محصولات متنوع قلمکاری پرداخته، مجموعه­مجموعه‌ ی هنر دانش بنیان بی سان (شرکت هنر آفرینان قلمکاری محور) است که از سال ۱۳۹۴ در اصفهان مشغول به فعالیت شد.

مجموعه­مجموعه‌ ی بی سان (Be sun) با چشم انداز «ترفیع جایگاه هنر قلمکاری به مثابه طلای صنایع دستی ایران» به احیاء روش سنتی تولید قلمکاری که به صورت اجرای دستی با قلم مو در دوران صفویه رواج داشته، پرداخته است. این مجموعه با نهادینه سازی نگرش­هاینگرش‌های مدیریتی و استفاده از مواد اولیه مرغوب و نیروی انسانی متخصص و با نیاز سنجی مشتریان ازطرق مختلف در پی آن است که صنعت دستی تولید پارچه­پارچه‌ های قلمکاری را اعتلا بخشیده و با آمیختن این هنر صنعت و الگوهای نوآورانه­نوآورانه‌ صنایع دستی دیگر و تولید کاربری­هاییکاربری‌هایی منطبق با مطالبات جامعه ی امروز با حفظ ماهیت اصلی و سنتی پارچه­پارچه‌ های قلمکاری جایگاه آن را ارتقا دهد. محصولات تولیدی این شرکت از جنبه­یجنبه‌ی بخش تولید کالایی درخور شأن هنر ایرانی و قابل ارائه به گردشگران داخلی و خارجی است که از طریق آن می­توانمی‌توان طرح­هاطرح‌ها و نقوش ایرانی را در نقاطی دورتر از مرزهای کشور ترویج داد. طراحان «بی سان» با بهره گیری از پشتوانه­ایپشتوانه‌ای قوی، از موتیف­هایموتیف‌های اصیل قلمکاری دست به طراحی نقوش جدید، از طریق تلفیق و ترکیب، و یا تجزیه نقش­هاینقش‌های قدیمی زده­زده‌ اند، بصورتیکه مورد رضایت و در سطح انتظارات هنردوستان باشد، تا بتواند سلایق امروزی را مورد توجه خود قرار دهد.