|
'''ببرِ مازندران''' (''ببرِ هیرکانی''، ''ببرِ کاسپین'' یا ''تورانی'') (''Panthra tigris virgata'') (به [[زبان مازندرانی|مازندرانی]]: '''سِرخِ شیر''' یا '''مازرونِ ببر''') یکی از زیرگونه‌های [[ببر]] است که
{{جعبه اطلاعات آرایه زیستی
| نام= ببر مازندران (ببر هیرکانی)
| وضعیت= EX
| سامانه وضعیت= iucn3.1
| مرجع وضعیت=
| تصویر= Panthera tigris virgata.jpg
| پهنای تصویر= 250px
|عنوان تصویر= ببر ایرانی
| فرمانرو= [[جانوران]]
| شاخه= [[طناب‌داران]]
| رده= [[پستان‌داران]]|
| زیر رده= [[گوشت‌خواران]]
| راسته= [[گربه‌سانان]]
| زیرراسته= ''[[پلنگ‌شکلان]]''
| خانواده= [[گربه‌سانان]]
| زیرخانواده= [[پلنگیان]]
| تبار=
| سرده= ''[[پلنگیان]]''
| گونه= ''[[ببر|Panthera tigris]]''
|زیرگونه = '''''P. tigris virgata'''''
| وضع‌کننده زیرگونه =
| نام دوجمله‌ای=
| وضع‌کننده نام دوجمله‌ای =
|نام سه‌جمله‌ای = ''Panthera tigris virgata''
|وضع‌کننده نام سه‌جمله‌ای = [[یوهان کارل ویلهلم ایلیگر|Illiger]], 1815
| مترادف‌ها=
| نقشه گستره پراکندگی= Panthera tigris virgata dis.png
| عنوان نقشه گستره پراکندگی = محدوده پراکندگی
}}
منقرض نشده بلکه در حیات وحش منقرض شده است
'''ببرِ مازندران''' (''ببرِ هیرکانی''، ''ببرِ کاسپین'' یا ''تورانی'') (''Panthra tigris virgata'') (به [[زبان مازندرانی|مازندرانی]]: '''سِرخِ شیر''' یا '''مازرونِ ببر''') یکی از زیرگونه‌های [[ببر]] بود که در ناحیه گسترده‌ای از غرب [[چین]] تا سواحل [[دریای سیاه]] شامل آسیای میانه، [[قفقاز]] و شمال ایران زندگی می‌کرد و حدود نیم قرن پیش در ایران [[منقرض]] شد.<ref>[http://oddee.com/item_88742.aspx 10 Most Amazing Extinct Animals - Oddee.com]</ref>
ببر هیرکانی در دوران حیات خود در کنار [[ببر سیبری]] و [[ببر بنگال]] از بزرگترین [[گربه‌سانان]] دنیا بودند.
== مشخصات ==
ببر های نر 253 تا 270 و ببر های ماده 198 تا 235 سانتی متر هستند. ببر سیبری نزدیک ترین خویشاوند ببر مازندران ببر سیبری است. ببر بنگال خیلی شبیه ببر مازندران است ولی خط های ببر مازندران بیشتر و پوست آن روشن تر از ببر بنگال است.
این ببرها به طور کلی کوچکتر و سبکتر از ببر سیبری بودند و بزرگتر از بقیه انواع ببر بودند. در ترکستان ببرهای نر به طول بیش از دو متر می‌رسیدند و یک مورد با طول ۲۷۰ سانتیمتر هم گزارش شده‌است. ماده‌ها کوچکتر بوده و معمولاً بین ۱۶۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر طول داشتند. حداکثر وزن این زیرگونه ببر به ۲۴۰ کیلو می‌رسید.
رنگ پشت زرد متمایل به نارنجی و زیر بدن سفید بود و نوارهای قهوه‌ای باریکی در تمام سطح بدن دیده می‌شد. پشت گوش‌ها سیاه با لکه سفیدی در وسط آن بود. ببر خزر شباهت زیادی به ببر بنگال داشت ولی نوارهای بدنش به پهنی آن نبود و رنگ پهلوها نیز قهوه‌ای‌تر بود. موهای بدنش در فصل زمستان رشد زیادی داشت و موهای صورتش مانند ببر سوماترا بلند بود. ببرها برخلاف اغلب گربه سانان به آب‌تنی علاقه زیادی دارند و ساعات گرم روز را در آب می‌گذراند. او قادر است ده‌ها کیلومتر در آب شنا کند.
=== شباهت ژنتیکی به ببر سیبری ===
ببر سیبری نزدیکترین نوع ببر به ببر مازندران است. گروهی از محققان در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۹ انتشار یافت با مشاهده تفاوت ژنتیکی اندک میان این دو نوع ببر پیشنهاد داده‌اند که این دو را بایستی یک [[زیرگونه]] محسوب کرد. بر اساس این مطالعه جدِ مشترک این دو نوع ببر در زمانی کمتر از ده هزار سال پیش از شرق چین از طریق مسیر گانسو-جاده ابریشم وارد آسیای میانه شده و سپس گروهی که به ببر سیبری تبدیل شدند، به سوی شرق دور روسیه حرکت کرده‌اند. در حالی که در گذشته آنها در سرزمینی که از [[آناتولی]] تا شرق سیبری ادامه یافت زندگی می‌کردند و محل زندگی آنها متصل به یکدیگر بود اما فعالیت‌های انسانی به مرور باعث جدایی محل زندگی ببرهای هیرکانی و سیبری از یکدیگر شده است.<ref>[http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal.pone.0004125 Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger] Carlos A. Driscoll, Nobuyuki Yamaguchi, Gila Kahila Bar-Gal, Alfred L. Roca, Shujin Luo, David W. Macdonald, Stephen J. O'Brien</ref>
== انقراض ==
=== انقراض در ایران ===
[[پرونده: Babremazandaran.jpg|بندانگشتی|250px|راست|یکی از پوستهای یافت شده در دهه چهل خورشیدی که در [[موزه دارآباد]] نگهداری می‌شود]]
واپسین ببرهای ایران در [[استان گلستان]] امروزی دیده شدند. آخرین ببر در ایران در سال ۱۳۳۲ در منطقه‌ای که اکنون [[پارک ملی گلستان]] نامیده می‌شود شکار شد و یک گزارش قابل اعتماد از مشاهده ببر در سال ۱۳۳۸ در همین منطقه نیز وجود دارد. در اوایل دهه ۱۳۵۰ سازمان حفاظت محیط زیست یک تحقیق چند ساله را برای جستجوی ببر در جنگلهای شمال ایران انجام داد. اما محققان در این مدت نتوانستند هیچ مدرکی در مورد وجود ببر پیدا کنند و انقراض آن را قطعی اعلام کردند.<ref name=ToolAutoGenRef1>Firouz, E. (2005). The complete fauna of Iran. I.B.Tauri, p66</ref>
در سال ۱۳۳۷ ببر تحت حفاظت قانونی قرار گرفت و جریمه سنگینی برای شکار آن وضع شد. اما دلیل انقراض ببر (و همین‌طور [[شیر ایرانی]]) شکار و کشتار نبود بلکه زیستگاه‌های مناسب برای زندگی ببر از بین رفته بودند. ببر در جنگلهای کم‌ارتفاع و نیزارهای وسیع نزدیک به سواحل دریای کاسپین زندگی می‌کرد اما در آن زمان تقریباً تمام جنگلهای کم‌ارتفاع برای کشاورزی ریشه‌کن شده بود و بخش‌های بزرگی از تالابها نیز خشک شده یا به مزارع برنج و پنبه تبدیل شده بودند. باید توجه داشت که ببر نمی‌تواند گرما را تحمل کند و نیاز به زیستگاه‌های پرآب دارد تا در تابستان خنک شود.<ref name=ToolAutoGenRef1 />
در دهه ۱۳۳۰ هنوز جنگلهای کوهستانی وسیعی در مازندران وجود داشت اما زیستگاه ببر در این نوع جنگل‌ها نبود. ببرها فرزندان خود را در نیزارهای حاشیه رودخانه‌ها و تالابها مخفی می‌کردند تا از دید انسانها و درندگان دیگر پنهان بمانند که با تبدیل به شالیزار و توسعه شهرها از دسترسی ببرها خارج می‌شدند و زیستگاه ایده‌آل آنها جنگلهای انبوه ساحلی بود که با توسعه روستاها و شهرها از بین رفته بودند. ببرها همچنین قلمروهای بسیار وسیع برای خود تعیین کرده و مثل همه گربه‌سانان [[قلمروطلب]] هستند و برای حفظ آن با ببرهای دیگر می‌جنگند. محدود شدن این مناطق نبردهای ببرها برای حفظ قلمرو را تشدید کرده و ببرهای ضعیفتر را وادار می‌کرد تا به مناطق نزدیک به سکونتگاه‌های انسانی بروند که این باعث حمله آنها به دام (و احیاناً انسان) و تعارض آنها با انسانها می‌شد. ببرها نمی‌توانستند در جنگلهای کوهستانی ادامه حیات دهند. شکار کردن در این مناطق برای آنها دشوار بود و برای محافظت از توله‌هایشان به مشکل برخورده و بچه‌هایشان خوراک [[خرس]] و [[پلنگ]] می‌شد. پیدا کردن آب هم در این مناطق دشوار بود چون چشمه‌های کوهستانی عموماً در نزدیکی روستاها قرار گرفته و محل رجوع دام‌ها هستند. جدا شدن جمعیتهای ببرها از یکدیگر و کاهش جمعیت آنها جفتیابی را نیز برای آنها دشوار می‌کرد. آنها مجبور می‌شدند برای یافتن جفت مسافتهای طولانی را طی کنند و از محل حضور انسانها بگذرند. پیدا نکردن جفت باعث می‌شد برخی ببرها از چرخه باروری خارج شوند و جفتگیری خواهر و برادرها در چند نسل پیاپی باعث شیوع بیماریهای ژنتیکی در آنها می‌شد.<ref>[http://elmna.com/2015/11/30/چرا-ببر-مازندران-منقرض-شد؟/ چرا ببر مازندران منقرض شد؟] علمنا</ref>
پی جاسلین در مقاله «ببر» در ایرانیکا می‌نویسد: «اینکه چرا ببر نتوانست در جنگلهای کوهستانی خزری باقی بماند را فقط می‌توان با حدس و گمان توضیح داد. شاید در گذشته جمعیت اضافی آنها از جنگلهای ساحلی مجاور خزر به کوهستان‌ها می‌رفتند چون طعمه اصلی آنها یعنی گراز در کوه‌ها فراوان است. اما در آنجا پلنگ هم فراوان بود که در آن نقاط شکارچی موثرتری از ببر بود. ترکیب این موضوع با از بین رفتن جمعیتهای ببر در مناطق ساحلی و تا حدی شکار مستقیم و سم گذاری جمعیتهای ببر را در مناطق کوهستانی تا حدی کاهش داد که دیگر توان بقا نداشته باشند.»<ref>P Joslin, Encyclopædia Iranica, online edition, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/babr-tiger</ref>
در قفقاز آخرین شکار ببر در سال ۱۹۲۲ در نزدیکی تفلیس اتفاق افتاد. در ترکمنستان آخرین ببر در سال ۱۹۵۴ دره رود سومبار در کوه‌های کپه داغ شکار شد. در قزاقستان هم آخرین شکار ببر در سال ۱۹۴۸ در سواحل دریاچه بالخاش اتفاق افتاد. در ازبکستان هم دلتای آمودریا در ساحل دریاچه آرال آخرین پناهگاه این جانور بود. به طور کلی نسل ببر کاسپین تا دهه ۱۹۷۰ در تمامی مناطق به کلی منقرض شده بود هرچند پس از آن گزارش‌های مکرری از مشاهده این جانور و حتی شکار آن در کشورهای مختلف منطقه اعلام شده اما هیچ مدرکی در این مورد به دست نیامده است.{{مدرک}}
از ببر کاسپین تنها یک [[نقاشی]] رنگی و چند [[عکس]] و چند [[پوست]] به جا مانده‌است. عکس‌ها و پوست‌ها نشان می‌دهند که رنگ ببر کاسپین از [[ببر بنگال]] روشن‌تر، و تااندازه‌ای [[نارنجی]] مایل به [[قرمز]] و نوارهای عرضی آن باریک‌تر و منظم‌تر و به تعداد بیشتر بوده‌است. موهای بدن ببر کاسپین بلندتر و پُرپُشت تر از [[ببر بنگال]] و کوتاه‌تر از [[ببر سیبری]] و جثه آن بزرگتر از ببر بنگال و کوچکتر از ببر سیبری بوده‌است.
[[گراز]] و انواع [[گوزن]] (در ایران [[مرال]] و در حد کمتری [[شوکا]]) شکارهای اصلی ببر هیرکانی بوده‌اند. ضمن اینکه به عنوان [[شکارچی رأس هرم غذایی]] توانایی شکار بسیاری از حیوانات را داشته و حتی از شکارچیان کوچکتری مثل [[شغال]] و [[گربه جنگلی]] و حشراتی چون [[ملخ]] هم تغذیه می‌کرد. در فصل زمستان [[سگ]]ها و دام‌هایی که از گله دور می‌شدند نیز گاهی شکار ببر می‌شدند.
ببر کاسپین بسیار نزدیک به [[ببر سیبری]] بوده و این دو تیره، تنها حدود ده هزار سال است که از هم جدا شده‌اند. بررسی [[دی‌ان‌آ]] بقایای یافته شده از ببر کاسپین و مقایسه آن با ببر سیبری، نشان می‌دهد این دو تیره تنها در یک [[نوکلئوتید]] تفاوت دارند و هر دو از یک زیرگونه بوده‌اند.<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.iraniancheetah.org/Farsi/FarsiNews/FNews37CaspianTigers.htm
| عنوان = ان‌جی‌او یوزپلنگ ایرانی
| تاریخ بازدید = ۱۵ خرداد ۱۳۸۸
| نویسنده =
| نشانی نویسنده =
| نویسندگان دیگر =
| تاریخ =
| سال =
| ماه =
| قالب =
| اثر =
| ناشر =
| صفحه =
| زبان =
| نشانی بایگانی =
| تاریخ بایگانی =
| نقل قول =
}}</ref>
== طرح‌های پیشنهادی احیا ==
مطالعات جدید که از خویشاوندی نزدیک ببرهای سیبری و هیرکانی حکایت دارند موجب شده که بحث‌هایی در مورد احیای نسل این جانور در آسیای میانه مطرح شود. مطالعه‌ای در مورد امکان احیای این جانور در دلتای [[آمودریا]] در ازبکستان که در سال ۲۰۰۹ منتشر شده نشان می‌دهد که برای ایجاد یک جمعیت پایدار ببر به حدود ۱۰۰ ببر نیاز است که منطقه‌ای یکپارچه به وسعت حداقل ۵ هزار کیلومتر مربع با جمعیت غنی از شکار را می‌طلبد. اما چنین زیستگاهی در حال حاضر وجود ندارد و فراهم‌آیی آن هم دست‌کم در کوتاه مدت امکان‌پذیر نیست. همچنین در این تحقیق منطقه اطراف [[دریاچه بالخاش]] در قزاقستان به عنوان گزینه دیگری برای بررسی اجرای این طرح پیشنهاد شده است.<ref>[http://www.wwf.ru/data/asia/tiger/tiger_pre-feasibility_study.pdf Jungius, H., Chikin, Y., Tsaruk, O., Pereladova, O. (2009). Pre-Feasibility Study on the Possible Restoration of the Caspian Tiger in the Amu Darya Delta. WWF Russia]</ref>
[[پرونده:Caspian tiger.JPG|بندانگشتی|تصویر رنگی شده از یک نمونهٔ در اسارت، [[باغ‌وحش برلین]]، ۱۸۹۹ میلادی]]
[[سازمان حفاظت محیط زیست]] در ۳۰ فروردین ۱۳۸۹ اعلام کرد که [[ایران]] و [[روسیه]]، دو قلاده ببر سیبری را با دو قلاده [[پلنگ ایرانی]] مبادله می‌کنند و قرار است طرح احیای ببر کاسپین به مدت پنج سال بر عهدهٔ [[روس‌ها]] باشد. در واکنش به این ادعا، جانورشناسان بسیاری احیای نسل ببر هیرکانی را غیرممکن اعلام کردند و معتقد بودند که زیستگاه مناسب ببر سیبری نه در مازندران و نه در گلستان وجود ندارد.<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.pooldaily.com/Pages/News-2142.html
| عنوان = احیای نسل ببر هیرکانی غیرممکن است.
| تاریخ بازدید = ۳ اسفند ۱۳۸۸
| نویسنده = روزنامهٔ پول
| نشانی نویسنده = http://www.pooldaily.com
| نویسندگان دیگر =
| تاریخ = ۳ اسفند ۱۳۸۸
| سال = ۱۳۸۸
| ماه = اسفند
| قالب =
| اثر =
| ناشر = روزنامهٔ پول
| صفحه =
| زبان = فارسی
| نشانی بایگانی =
| تاریخ بایگانی =
| نقل قول = به اعتقاد من کاری که صورت گرفته یک کار باغ وحشی است و اصلاً در حد وظایف سازمان محیط زیست نبوده و بهتر این بود که یک باغ وحش این ببرها را می‌خرید و آنها را به مردم نمایش می‌داد که البته با توجه به اینکه ببر یک گونه در معرض خطر جهانی است خرید و فروش آن هم ممنوع است اما می‌توان آنها را همین حالا به باغ وحش داد.
}}</ref>
آنها همچنین مبادله پلنگ ایرانی و ببر سیبری را مرتبط با فعالیت‌های زیست‌محیطی ندانسته و تنها یک عمل تبلیغاتی و دیپلماتیک دانستند. ایران هیچ‌وقت ببر سیبری نداشته و ببر کاسپین، بومی ایران است که منقرض شده است.<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.pooldaily.com/Pages/News-2142.html
| عنوان = احیای نسل ببر مازندران غیرممکن است.
| تاریخ بازدید = ۳ اسفند ۱۳۸۸
| نویسنده = روزنامهٔ پول
| نشانی نویسنده = http://www.pooldaily.com
| نویسندگان دیگر =
| تاریخ = ۳ اسفند ۱۳۸۸
| سال = ۱۳۸۸
| ماه = اسفند
| قالب =
| اثر =
| ناشر = روزنامهٔ پول
| صفحه =
| زبان = فارسی
| نشانی بایگانی =
| تاریخ بایگانی =
| نقل قول = مبادله پلنگ ایرانی و ببر سیبری ارتباطی با فعالیت‌های زیست‌محیطی نداشته و یک عمل تبلیغاتی و دیپلماتیکی است. ایران هیچ‌وقت ببر سیبری نداشته و ببر هیرکانی بومی ایران است که منقرض شده و امضای چنین توافقنامه‌هایی اقداماتی نمایشی است که ریشه در تبلیغ روابط دیپلماتیک دوطرفه دارد و هیچ سودی برای محیط زیست منطقه ندارد.
}}</ref>
=== نگهداری در پارک اِرم ===
این ببرها که قرار بود در زیستگاه طبیعی شان رها شوند، به دلیل آماده نبودن شرایط تحویل در [[باغ‌وحش تهران]]، به [[پارک ارم]] منتقل و نگهداری شدند.
۹ ماه بعد در [[۱۰ دی]] یکی از ببرها در باغ‌وحش پارک ارم تلف شد. علتِ آن به‌درستی تشخیص داده نشد<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/12/101231_l07_iran89_siberian_tiger_death.shtml بی‌بی‌سی]</ref> و عواملی همچون بیماری تنفسی یا خوردن گوشت [[خر]] و یا [[مشمشه]] اعلام شد.<ref>[http://isna.ir/ISNA/NewsView.aspx?ID=News-1688631&Lang=P علت مرگ ببر سیبری «مشمشه» اعلام شد، ایسنا، 1389/10/15]</ref> جفت ماده نیز به احتمال داشتن مشمشه پنج سال قرنطینه شد و سپس یکی از [[دامپزشکان]] با گرفتن [[خون|نمونه خون]] در سال ۱۳۹۵ اعلام کرد که مشمشه ندارد و او را به پارک ارم منتقل کردند و منتظر ورود جفت نر او هستند.
== ببر مازندران در فرهنگ ==
در نمایش‌های معروف روم باستان، از ببر هیرکانی برای جنگ با پهلوانان استفاده می‌شد.
تا حدود قرن هفدهم، آشنایی بیشتر دنیای غرب با همین ببر هیرکانی بوده‌است و چندان اطلاعاتی دربارهٔ ببرهای هندوستان نداشته‌اند و شاید به همین علت است که [[شکسپیر]] در داستان [[مکبث]] از ببر مازندران سخن می‌گوید.{{مدرک}}
=== آمار احتمالی ببر مازندران ===
ببر در فرهنگ کشورهای [[هند]] و [[چین]] نقش بسیار پر رنگی دارد. ببر به نوبه خود در فرهنگ و تاریخ ایران نقش داشته است. در [[ادبیات]] هم همیشه از ببر به عنوان [[نماد]] [[شجاعت]] و نیرومندی یاد می‌شود.
حدود 50 ببر در در برخی باغ وحش ها زندگی می کنند.
[[پرونده:Caspian tiger.JPG|بندانگشتی|تصویری از یک ببر مازندران در [[باغ‌وحش برلین]]، ۱۸۹۹ میلادی]]
نمونه‌هایی از یادکرد ببر در ادبیات فارسی:
{{شعر}}
{{ب|پیمبر تویی هم تو ببر دلیر| بهر کینه گه چون سرافراز شیر (فردوسی)}}
{{ب|به پیشم چه ببر و پلنگ و هُژَبر| به پیکان فروبارم آتش ز ابر (فردوسی)}}
{{ب|بکوهم درانداز تا ببر و شیر| ببینند چنگال مرد دلیر (فردوسی)}}
{{ب|بیشه‌ها یکسره پر ساخته از شیر و ز ببر| قلعه‌ها از درم بسته و صندوق گهر (فرخی)}}
{{ب|اندران بیشه که یکبار گذر کرد ملک| نکند شیر مقام و ندهد ببر آواز (فرخی)}}
{{ب|چنین داستان آمد از گفت شیر| که شاه ددان است ببر دلیر (اسدی توسی)}}
{{ب|غو پیشرو خاست اندر زمان| که آمد به ره چار ببر دمان (اسدی توسی)}}
{{ب|به پیش اندر آمد یکی تند ببر| جهان چون درخش و خروشان چو ابر (اسدی توسی)}}
{{ب|قدر تو کی دل نهد بر فلک و چون بود| در وطن عنکبوت کردن ببر آشیان (خاقانی)}}
{{پایان شعر}}
{{ویکی‌گونه|Panthera_tigris_virgata}}v نوشته پایین اشتباه و غیر قابل حذف است{{درگاه|حقوق جانوران}}
== منابع ==
{{ویکی‌گونه|Panthera_tigris_virgata}}
{{درگاه|حقوق جانوران}}
{{پانویس|۲}}
| 