تظاهرات ۱۷ شهریور: تفاوت میان نسخه‌ها

|location= [[میدان شهدا (تهران|میدان ژاله]]، [[تهران]]

'''واقعهٔرویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷''' معروفشناخته شده به «'''جمعهٔ سیاه'''» که در برخی منابع از آن با عنوان «'''کشتار ۱۷ شهریور'''» نیز یاد می‌شود، واقعه‌ایرویدادی در جریان ناآرامی‌هایی بود که در نهایت به وقوع [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]] انجامید،انجامید. در تاریخ [[۱۷ شهریور]] [[۱۳۵۷]] خورشیدی، تظاهرات مخالفین و انقلابیون در محلات جنوبی، خیابان ژاله پیشین (مجاهدینخیابامجاهدین اسلام کنونی) و میدان ژاله ([[میدان ژالهشهدا (تهران)|میدان ژالهٔشهدا]] (شهدا کنونی) در تهران، منجر به سرکوب خونین تظاهرکنندگان توسط نیروهای نظامی [[ارتش شاهنشاهی ایران]] شد.

۱۷ شهریور ۱۳۵۷ اغلب به عنوان آغاز پایان کار رژیم[[دودمان شاهنشاهیپهلوی]] ایران در نظر گرفته می‌شود که هر گونه امید به مصالحه میان انقلابیون و سلطنت‌طلبان را از میان برد.<ref name=":0">[{{یادکرد وب|نویسنده=مسعود بهنود-روزنامه نگار مستقل|کد زبان=fa|تاریخ=۱۷ شهریور ۱۳۸۳|وب‌گاه=بی‌بی‌سی فارسی|نشانی=http://www.bbc.co.ukcom/persian/iran/story/2004/09/040907_pm-mb-17shahrivar.shtml|عنوان=هفده بی‌بی‌سیشهريور؛ فارسی]روز خونين تهران}}</ref> وقایعرویدادهای این روز عملاً امکان به ثمر رسیدن اصلاحات تدریجی، آرام و لیبرالی را عقیم گذارد.<ref name="ReferenceA">{{پک|آبراهامیان|۱۳۸۹|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۶۳۶–۶۳۷}}</ref>

تنها چندروز پس از رویداد [[آتش‌سوزی سینما رکس آبادان]] در [[۲۸ مرداد]] ۱۳۵۷، دولت [[جمشید آموزگار]] که با شعار «دولت فضای باز سیاسی» روی کار آمده‌بود، مجبور به استعفا شد و در روز ۴ شهریور [[محمدرضا پهلوی]] از [[جعفر شریف‌امامی]] که فرزند یک [[آخوند|روحانی]] و رئیس [[مجلس سنای ایران]] بود و به برخی مخالفت‌ها با دولت [[امیرعباس هویدا]] شناخته می‌شد، دستور داد تا دولتی با شعار «آشتی ملّی» تشکیل دهد.<ref name="آگاه‌سازی به قلم مسعود بهنود">[http://www.agahsazi.com/article.asp?id=880&cat=4 آگاه‌سازی (به قلم مسعود بهنود)]</ref>[[پرونده:SharifEmami.jpg|انگشتی|چپ|200px|[[شریف امامی]] دولتش را «دولت آشتی ملی» نام نهاده بود]]اندکی بعد و در روز ۱۳ شهریور، راهپیمایی بزرگ [[عید فطر]] در تپه‌های [[قیطریه]] تهران، تبدیل به تظاهرات بر ضد حکومت شاهنشاهی شد. به دنبال این تظاهرات، ناآرامی‌های دیگری نیز تا روز شانزدهم شهریور به وقوعرخ پیوستدادند.<ref name="خبرگزاری کتاب ایران">[http://bookna.com/vdcdko0x.yt0kj6a22y.html خبرگزاری کتاب ایران]</ref> تظاهرات ۱۶ شهریور ماه در تهران با حضور بیش از نیم میلیون نفر انجام گرفت که بزرگ‌ترین گردهمایی انجام‌گرفته در ایران تا آن زمانهنگام بود. تظاهرکنندگان شعارهای شدیداللحنی سر می‌دادند نظیر:مانند «مرگ بر سلطنت پهلوی»، «شاه حرامزاده است» سر می‌دادند و برای اولیننخستین بار نیز معترضان خواستار تشکیل «[[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]]» شدند. همان شب، شاه برای آنکه کنترل امور را از دست ندهد دولت را مجبور کرد تا در تهران و یازده شهر دیگر -کرج،مانند قم،[[کرج]]، تبریز،[[قم]]، کازرون،[[تبریز]]، اصفهان،[[کازرون]]، مشهد،[[اصفهان]]، آبادان،[[مشهد]]، اهواز،[[آبادان]]، قزوین،[[اهواز]]، [[قزوین]]، [[جهرم]] و [[شیراز-]]، [[حکومت نظامی]] اعلام کند و فرماندهی نظامی پایتخت را نیز به [[غلامعلی اویسی|اویسی]] که در جریان [[قیامتظاهرات ۱۳۴۲۱۵ خرداد]] ۱۳۴۲ به «قصاب ایران» مشهور شده بود سپرد و در نهایت نیز دستور بازداشت [[کریم سنجابی|سنجابی]]، [[مهدی بازرگان|بازرگان]]، [[داریوش فروهر|فروهر]]، معینیان،[[نصرت‌الله معینیان]]، [[عبدالکریم لاهیجی|لاهیجی]]، [[به‌آذینمحمود اعتمادزاده]]، [[هدایت‌الله متین دفتری|متین دفتریمتین‌دفتری]] و [[رحمت‌الله مقدم مراغه‌ای|مقدم مراغه‌ای]] را صادر کرد.<ref name="ReferenceC">{{پک|آبراهامیان|۱۳۸۹|ک=ایران بین دو انقلاب|ص=۶۳۶–۶۳۵}}</ref>

دعوت کنندهٔ اصلی راهپیمایی روز هفده شهریور روحانی‌ای به نام [[علامه یحیی نوری]] بود. این فرد از مبارزین برضدبر ضد نظام شاهنشاهی بود که به صورت انفرادی عمل می‌نمود و ساکن اطراف [[میدان ژاله]] بود.<ref>[http://www.irdc.ir/article.asp?id=1267 مرکز اسناد انقلاب اسلامی]</ref> از اولیننخستین ساعات صبح روز [[جمعه]]، مردم برای شرکت در راهپیمایی و [[نماز جمعه]] به امامت [[علامه یحیی نوری]] راهی [[میدان ژاله]] گردیدندشدند. غافل از آنکه از ساعت ۶ صبح، حکومت نظامی توسط فرماندار تهران [[ارتشبد غلامعلی اویسی]] اعلام و درحال اجراستاجرا و اجتماع بیش از سه نفر ممنوع استبود. اعلام دیرهنگام حکومت نظامی (ساعت ۶ صبح همان روز) از دلایل شلوغی این تظاهرات بود.<ref name="آگاه‌سازی به قلم مسعود بهنود" />

در مناطق جنوبی تهران برای متفرقپراکنده کردن جمعیت از [[بالگرد]]های نظامی استفاده شد. یک روزنامهٔ اروپایی در این رابطه نوشت: این بالگردها «کوهی از اجساد متلاشی شده» را بر جای گذاردند. در میدان ژاله، تانک‌ها که مردم را محاصره کرده بودند و از پراکنده کردنشان ناتوان بودند شروع به شلیک به سمت مردم کردند. بنا بر نوشتهٔ یک خبرنگار اروپایی، این صحنه به جوخهٔ[[جوخه]] آتش شبیه بود که در آن افراد مسلح به انقلابیون بی‌حرکت شلیک می‌کردند.<ref name="ReferenceC" />

این روز و این واقعهرویداد در میان وقایعرویدادهای سال آخر حکومت پهلوی ازپهلوی، اهمیت فوق‌العاده‌ای برخورداربالایی بودداشت. در حقیقت با این کشتار، راه مخالفین و مبارزین برای همیشه از حکومت جدا شد و امکان هرگونه آشتی میان حاکمیت و مردم سلب گردیدشد.<ref>[{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=fa|تاریخ=۱۷ شهریور ۱۳۸۳|وب‌گاه=بی‌بی‌سی فارسی|نشانی=http://www.bbc.co.uk/persian/interactivity/debate/story/2004/09/040907_aa_shahrivar.shtml|عنوان=هفده بی‌بی‌سی]شهريور: يک رويداد و اسطوره ای که از آن ساخته شد}}</ref> احساسات عمومیمردمی نسبت به شاهضدیت با شاه، بیش از پیش تحریک شد و موقعیت میانه‌روهایی که به دنبال نوعی مصالحه و سازش بین انقلابیون و سلطنت‌طلبان بودند، تضعیف شد؛ به گونه‌ای که عملاً مردم به دو گروه تقسیم شدند: یک «انقلابی بنیادی» یا یک «ضد انقلاب نظامی» تقسیم شدند.<ref name="ReferenceA" /> از سوی دیگر حمایت‌های بعدی [[ایالات متحده آمریکا]] از شاه، سیاست دوگانهٔ آمریکا در قبال ایران را که با تبلیغات سیاسی فشار آمریکا بر شاه برای گسترش فضای باز سیاسی به کلّی منافات داشت، نشان داد.<ref>[{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=fa|تاریخ=|وب‌گاه=مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی|نشانی=http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=377&SP=Farsi|عنوان=تحليل مؤسسهواقعه مطالعات۱۷ و پژوهشهای سیاسی]شهريور}}</ref>

فرمانداری نظامی تهران آمار ۸۷ کشته و ۲۰۵ مجروح را تأیید نمود. اما مخالفان حکومت، اعلان داشتند که در این روز بیش از ۴٬۰۰۰ نفر کشته شده‌اند و تعداد کسانی که تنها در میدان ژاله جان باخته‌اند ۵۰۰ نفر است.<ref>{{پک|Abrahamian|1982|ک=Iran Between Two Revolutions|ص=516 |زبان= en}}</ref> [[میشل فوکو]] فیلسوف فرانسوی که برای پوشش دادن وقایعرویدادهای انقلاب در یک روزنامه ایتالیایی به محل حوادث رفته بود مدعی شد که ۴٬۰۰۰ تن در این روز هدف گلوله قرار گرفته‌اند. اما سال‌ها بعد [[عماد الدین باقی]] طیدر تحقیقیپژوهشی با توجه به دسترسی‌اش به آمار [[بنیاد شهید انقلاب اسلامی]] و منابع دیگردیگر، تعداد کشته شدگان ۱۷ شهریور را ۸۸ نفر ذکر می‌کند که ۶۴ نفر آنها در میدان ژاله کشته شدند.<ref name="emadbaghi.com:1" /><ref name="ReferenceB" /> دکتر [[محمد باهری]] که در آن زمانهنگام عهده‌دار سمت [[فهرست وزیران دادگستری ایران|وزارت دادگستری]] بود،بود می‌گوید: بنابر گزارش [[سازمان پزشکی قانونی]] و سازمان [[بهشت زهرا]] مجموع کشته‌شدگان روز هفدهم شهریور و زخمی‌هایی که تا روز بیست و ششم شهریور فوت کرده‌انددرگذشتند ۱۲۶ نفر بوده است.<ref>{{یادکرد وب|ناشر=[[دانشگاه هاروارد|Harvard University]]|عنوان=Mohammad Baheri. Interview recorded by Habib Ladjevardi|نشانی=http://pds.lib.harvard.edu/pds/view/2828780?n=680&s=8&printThumbnails=no|تاریخ= August 1982|نویسنده=Iranian Oral History Collection}}</ref> همچنین در سال ۱۳۹۶، [[عبدالله نوری]] کنشگر سیاسی [[جناح اصلاح‌طلبان جمهوری اسلامی ایران|اصلاح طلب]] و [[وزارت کشور (ایران)|وزیر کشور]] [[دولت خاتمی]] در مطلبی که در [[شرق (روزنامه)|روزنامه شرق]] به چاپ رسید، از قول [[سید محمد بهشتی]] گفت که تعداد کشته‌شدگان روز ۱۷ شهریور در میدان ژاله بسیار کمتر از آن چیزی بود که توسط [[جامعه روحانیت مبارز]] در بیانیه پس از این رویداد گفته شده بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=fa|تاریخ=۱۱ خرداد ۱۳۹۶|وب‌گاه=|نشانی=http://www.asriran.com/fa/news/542070/عبدالله-نوری-به-شهید-بهشتی-گفتم-باید-تعداد-شهدای-میدان-ژاله-را-10-برابر-بیشتر-ذکر-می-کردید|عنوان=عبدالله نوری: به شهید بهشتی گفتم باید تعداد شهدای میدان ژاله را ۱۰ برابر بیشتر ذکر می‌کردید|ناشر=خبرگزاری عصر ایران}}</ref>

هفده شهریور با نامهاینام‌های «جمعهٔ سیاه»<ref>{{یادکرد وب|ناشرname=[[بی‌بی‌سی فارسی]]|عنوان=هفده شهریور؛ روز خونین تهران|نشانی=http"://www.bbc.co.uk/persian/iran/story/2004/09/040907_pm-mb-17shahrivar.shtml|تاریخ=۷0" سپتامبر ۲۰۰۴|نویسنده=مسعود بهنود}}</ref> و «جمعهٔ خونین»<ref>[http://www.ido.ir/a.aspx?a=1385061525 سازمان تبلیغات اسلامی]</ref> نیز در ادبیات انقلاب اسلامی شناخته شده‌است. سران [[جمهوری اسلامی ایران]] این روز را «یوم‌الله» به معنی «روز خدا» نام‌گذاری کرده‌اند.<ref>[http://www.fajr.ir/gozide-bayanat/17shahrivar.htm شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی]</ref>

یک روز پس از کشتار، صدها نفر از کارگران [[پالایشگاه نفت تهران|پالایشگاه تهران]] [[اعتصاب]] کردند. در این اعتصاب کارگران نه تنها خواستار افزایش حقوق و بهبود شرایط کارکنانکارکنان، که خواهان پایان دادن به حکومت نظامی به عنوان یک خواست سیاسی مشخص بودند.<ref>[http://www.22bahman.ir/ContentDetails/pageid/153/ctl/view/mid/364/Id/B-172253/language/fa-IR/Default.aspx پایگاه اطلاع‌رسانی انقلاب اسلامی: اعتصاب کارکنان پالایشگاه تهران بعد از حمعۀ خونین ۵۷؛] بازدید در ۸ نوامبر ۲۰۱۴.</ref>

در [[نظریه‌های توطئه در ایران،ایران]]، دربارهٔ کشتار ۱۷ شهریور، تئوری‌های مختلفیگونگونی وجود دارددارند. [[عبدالله شهبازی]] معتقدباور استدارد که سربازانی که «هزاران» مردم بی‌گناه را در جمعه سیاه کشتند،کشتند اسرائیلیاز [[اسرائیل]] بودند. در مقابل،برابر [[شجاعآن، الدینشجاع‌الدین شفا]]،شفا، معتقد بود که تیراندازان، فلسطینیاز [[فلسطین]] بودند.<ref>Ahmad Ashraf, "CONSPIRACY THEORIES", in Encyclopædia Iranica, Vol. VI, Fasc. 2, pp. 138-147</ref>