شایست نشایست: تفاوت میان نسخه‌ها

شایست ناشایست (آنچه شایسته و آنچه ناشایسته‌است)، نام کتابی دین‌شناسانه در دین زرتشتی است. این نسک به زبان پهلوی و دربردانده‌ی ۱۳۷۰۰۰ واژه است. این ماتیکان فرنامی نداشته و گویا زرتشتیان پیشین به آن «روایت» می‌گفته‌اند. از آن جا که ماتیکان پیرامون شایست‌ها و ناشایست‌ها است، زرتشتیان سده‌های گذشته این نسک را شایست ناشایست نامیده‌اند. هم‌چنین، برخی پژوهش‌گران اروپایی نام «روایت پهلوی» را برای آن برگزیده‌اند. نویسنده یا نویسندگان این نسک شناخته شده نیستند. چنان که گفته شده استشده‌است پُرسمان این نسک از زند سرچشمه گرفته و برگرفته از نسک‌های دادیکی اوستا است. برخی این ماتیکان را بازگوکننده اندیشه‌های گستره دین‌شناسی [[مدیوماهی]] (یکی از مکتبهای زرتشتی) دانسته‌اند.

زمان نگارش نسک به درستی آشکار نیست و از آن جا که در این نسک (فرَگَرد ۶ بند۷) از پیروان دیگر دین‌ها مانند مانویان، یهودیان و ترسایان نام برده با این همه از دین اسلام یادی به میان نیامده است. در این نوشته به‌وارون کتاب‌های نوشته شده در سده سوم و چهارم هجری همانند نسک روایات [[امید اشوهیشتان]]، آهنگ نسک در گاهی - مانند فرَگَرد هشتم - بیانگر آن است که نگارش نسک در زمانه بالندگی دین زرتشتی و زمانی که دین زرتشتی یک دین دولتی بوده‌است، بر می‌گردد. از سوی دیگر شیوایی و درستی زبان، خود شَوَندی دیگری بر پیشینه بخشهایبخش‌های مَهادین نسک است. از همین روی پژوهشگران باورمندند که بیشتر بخشهایبخش‌های آغازین نسک درپیوسته با روزگار پیش از اسلام است یا دست کم در پایان زمانه ساسانی گردآوری گردیده‌است.

دسته‌ای هم گفته اندگفته‌اند که نسک پیش از پادشاهی [[خسرو انوشیروان]] نگارش شده‌است. برخی گمان دارند که مُغمَردانی که در فراهم آوری فرجامین [[زندوندیداد]] و [[نیرگستان]] هنبازی داشته اندداشته‌اند این نسک را نگاشته اندنگاشته‌اند.

نوشتارهای این نسک، همانند نسک‌های دیگری چون [[هیربدستان]] و [[نیرگستان]]، [[روایات پهلوی]] و [[صد در نثر]] است ولی باید گفت که نویسنده «شایستناشایست» از دانستنی‌های بیش‌تری در پُرسمان‌های دین شناسیدین‌شناسی دین زرتشت برخوردار بوده‌است.

در فرَگَرد نخست از پله‌های هشتگانه گناهان و همچنین تاوان آنهاآن‌ها سخن گفته شده‌است.

فرَگَرد دهم جستارهای بسیاری را در بر دارد؛ که دربرگیرنده گناه زناشویی نکردن خواندن نیایش‌ها و کارهای مردمانه و پُرسمان‌های دیگر است. نویسنده در فرگردهای نهم و دهم از برخی نسکهای گمشده اوستا، همچون [[پاچم نسک]]، [[نهاتوم نسک]]، [[دواسروجید نسک]] بهرمندی نموده‌است. در این دو فرَگَرد میتوانمی‌توان برخی استوره‌های کهن را نیز یافت.

پیوست: به دنبال شایستناشایست نوشتاری آمده‌است که آن را پیوست شایست و ناشایست نامیدهاند و فرگردهای یازده تا بیست و سه را دربرمی گیرنددربرمی‌گیرند. برخی این پیوست را به دو بخش یازده تا چهارده و پانزده تا بیست و سه بخش‌بندی نمودهاند. [ ۸ ] این فرگردها سپس به فرگردهای آغازین ماتیکان افزوده شدهاند.

فرَگَرد یازدهم به پایه‌های گناهان و تاوان آنهاآن‌ها و این که کدام بخش از گوشت کُرپانی به چه ایزدی بستگی دارد میپردازدمی‌پردازد. این کار این گونه که آشکار است به آیین باستانی [[یشت گوسفندی]] بستگی داشته که برخی جانوران مانند گاو و گوسفند را در هنگام یسنا خوانی کُرپانی می‌نموده‌اند این آیین سپس جای خود را به [[یشت بازوهر]]» یا [[یشت باگوشت]] داده‌است که هنگام این آیین جانور پیش از یسنا خوانی کُرپانی میشده‌است.

فرَگَرد سیزدهم چَم گاهان - چرایی سرودهای گاهانی زرتشت - نام دارد و به ارزشمندی گاهان سرایی و چگونگی خواندن آن میپردازدمی‌پردازد.

در فرَگَرد پانزدهم به گونهای آهنگین و زیبا نوشته شده‌است نویسنده به گفتگوی میان زرتشت و [[اهورامزدا]] میپردازد؛می‌پردازد؛ و دربارهٔ [[امشاسپندان]] و نشانههای آنهاآن‌ها در جهان گیتایی است در این فرَگَرد زرتشت از اهورامزدا میپرسد که چگونه باید شما و امشاسپندان را پرستید با آن که شما دیدنی نیستید؟

فرَگَرد هفدهم در آغاز به برخی پرسشهای زرتشت از اهورامزدا میپردازدمی‌پردازد و سپس از قانون‌هایی که پس از مرگ باید پاس‌داشته شود سخن به میان آمده‌است همچنین [[رستاخیز]] نیز بخشی از این فرگرد را در بر دارد افزون بر این از پُرسمان‌های فراخویی و جدا از آن نیز در آن سخن گفته شده‌است.

فرَگَرد بیست و یکم دربارهٔ زمان‌ها و چگونگی اندازهگیری آنهاآن‌ها است. این فرَگَرد به بخش پایانی فرَگَرد شانزدهم مانستگی دارد.

دو نگارش مهادین از این نسک هست. یکی از این نسخهها ۲۹k نام دارد؛ نگارش کپنهاگ که در [[دانشگاه کپنهاک]] نگهداری میشودمی‌شود و در سال ۱۸۲۰ راسک آن را از هند به اروپا برد. دیگری ۵۱M است که به «نگارش مونیخ» سرشناس است و در نسکخانه دولتی [[مونیخ]] نگهداری میگردد و در سال ۱۸۶۶ بدست هوگ از هند به اروپا برده شد به نگر میرسدمی‌رسد که رونوشتهای دیگر از روی این دو نگارش نوشته شده باشد.

برخی پژوهشگران نیز این نسک را برگردان نمودهاند برگرداننده نام آشنای کتابهای ایران باستان، [[ادوارد وست]] درسالدر سال ۱۹۰۱ این نسک را در گِردایه کتابهای ورجاوند چاپ نموده‌است. مانکجی داور نوشتار پهلوی آن را در سال ۱۹۱۲ در [[بمبئی]] چاپ نمود. جهانگیر تاوادیا در سال ۱۹۳۰ ده فرَگَرد نخستین این نسک را با آوانویسی، برگردان، یادداشت و واژهنامه به انگلیسی در [[هامبورگ]] چاپ کرد.

در سال ۱۹۶۹ فیروز کوتوال کار وی را پیگیری کرد و فرَگَرد هایفرَگَردهای یازده تا بیست و سه را چاپ کرد. بانو [[کتایون مزداپور]] همه نسک را به همراه با آوانویسی و برگردان در سال ۱۳۶۹ چاپ نموده‌است. همچنین آقای محمود طاوسی، واژهنامهای از شایستناشایست را به چاپ رسانیده‌است.