باختر (بلخ): تفاوت میان نسخه‌ها

[[تمدن آمودریا]] که امروزه آن را مجموعهٔ باستان‌شناسی باختر-مرو می‌نامند، یک تمدن باستانی متعلق به سال‌های 2200 پیش از میلاد تا 1700 پیش از میلاد در بلخ عصر برنز بود. این تمدن در شمال آمودریا واقع شده بود و در سال 1976 توسط [[شوروی]] کشف شد.<ref>David Testen, "Old Persian and Avestan Phonology", ''Phonologies of Asia and Africa'', vol. II (Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns, 1997), 583.</ref>

کتزیاس، تاریخ‌نگار یونانی سده چهارم پیش از میلاد، داستانی را نقل می‌کند که در آن شاه آشور، [[نی‌نوس|نینوس]]، در یک نبرد شاه بلخ یعنی وخشه‌ارته را شکست داده است. [[کتزیاس]] تاریخ این جنگ را مربوط به سال 2140 پیش از میلاد، هزار سال قبل از [[جنگ تروآ|جنگ تروی]]، می‌داند. با این حال از آنجایی که در اسناد [[امپراتوری آشور|آشوری]] به آن اشاره‌ای نشده، تاریخ دانان در درستی آن تردید دارند.

برخی از تاریخ‌دانان، بلخ باستان را نخستین سکونت‌گاه مردمان ایرانی می‌دانند و ممکن است این منطقه همان [[ایران‌ویج]] باشد. زرتشت،[[زرتشت]]، پیامبر ایران باستان، نیز احتمالا در همین منطقه متولد شده‌است و نخستین پیروانش نیز از اهالی بلخ بوده‌اند. [[گشتاسپ|کی‌گشستاسپ]] حامی زرتشت نیز حاکم بلخ بود.<ref>Cotterell (1998), p. 59</ref>

به عقیده [[ارنست هرتسفلد|ارنست هستزفلد]]، پیش از ظهور هخامنشیان،[[هخامنشیان]]، بلخ بخشی از [[شاهنشاهی ماد]] بوده است.<ref>{{cite book|last=Herzfeld|first=Ernst|title=The Persian Empire: Studies in geography and ethnography of the ancient Near East|publisher=F. Steiner|year=1968|isbn=|page=344}}</ref> به هر صورت این منطقه در سده ششم پیش از میلاد مسیح توسط [[کوروش بزرگ]] فتح شده است. بلخ به همراه [[مرو]] دوازدهمین ساتراپی (شهربانی) هخامنشیان یا ساتراپی باختریش (ریخت پارسی باستان واژه باختر/بلخ) را تشکیل می‌داده است.<ref name="ei">P. Leriche, "Bactria, Pre-Islamic period." ''Encyclopaedia Iranica'', Vol. 3, 1998.</ref>

ویشتاسپ،[[ویشتاسپ (هخامنشی)|ویشتاسپ]]، پدر [[داریوش یکم،یکم]]، ساتراپ بلخ بود. در این دوران، پس از مرگ [[بردیای دروغین]] بلخ شورید و سر از اطاعت از ویشتاسپ پیچید. داریوش یک سردار ارمنی به دادارسی را برای سرکوبی شورش فرستاد و او در مرو شورشیان را با موفقیت شکست داد. گفته شده [[ماسیشته (ساتراپ)|ماسیشته]] پسر داریوش نیز برای مدتی شهربان بلخ بوده است. از [[ویشتاسپ (پسر خشایارشا)|ویشتاسپ]] پسر [[خشایارشا]] نیز به عنوان شهربان بلخ نام برده شده است. گفته شده که پس از به قتل رسیدهرسیدن خشایارشا، شخصی به نام آرتابان در بلخ شورش کرد و خود را شاه بزرگ نامید. با این حال ممکن است آرتابان و ویشتاسپ هردو یک نفر باشند.

پس از شکست [[داریوش سوم]] از اسکندر مقدونی، ساتراپ بلخ، یعنی [[اردشیر پنجم|بسوس]]، داریوش سوم را کشت و خودش را شاهنشاه ایران اعلام کرد. او یک مقاومت ملی را در برابر مقدونیان فرماندهی کرد، با این حال شکست خورد و توسط اسکندر، پس از یک شکنجه طولانی کشته شد.<ref>Holt (2005), pp. 41–43.</ref>

پس از فتح سغد،[[سغد]]، [[اسکندر]] رو به سوی جنوب بازگرداند. با این حال فاتح مقدونی با مقاومت شدید مردم روبرو شد و در فتح بلخ ناکام ماند. پس از دو سال تلاش برای فتح منطقه، اسکندر پذیرفت [[وخش‌ارد|وخشه‌ارته]] حاکم بلخ بماند و همچنین با [[روشنک (همسر اسکندر)|روخشنه]] دختر او نیز ازدواج کرد.

پس از مرگ اسکندر، سرداران او تلاش برای فتح منطقه را از سر گرفتند. استاسانور، شهربان [[هریوا]] (هرات) نخستین سردار مقدونی‌ای بود که باموفقیت وارد بلخ شد. با این حال اندکی بعد امپراتوری اسکندر از هم پاشید و سردارانش آن را میان خود تقسیم کردند؛ بلخ سهم [[سلوکوس یکم|سلوکوس]] شد.

بزرگ‌ترین امپراتوری‌ای که توسط سرداران اسکندر بنیان‌گذاشته شد، [[امپراتوری سلوکی]] بود. سلوکیان برای مدت کوتاهی بلخ را در تصرف خود داشتند اما به زودی آن را از دست دادند.

درگیری سلوکیان با [[بطلمیوس دوم،دوم]]، [[فرعون|فرعون مصر،مصر]]، این فرصت را به دیوداتس،[[دیودوت]]، شهربان بلخ داد تا اعلام استقلال کند. او در سال 245 پیش از میلاد خود را شاه بلخ خواند و پس از آن حتی موفق به فتح سغد نیز شد. پادشاهی او در تاریخ نگاری امروزی به نام دولت یونانی بلخ معروف است. جانشینان دیوداتس با موفقیت از قلمروی خود در برابر حملات سلوکیان دفاع کردند و در نهایت توسط [[مهرداد یکم،یکم]]، شاهنشاه اشکانی از بلخ بیرون رانده شدند.

پادشاهی بلخ در اوج شکوه خود موفق به فتح مناطقی از شمال هند نیز شد. [[استرابو]] درباره آنان می‌گوید:{{bquote|و در مورد بلخ؛ منطقه‌ای در شمال هریوا. در این منطقه همه چیز تولید می‌شود، به جز نفت. یونانیان که رهبر شورش بلخی‌ها شدند پس از مدتی به قدری قدرتمند گردیدند که نه تنها بلخ، که هند نیز تحت فرمان آنان درآمد. معروف است که می‌گویند مردم زیر فرمان شاه بلخ از مردمی که تحت فرمان اسکندر بودند نیز فراتر رفت.<ref>[[استرابو]] [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Strab.+11.11.1&redirect=true Geography, Book 11, chapter 11, section 1]</ref>}}از آنجایی که زبان اداری دولت بلخ یونانی بود، تعداد زیادی واژه هلنی نیز وارد [[زبان باختری|زبان بلخی]] شد و تعدادی از آنان تا به امروز در [[زبان پشتو]] به یادگار مانده‌اند.<ref>UCLA Language Materials Project: Language Profile: [http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=64&menu=004 Pashto] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090103185916/http://lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=64&menu=004|date=2009-01-03}}</ref> همچنین تا سده‌ها پس از بیرون راندن یونانیان، از خط یونانی برای نوشتن زبان بلخی استفاده می‌شد.[[پرونده:Greco-BactrianKingdomMap.jpg|بندانگشتی|300px|باختر در زمان سلطه یونانیان، در حدود سال ۱۸۰ پیش از میلاد، برای دیدن تصویر بزرگتر روی تصویر کلیک کنید.]]