خروس (داستان): تفاوت میان نسخه‌ها

'''''خروس''''' [[داستان بلند]]ی از [[ابراهیم گلستان]] نویسندهٔ ایرانی‌ست که نسخهٔ کامل آن نخستین بار سال ۱۳۷۴ در انتشارات روزن در [[نیوجرسی]] و [[لندن]] و سال ۱۳۸۴ توسط [[انتشارات اختران]] در [[تهران]] منتشر شد. تکه‌هایی از نسخهٔ اول ''خروس'' سال ۱۳۵۹ خورشیدی در مجلهٔ ''لوح'' چاپ شده بود. گلستان به گفتهٔ خودش داستان را در آخرین روزهای سال ۱۳۴۸ و تابستان ۱۳۴۹ نوشته‌است. در دههٔ ۱۳۷۰ این داستان به صورت ناقص و با جمله‌های کوتاه‌شده در قالب مجموعه‌ای به نام «''شکوفایی داستان کوتاه در دهه نخستین انقلاب''» به‌چاپ رسید. گلستان اعتراض خود به چاپ این داستان را در ابتدای چاپ کامل این کتاب مکتوب کرد. سال ۱۳۸۵، یک سال بعد از چاپ کتاب در ایران، مجوز انتشار ''خروس'' لغو شده و سال ۱۳۸۶ در بیستمین [[نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران]] فروش آن ممنوع اعلام شد. تلاش ناشر برای دریافت مجوز تجدید چاپ، ثمری نداشت.

''خروس'' داستانی [[تمثیل (ادبیات)|تمثیلی]] است که بر وقوع تغییرات اجتماعی دلالت می‌کند و دست به نمایاندن [[خرافه|خرافات]]، نادانی و پلشتی زندگی آدم‌های داستان می‌زند. وجه تمثیلی ''خروس'' برگرفته از وجه [[واقع‌گرایی (ادبیات)|رئالیستی]] آن است. برخی «خروس» را یک [[نماد]] دانسته‌اند که در داستان گلستان نه فقط شخصیت که مبدل به [[قهرمان]] داستان می‌شود. پس از کشته شدن خروس، این نماد سویه‌ای [[اسطوره]]‌ای می‌یابد؛ چراکه حاجی می‌خواهد جای او را بگیردبگیرد، اما خروس در شخصیت دیگری حلول می‌کند و انتقامش را می‌گیرد. در مقابل برخی مخالف نمادین بودن داستان ''خروس'' هستند و عقیده دارند داستان ''خروس'' نقد خرافه و پیشگویی [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب]] نیست و هر قرائت اخلاقی داستان دقیق گلستان را به شعاری دم‌دستی تقلیل می‌دهد. آن‌ها داستان گلستان را داستانی ضد تفسیر می‌دانند.

نوکرها بز را به سر جای اولش می‌برند و حاجی می‌گوید از نحسی خروس افتاد. همراه می‌گوید مرغ و خروس که حلال و حرام ندارد و حاجی می‌گوید ظرف تخم‌مرغ را گذاشته بوده در جعبه ساعت و مدتی بعد از صدای جوجه فهمیده یکی از تخم‌مرغ‌ها جوجه شده‌است و آن جوجه همین خروس است. بعد سفره می‌اندازند برای ناهار. حاجی می‌گوید همسایه‌ها هم مواظبند خروس روی مرغ‌شان نرود تا جوجه‌هایشان مانند این خروس نشود. حاجی دوباره حرف گنج را وسط می‌کشد؛ گنج میرمهنا. بعد از ناهار، حاجی تعارف تریاک می‌زند و مهمان‌ها جواب رد می‌دهند. نوکرها برای استراحت جا پهن می‌کنند. مرد همراه هوس تخته‌نرد می‌کند اما خانه حاجی تخته ندارند. راهنما می‌رود خانه‌اش، حاجی می‌خوابد و مهمان‌ها باهمبا هم صحبت می‌کنند و از کاروکاسبی حاجی و گنج می‌گویند. بعد نوکرها خروس را گرفته می‌آورند پیش حاجی. دو مهمان واسطه می‌شوند که خروس را رها کند؛ چون اذان می‌گویدمی‌گوید، اما حاجی می‌گوید خودم اذان می‌گویم و نمایش راه می‌اندازد. خروس را با طناب می‌کشند بالای سردر. غیر از مهمان‌ها و سلمان کسی در اتاق نیست. زن‌ها به حاجی می‌گویند خلاصش کند و بمان، نوکر حاجی، روی شاخ بز، خروس را سر می‌برد.

'''۲'''. توی خانه اجاق درست می‌کنند. راهنما با تخته وارد می‌شود و می‌گوید فردا دوباره ماشین می‌فرستند برای برگشتن. حاجی می‌گوید ظهر نذر کرده آش بپزند و می‌رود بیرون برای وضو گرفتن. راوی و همراه شروع می‌کنند به بازی و در مورد رنجیدن حاجی از رفتار راوی حرف می‌زنند. راهنما می‌گوید خوب شد که خروس کشته شد. همه همسایه‌ها از دستش عاصی بوده‌اند و در گرفتنش کمک کرده‌اند و قصه حاج جلیل را می‌گوید که خروس را در خانه او گرفته بودند. راهنما می‌گوید حاج جلیل ابا داشته از اینکه خون خروس در خانه‌اش ریخته شود؛ چون بدیمن است. البته رابطه‌اش با حاجی هم بد است. حاجی برمی‌گردد داخل و جانماز پهن می‌کند تا نماز ظهر و عصرش را بخواند. راهنما اشاره می‌کند که حین نماز حاجی تاس نریزند. راوی تخته را جمع می‌کند. راوی کنار در می‌آید و به تاریکی غروب نگاه می‌کند و به صدیصدای موج‌ها گوش می‌دهد و به راهنما می‌گوید آن‌ها را ببرد لب دریادریا، اما حاجی دعای قنوت را بلند می‌خواند؛ یعنی صبر کنند نمازش تمام شود. صدای اذان مغرب بلند می‌شود.

همسایه‌ها دم در خانه جمع شده‌اند برای گرفتن نذری. حاجی نمازش را تمام می‌کند و می‌گوید روی بام جا بیندازند برای شام. حاجی می‌گوید قصدش از اشاره حین نماز این بوده که موقع طلوع ماه روی بام باشند. روی بام حاجی به مشروب‌ها اشاره می‌کند و به راوی و همراهش می‌گوید [[ویسکی]] می‌خورند یا [[کنیاک]] و در جواب رد راوی می‌گوید می‌ترسی مست شوی از تو سراغ گنج بگیرم؟ بعد برای هردو کنیاک می‌ریزد. مردم در حیاط جمع شده‌اند برای گرفتن [[شله‌زرد]] [[نذری]]. حرف حاج جلیل می‌شود و حاجی می‌گوید که میانه‌شان باهمبا هم خوب نیست. حرف لنج و قاچاق و دریا می‌شود و راوی به طعنه بحث «دارخرستو» را وسط می‌کشد. از حیاط دود کباب راه می‌افتد. شله‌زرد و بعد کباب پرنده و [[پلو]] می‌آورند. همراه می‌پرسد دارخرستو هنوز رسم است؟ حاجی توضیح می‌دهد که چطور پسربچه‌ها را با دارخرستو آماده می‌کنند برای رفع شهوت روی دریا. کباب می‌آورند. همراه از رفع شهوت دریانوردان چینی با غاز می‌گوید و کباب می‌خورند. حاجی باز تعارف مشروب می‌کند. راهنما مست شده و می‌خواهد برود خانه‌اش. حاجی صدا می‌زند پشه‌بند بیاورند برای راوی تا بخوابد و یکی از نوکرها داد می‌زند که راهنما پایین پله‌ها خودش را خراب کرده و خوابیده. راوی فکر می‌کند حاجی دکش کرده تا بخوابد و از همراه در مستی، در مورد گنج حرف بکشد.

'''۳'''. راوی می‌رود داخل پشه‌بند بخوابد و نوکرها، درگیر راهنما هستند که هم بالا آورده هم شلوارش را خراب کرده است. راهنما در مستی حرف‌های بی‌بطبی‌ربط می‌زند. او را می‌آورند روی بام و پس از شماتت حاجی، می‌برند کنار حوض. حاجی می‌گوید ببریدش خانه خودش و نوکرها که نمی‌خواهند او را تا خانه‌اش حمل کنند، می‌گویند همین‌جا دم در بخوابد، برای فردا که مهمان‌ها می‌خواهند بروند، بهتر است. سلمان یک دلوچه آب می‌گذارد داخل پشه‌بند و راوی می‌خوابد.

'''۴'''. راوی از تشنگی بیدار می‌شود تا آب بخورد. دم خروس‌خوان است و خروسی در همسایگی می‌خواند و راوی به نبود خروس و ضرورت وجودش فکر می‌کند. راوی به بز بالای سردر نگاه می‌کند و سایه‌ای می‌بیند که در تاریکی راه می‌رود. فکر می‌کند شمایل حاجی است در تاریکی که برای قضای حاجت از پشه‌بند درآمده است. راوی خواب‌آلوده است و به‌درستی نمی‌تواند ببیند چه کسی در تاریکی حرکت می‌کند. سایه چند بار می‌رود تا پله و برمی‌گردد و راوی همراه نسیم، احساس می‌کند بوی گند و کثافت می‌آید. بعد سایه را می‌بیند که می‌رود سمت سردر خانه و کنار بز. همچنان صدای خروس‌ها از همه جا به گوش می‌رسد و راوی می‌بیند فردی که در تاریکی است،است انگار دارد با بز کاری می‌کند. بوی کثافت زیادتر می‌شود و بوی نفت به‌مشام می‌رسد تا ناگهان راوی شعله‌ای می‌بیند که از پشت خانه گُر می‌گیرد و بز در آتش می‌سوزد. راوی فریاد می‌زند و حاجی را صدا می‌کند اما صدایی از حاجی شنیده نمی‌شود. همراه راوی از خواب بیدار می‌شود و هنوز نمی‌داند چه اتفاقی افتاده‌است. راوی لباسش را می‌پوشد و از پشه‌بند درمی‌آید و از فریادها کم‌کم تمام اهل خانه بیدار می‌شوند و می‌آیند توی حیاط و سعی می‌کنند به‌نحوی آتش رارا، که به سردر خانه هم سرایت کرده، خاموش کنند.

عسگر عسگری معتقد است گذشته از داستان «از روزگار رفته حکایت»، [[نثر]] گلستان در ''خروس'' منحصربه‌فرد است و با زمان و مکان داستان و [[شخصیت‌پردازی|شخصیت‌ها]]، به‌ویژه با استفاده از [[گویش]] جنوبی، مطابقت دارد.<ref>{{پک|عسگری حسنکلو|۱۳۹۴|ک=زمانه و آدم‌هایش|ص=۲۶۸–۲۶۷|رف=عسگری}}</ref> به گفته امیر احمدی آریان این نثر، به‌کلی با نمونه‌های دیگر داستانی او متفاوت و غریب‌ترین نثر گلستان است. با توجه به وسواس گلستان در نثر و در مقایسه با نمونه‌های دیگر نثر او چون مجموعه داستان ''[[مد و مه]]'' که اوج نثر او دانسته شده‌است، سکته‌های عامدانه و اخلال‌های ظریفی که نویسنده در نثر ایجاد کرده‌است، در راستای ضد تفسیر بودن آن است. گلستان دست به نوعی زمخت‌نویسی نادیدنی زده که نه تفاوتش با [[زبان معیار]] را به‌رخ می‌کشد و نه خواننده را آزار می‌دهد.<ref>{{پک|احمدی آریان|۱۳۹۰|ک=وقفه در فرایند معنادهی، مجله تجربه|ص=۲۲|رف=آریان}}</ref> [[مجید اسلامی]] [[آرایه‌های ادبی|شگردهای]] نثر گلستان را برگرفته از متون و [[ادبیات فارسی|ادبیات کهن]] می‌داند و آنها را «هم‌آوایی کلمات»، «پس‌وپیش کردن اجزای جمله»، «ساختن ترکیب‌های غریب از کلمات آشنا» و شگردهایی رایج در [[شعر]] مانند «تکرار»، برمی‌شمرد. او نثر ''خروس'' را شاعرانه می‌داند و این شاعرانگی را برآمده از «[[ضرب‌آهنگ|ریتمی]]» دانسته که گلستان در آن تبحر دارد و می‌تواند برای ایجاد تنش دراماتیک در داستان، میان تعبیرهای کوتاه و بریده و [[توصیف (روایت)|توصیف‌های]] طولانی و تغزلی، هماهنگی ایجاد کند.<ref>{{پک|اسلامی|۱۳۸۴|ک=بانگ بلند و بی‌محل خروس، مجله هفت|ص=۱۶–۱۲|رف=اسلامی}}</ref>

[[محمد بهارلو]] معتقد است هرچند گلستان یکی از چند نویسنده ایرانی است که روی نثر و زبان داستان تأکید کرده‌استکرده‌است، اما در داستان ''خروس'' لفظ بر معنی غلبه کرده گویی آهنگ کلمه‌ها از معنای آن‌ها مهم‌تر است.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۸۴|ک=دیباچه|ص=|رف=بهار}}</ref>

داستان ''خروس'' داستانی لایه‌لایه است و نمی‌توان برداشت واحدی از آن داشتداشت، اما خروس در این داستان، [[نماد]]ی است که به‌دقت نشانه‌گذاری شده و با خروس داخل داستان نیز پیوند نزدیکی دارد.<ref>{{پک|کاویان‌پور|۱۳۹۶|ک=خروس از همان ابتدا راهنماست: روزنامه اعتماد|ص=۱۲}}</ref> ''[[خروس]]'' از ریشه [[زبان اوستایی|اوستایی]] ''خرئوس'' به معنای خروشنده است؛ چراکه خروس در زمان‌های مشخصی بانگ می‌زند. خروس در فرهنگ [[تاریخ ایران باستان|ایران باستان]] مقدس است چراکه با بانگش تاریکی را می‌راند و مردم را به فعالیت فرامی‌خواند؛ بنابراین، خروس به عنوان بیدارکننده مردم از خواب، نماد هشیاری است و در داستان گلستان، [[نشانه‌شناسی|رمزگانی]] فرهنگی محسوب می‌شود و البته می‌تواند برای درخواب‌ماندگان، آزارنده باشد.<ref>{{پک|صادقی|۱۳۹۲|ک=نشانه‌شناسی و نقد|ص=۱۷۹|رف=صادقی۱}}</ref> به عقیده ژینوس آزادگان «خروسِ» داستان فرزند زمانه خود است؛ چراکه در [[ساعت]] شماطه‌دار متولد شده‌است و آنان که فرزند زمانه خودند، بت‌ها و دیکتاتورها را تحقیر و رسوا می‌کنند و این ناگزیری از اعلام پوشالی بودن آنها و نشان دادن راه و عمل، به ناگزیر بودن نابودیشان می‌انجامد.<ref>{{پک|آزادگان|۱۳۷۵|ک=با باد صدای موج می‌آید، مجله کلک|ص=۵۵۳–۵۴۸|رف=کلک}}</ref> یوسف مصدقی معتقد است نویسنده در نمادسازی افراط کرده و دربند انتقال پیام بوده‌است.<ref>{{پک|مصدقی|۱۳۹۶|ک=دشمن مردم، کیهان لندن|ص=|رف=کیهان}}</ref>

به گفته ژینوس آزادگان نمی‌توان داستان ''خروس'' را برداشتی سیاسی از یک مقطع تاریخی خاص در نظر گرفت؛ چراکه یافتن ریشه‌های وقایع تاریخی در [[ایران]] و پیش‌گویی آنها، نه‌فقط در زمان گلستان بلکه بارها پیش از آن اتفاق افتاده‌است و در شرایط مشابه، این رخدادها در هرجای دیگری از جهان هم به همین شکل رخ می‌دهند. با اینکه می‌توان برای شخصیت‌های داستان مابه‌ازایی آشنا در صحنه سیاست ایران یافتیافت، اما اینکار تقلیل داستان به فضای محدود سیاست ایران است و هدف آن نبوده‌است.<ref>{{پک|آزادگان|۱۳۷۵|ک=با باد صدای موج می‌آید، مجله کلک|ص=۵۵۳–۵۴۸|رف=کلک}}</ref>

سعید کاویان‌پور معتقد است «خروس» تداعی هرچه باشد اعم از روشنفکر، جدال سنت و مدرنیته یا حتی پیشگویی [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]]، بی‌شک یک [[نماد]] است و در داستان گلستان نه فقط شخصیت که مبدل به [[قهرمان]] داستان می‌شود. تأثیر این حیوان به اندازه‌ای است که شخصیت‌های دیگر را به حاشیه برده تا بتواند نقش نمادینش را به‌خوبی ایفا کند. خروس جدا از ویژگی آگاهی‌بخشی، در برابر اسارت جماعت داستان نماد رهایی نیز هست و تا دم آخر، دست از خواندن برنمی‌دارد. به گفته او پس از کشته شدن خروس، این نماد سویه‌ای اسطوره‌ای می‌یابد چراکه حاجی می‌خواهد جای او را بگیردبگیرد، اما خروس در شخصیت دیگری حلول می‌کند و انتقامش را می‌گیرد. در این مرحله او دیگر تنها یک نماد نیست بلکه به پداگوگ ([[علوم پرورشی|آموزشگر]]) بدل می‌شود و به هدایت دیگران می‌پردازد.<ref>{{پک|کاویان‌پور|۱۳۹۶|ک=خروس از همان ابتدا راهنماست: روزنامه اعتماد|ص=۱۲}}</ref>