شاهنشاهی هخامنشی: تفاوت میان نسخه‌ها

* {{anchor|inforefc}}c. '''[[#infoc|^]]''' زبان ادبی در [[بابل]].}}|stat_area2=۵۵۰۰۰۰۰|stat_year2=۵۰۰ پ.م.<ref name="Turchin">{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of world-systems research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=223 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|accessdate=12 September 2016 |issn= 1076-156X}}</ref><ref name="Taagepera">{{cite journal|last1=Taagepera|first1=Rein|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D|journal=Social Science History|date=1979|volume=3|issue=3/4|page=121|doi=10.2307/1170959|jstor=1170959}}</ref>|s3=آتورپاتکان|flag_s3=AtropateneHistoryofIran.png|stat_area3=80۰۰۰۰۰۸۰۰۰۰۰۰|stat_year3=480۴۸۰ پ.م.}}'''شاهنشاهی هخامنشی''' ([[پارسی باستان]]: ''Xšāça، «شاهنشاهی» -'' ۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد)، '''هخامنشیان''' و همچنین معروف به '''امپراتوی ایران''' در ادبیات غربی، یک [[شاهنشاهی ایران|شاهنشاهی باستانی ایرانی]] بود که به دست [[کوروش بزرگ]] بنیاد نهاده شد. این نخستین دولتی بود که همه جهان متمدن آن روز را دربرمی‌گرفت و از این رو، شاهنشاهی هخامنشی نخستین و تنها دولتی است که همه [[جهان]] را برای بیش از دو سده یکپارچه کرد. امپراتوری ایران در اوج گستره خود در سال 480۴۸۰ پیش از میلاد هشت میلیون، از [[دره سند]] در [[هند]] تا [[رود نیل]] در [[مصر]] و ناحیه [[بنغازی]] در [[لیبی]] امروز و از [[رود دانوب]] در [[اروپا]] تا [[آسیای مرکزی]]، کیلومتر وسعت داشت که آن را تبدیل به وسیع‌ترین امپراتوری باستانی [[تاریخ جهان]] کرد.

[[پارس]]، در جنوب‌غرب [[فلات ایران]]، منطقه‌ای بود که خاندان هخامنشی در آن پاگرفت.<ref name="book">{{cite book|last1=Sacks|first1=David|last2=Murray|first2=Oswyn|last3=Brody|first3=Lisa|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|url=https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ|year=2005|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-5722-1|page=256}}</ref> پس از چند سده [[پادشاهی هخامنشی|حکومت بر این منطقه]]، یکی از اعضای این خاندان به نام کوروش دوم، [[شاهنشاهی ماد|شاهنشاهی‌ ماد]] ([[ایران]] و [[میانرودان|میان‌رودان]] شمالی)، [[لیدیه|پادشاهی لیدی]] و [[امپراتوری بابل نو|امپراتوری بابل‌نو]] را فتح کرد و شاهنشاهی هخامنشی را بنیان گذاشت. دولتی که او بنیان نهاد، بیش از دو دهه بر تقریباتقریباً همه جهان متمدن آن روز فرمان راند، تا اینکه در نهایت توسط [[اسکندر مقدونی]] در سال 330۳۳۰ پیش از میلاد فتح شد.<ref name="Ulrich">{{cite book|author=Ulrich Wilcken|title=Alexander the Great|url=https://books.google.com/?id=WiSZM-LYsk4C|year=1967|publisher=W.W. Norton & Company|isbn=978-0-393-00381-9|page=146}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Taagepera|first=Rein|author-link=Rein Taagepera|date=1979|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D|url=|journal=Social Science History|volume=3|issue=3/4|page=123|doi=10.2307/1170959|jstor=1170959|quote=A superimposition of the maps of Achaemenid and Alexander's empires shows a 90% match, except that Alexander's realm never reached the peak size of the Achaemenid realm.}}</ref> اسکندر تنها چند سال پس از فتح امپراتوری درگذشت که همین مسئله باعث از بین رفتن یکپارچی سرزمین‌های سابق امپراتوری هخامنشی گردید و دیگر هرگز این سرزمین‌ها زیر یک پرچم متحد نشدند. [[سلوکوس یکم|سلوکوس]] و [[بطلمیوس یکم سوتر|بطلمیوس]]، از سرداران اسکندر، کسانی بودند که بزرگ‌ترین قسمت‌های قلمروهای هخامنشی را مال خود کردند و البته چندین و چند دولت مستقل دیگر نیز پس از مرگ اسکندر و یا به مرور سر برآوردند. در نهایت، یک و نیم سده بعد ایرانیان مجددامجدداً استقلال خود را به دست آوردند و [[شاهنشاهی اشکانی]] را در فلات ایران بنیان گذاشتند.<ref name="book" />

شاهنشاهی هخامنشی به یک نمونه موفق برای اداره یک دولت جهانی تبدیل گردید و دستاوردهایی نظیر حکومت متمرکز، سیستم جاده‌ای و پست، زبان رسمی، خدمات شهروندی و ارتش وسیع منظم توسط امپراتوری‌های پسین تقلید شد.<ref name="schmitt">{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|title=Achaemenid Dynasty|last=Schmitt|first=Rüdiger|date=21 July 2011|access-date=4 March 2019|work=[[Encyclopædia Iranica]]}}</ref> در تاریخ غرب، شاهنشاهی هخامنشی به عنوان آناتاگونیست [[یونان باستان|تاریخ یونان]] و همچنین رهایی بخشرهایی‌بخش یهودیانِ بابل به یاد آورده می‌شود. میراث این دولت و رد پایش بر روی تاریخ جهان از قلمروی آن بسیار فراتر رفت و بر روی تاریخ نظامی، فرهنگی، اجتماعی و دینی دنیا تاثیرتأثیر چشم‌گیری گذاشت.<ref>{{cite book|author=Margaret Christina Miller|title=Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity|url=https://books.google.com/?id=oGXMMD5rXBQC|year=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-60758-2|page=243}}</ref> فتح یهودیه توسط ایرانیان باعث این شد که شاهنشاهی هخامنشی در متون دینی [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] از اهمیت زیادی برخوردار شود. تکامل [[مزدیسنا]] در در این دوره باعث گسترش آن از شرق تا غرب گردید و همچنین میراث هخامنشی نقش پررنگی در سیاست و جنبش‌های [[تاریخ معاصر ایران]] بازی کرد.<ref>{{cite book|title=Birth of the Persian Empire|author1=Vesta Sarkhosh Curtis|author2=Sarah Stewart|publisher=I.B.Tauris|year=2005|page=7|url=https://books.google.com/?id=a0IF9IdkdYEC&pg=PA7|isbn=978-1-84511-062-8}}</ref>

* در سال ۵۲۵ پیش از میلاد سپاه ایران تحت فرماندهی [[کمبوجیه دوم]] دومین شاه هخامنشی، سرزمین [[مصر باستان|مصر]] را کاملاً ضمیمه قلمرو پادشاهی این دودمان کرد.<ref name="iranicaonline.org" />

* در سال ۴۹۰ پیش از میلاد جنگی به نام ماراتن بین [[ایران باستان|ایران]] و [[یونان باستان|یونان]] در محلی به نام ماراتن در یونان کنونی رخ می‌دهد و ارتش هخامنشی از یونان شکست می‌خورد. این نبرد نخستین پیروزی یونان بر ایران در خشکی بود.<ref name="iranicaonline.org" />

* در سال ۳۳۴ پیش از میلاد [[اسکندر مقدونی]] به [[آسیا]] حمله می‌کند و سپاه هخامنشیان در [[تنگه داردانل]] شکست می‌خورد.<ref name="iranicaonline.org" />

* در سال ۳۳۰ پیش از میلاد [[داریوش سوم]] کشته شده و [[هگمتانه]] فتح می‌شود، همچنین [[تخت جمشید]] به وسیله [[اسکندر مقدونی]] ویران شده و حکمرانی هخامنشیان بر ایران پایان می‌پذیرد.<ref name="iranicaonline.org" />

[[پارس‌ها]] مردمانی از اقوام ایرانی هستند که نزدیک به سه هزار سال پیش از میلاد [[عیسی|مسیح]] به [[فلات ایران]] آمده‌اند. پارسیان باستان از قوم آریایی پارس یا [[پارسواش]] بودند که در [[سنگ‌نوشته|سنگ‌نوشته‌]]های [[آشور]]ی از سده نهم پیش از زادروز مسیح، نام آنان دیده می‌شود. پارس‌ها هم‌زمان با مادها به بخش‌های باختری ایران سرازیر شدند و پیرامون [[دریاچه ارومیه]] و منطقه [[اردلان]] جای گرفتند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://books.google.com/books?id=BBbyr932QdYC&pg=PA61&dq=Parsua#v=onepage&q=Parsua&f=false|عنوان=Gershevitch,, Ilya; Bayne Fisher, William; A. Boyle, J. (1985). The Cambridge History of Iran. II (reissue, illustrated, reprint ed.). Cambridge University Press. p. 62. ISBN 9780521200912978-0-521-20091-2. Retrieved 15 January 2009.}}</ref> با ناتوانی دولت [[ایلام]]، نفوذ خاندان پارس به [[خوزستان]] و بخش‌های مرکزی فلات ایران، گسترش یافت.

پانینو از کتاب «[[سیاست (ارسطو)|سیاست ارسطو]]» کمک می‌گیرد تا مسئله [[مدارا|رواداری]] یا [[تمامیت‌خواهی]] هخامنشی را بررسی کند و می‌نویسد شاهنشاهی ایرانیان، از نوع خودکامگی نبود، می‌توان آن را نوعی حکومت استبدادی دانست اما نه به‌طور کامل چون شاه بنا به قانون، قلمروهای خود را اداره می‌کرد. با رویکرد ارسطویی، حکومت هخامنشیان، [[آریستوکرات]]یک یا حکومت [[شایسته سالاری|شایسته سالاران]] بود که افراد در آن به‌طور مورثی به قدرت می‌رسیدند. ارسطو تصور می‌کرد [[کوروش بزرگ]] مردمش را آزاد کرد و پادشاهی بود که به دلیل فضیلت شخصی، قدرت را کسب کرده بود. برخی یونانیان معتقد بودند سیستم حکومتی ایران با اینکه مردم را از ورود به قدرت بازمی‌داشت، اما به نفع عامه مردم و همگام با قانون بود. اما به نظر پانینو، رواداری در سلسله هخامنشی، از نوع [[انسان‌گرایی]] یا [[اومانیسم سکولار|اومانیسم نوع غربی]] نبود، بلکه «رواداری ایرانیان، ابزار هوشمند قدرت و حکومت‌داری بود، که به وسیله آن، تعداد معدودی از ایرانیان بر عده کثیری نظارت و کنترل داشتند، عده کثیری از مردم که دارای فرهنگ، زبان، دین، و آداب متفاوت بودند.» این نوع رواداری را باید به حکومت‌داری خردمندانه تعبیر کرد. در این نوع رواداری، برخی آزادی‌ها، حقوق و امتیازات به حکومت‌داران محلی و دشمنان شکست خورده اعطا می‌شد.<ref name="bbc.co.uk" />

* [[داریوش بزرگ|داریوش یکم]] (۵۲۲ تا ۴۸۶ پیش از میلاد) - ۳۶ سال حکومت تماماتماماً همراه [[شهبانو اتوسا]]

* [[خشایارشا]] (۴۸۶ تا ۴۶۶ پیش از میلاد) - ۲۰ سال حکومت تماماتماماً همراه مادرش [[شهبانو اتوسا]]

در سال ۵۵۳ پ. م. کوروش بزرگ، همهٔ پارس‌ها را علیه ماد برانگیخت. در جنگ بین لشکریان کوروش و ماد، چندی از سپاهیان ماد به کورش پیوستند و در نتیجه سپاه ماد شکست خورد.<ref>''Babylonian Historcal Texts'', Sidney Smith, (Lindon,1924), P.111.</ref> پس از شکست مادها، کوروش در پاسارگاد شاهنشاهی هخامنشی را پایه‌گذاری کرد، پادشاهی او از ۵۲۹–۵۵۹ پ. م. است.

در روز ۲۹ اکتبر سال ۵۳۹ پ. م. [[کورش بزرگ]] پادشاه ایران، [[تمدن بابل|بابل]] را شکست داد و آن سرزمین را تصرف کرد و برای نخستین بار در تاریخ جهان فرمان داد که هر کس در باورهای دینی خود و انجام آیین دینی خویش آزاد است، و بدین‌سان کورش بزرگ قانون سازگاری بین دین‌ها و باورها را پایه‌گذاری کرد و [[منشور حقوق بشر کوروش|منشور حقوق بشر]] را بنیان نهاد. کوروش به یهودیان دربند در [[تمدن بابل|بابل]]، امکان داد به سرزمین [[یهودیه]] بازگردند که شماری از آنان به ایران کوچ کردند.<ref>{{پک|داندامایف|1381|ک=تاریخ سیاسی هخامنشیان|ص=76}}</ref>

بر اساس گفته‌ای، [[کوروش بزرگ]]، در بستر مرگ، بردیا را به فرماندهی استان‌های خاوری شاهنشاهی ایران گماشت. کمبوجیه دوم، پیش از رفتن به مصر، از آنجا که از احتمال شورش برادرش می‌ترسید، دستور کشتن بردیا را داد. مردم از کشته شدن او خبر نداشتند و در سال ۵۲۲ پ. م. شخصی به نام [[گوماته مغ]] خود را به دروغ بردیا و شاه ایران نامید. چون مردم بردیا را دوست داشتند و به پادشاهی او راضی بودند و از سویی هیچ‌کس از راز کشتن بردیا آگاه نبود، دل از پادشاهی کمبوجیه برداشتند و پادشاهی بردیا ([[گئوماتا]]) را با جان و دل پذیره شدند و این همان خبرهایی بود که در [[سوریه]] به گوش کمبوجیه رسید و سبب خودکشی او شد.

گرفتن [[هند]]: داریوش متوجه [[پنجاب (پاکستان)|پنجاب]] و [[ایالت سند|سند]] شد. در سال ۵۱۲ پ. م. ایرانیان از [[رود سند]] گذشتند و بخشی از سرزمین هند را گرفتند. داریوش فرمان داد تا کشتی‌هایی بسازند و از راه دریای عمان به پنجاب و سند بروند. این دو سرزمین زرخیز و پرثروت برای ایران آن روز بسیار مهم بود. این چیرگی ایرانیان در تاریخ هند، آغاز دوران تازه‌ای گردید و سرنوشت هند را دگرگون ساخت.

داریوش جانشین خود را برگزید و هنگامی که آخرین زمینه چینی‌های خود را برای جنگ مصر و یونان می‌دید پس از ۳۶ سال پادشاهی درگذشت. این رویداد در سال ۴۸۶ پ. م. بوده‌است. آرامگاه داریوش یکم در چهار هزار و پانصد متری [[پارسه]]، در [[نقش رستم]] است.

در همه ممالک به کارهای عام‌المنفعه- که استعداد تولیدی را افزون می‌کرد- اقدام نمودند. حفر قنوات زیرزمینی، که در ایران و بعضی نواحی کم‌آب دارای ارزش اساسی است، کاری است که در زمان شاهان هخامنشی تحقق یافت. باید قبول کرد که در آن زمان، در شاهنشاهی هخامنشی به خشک کردن باتلاق‌ها می‌پرداختند، زیرا یونانیان این کار را در همان عصر انجام می‌دادند. کشاورزی توسعه یافت، و بر اثر جنگ‌ها، خارجیان نباتات سودمند و ایران را شناختند و در کشور خود کاشتند. در درجه اول آن‌ها اسپست قرار داشت که به وفور در دره‌های [[ماد]] به عمل می‌آمد، و خوراک عالی اسبان به‌شمار می‌رفت. جنگ‌های مادی آن را برای تغذیه سواره نظام ایران به یونان برد، و مردم آن کشور کاشت آن را اقتباس کردند. در نتیجه همان جنگ‌ها خروس، کبوتر سفید و طاوس- که بومی آسیا هستند- به اروپا حمل شدند.<ref name="roshdmag.ir" />

* در سال ۵۲۵ پیش از میلاد سپاه ایران تحت فرماندهی [[کمبوجیه دوم]] دومین شاه هخامنشی، سرزمین مصر را کاملاً ضمیمه قلمرو پادشاهی این دودمان کرد.<ref name="iranicaonline.org" />

* در سال ۴۸۵ پیش از میلاد [[خشایارشا]] [[شورش]] مصر را سرکوب کرد و برادرش [[هخامنش (ساتراپ)|هخامنش]] را به عنوان فرماندار ساتراپی مصر منصوب کرد.<ref name="iranicaonline.org" />

* در سال ۴۰۵ پیش از میلاد در دوران [[داریوش دوم]] مصر از خاک ایران جدا شد.<ref name="iranicaonline.org" />