ویکی‌پدیا

شاهنشاهی اشکانی: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
ترجمه لید از نسخه انگلیسی
خط ۷:
|region = آسیای غربی
|country = ایران، ترکمنستان
|era = [[اروپایتاریخ دوران قدیمباستان]]
|government_type = [[پادشاهی]] [[نظام ارباب رعیت|فئودالی]]<ref name="sheldon_2010_231">{{Harvard citation no brackets|Sheldon|2010|p=231}}</ref>
|
خط ۶۰:
|_noautocat = True
}}
'''شاهنشاهی اشکانی '''یا''' اشکانیان''' (۲۴۷ ق.م. ۲۲۴ م) که در ادبیات غربی با نام '''امپراتوری پارت‌ها''' نیز شناخته می‌شود، نام دودمانی ایرانی‌تبار و یکی از قدرت‌های سیاسی و فرهنگی [[ایران]]ی در [[ایران‌زمین]] بود که ۴۷۱ سال بر قسمت اعظم غرب آسیا حکومت کرد.<ref name="iranicaonline.org">[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref><ref>{{harvnb|Waters|1974|p=424}}.</ref> مؤسس و بنیان‌گذار این دودمان، اَشْک یا اَرْشَک است که به اشتباه، برخی به آن اَرَشْک می‌گویند.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=84}}</ref> این امپراتوریشاهنشاهی در قرن ۳سوم پیش از میلاد توسط اشک[[ارشک یکم|ارشک]] رهبر قبیلهقبایل ایرانی [[پرنی]]، پسگروهی از فتح [[ساتراپداهان]]، پس از [[فتح پارت به دست پرنیان|فتح پارت]] در شمال شرقی ایران تأسیس گردید.<ref>"roughly western [[خراسان|Khurasan]]" {{harvnb|Bickerman|1983|p=6}}.</ref> وی سپس با متحد کردن پارتیان و دیگر اقوام ایرانی علیه سلوکیان قیام کرد. [[مهرداد یکم]] (۱۷۱–۱۳۸ پ. م) با تصرف مناطق [[ماد]] و [[میان‌رودان]]، قلمرو اشکانی را تا حد زیادی گسترش داد و سرانجام شاهنشاهی اشکانی در دوران مهرداد دوم به اوج گستره خود رسید. پهناوری دولت اشکانی در دورهٔ اقتدارش از [[فرات|رود فرات]] تا [[هندوکش]] و از کوه‌های [[قفقاز]] تا [[خلیج فارس]] را شامل می‌شد. به‌دلیل قرار گرفتن [[جاده ابریشم]] در گسترهٔ حکومت اشکانی و قرار گرفتن در مسیر بازرگانی بین [[امپراتوری روم]] و حوزهٔ مدیترانه و [[امپراتوری هان]] در چین، این امپراتوری به مرکزی برای تجارت جهانی تبدیل شد.
 
اشکانیان در نخستین دهه‌های حکومت خود، بخشی از سنن هلنی که پس از ورود [[یونان باستان|یونانیان]] در ایران رواج یافته بود را در دربار خود پذیرفتند؛ اما رفته رفته سنت‌های ایرانی بر همتایان هلنی خود غلبه کردند و این دوره شاهد یک نوزایی فرهنگی بود. شاهان اشکانی خود را «[[شاهنشاه]]» می‌خواندند که نشانگر ادعای آنان بر جانشینی [[هخامنشیان]] است. در واقع شاهان اشکانی به راستی شاهِ شاهان بودند، زیرا تعداد زیادی از شاهان منطقه فرمانروای اشکانی را به عنوان شاهنشاه خود به رسمیت می‌شناختند؛ درحالی که در دوره هخامنشی [[ساتراپ|فرمانروایان محلی]] توسط دولت مرکزی انتخاب می‌شدند، شاهنشاهی اشکانی تعداد زیادی پادشاهی کوچک و بزرگ را در دل خود جای داده بود که فرمانروایی بر آنان به صورت موروثی دست به دست می‌شد. گرچه تعدادی شهربانی نیز به مانند گذشته وجود داشتند، اما در مقایسه با همتایان هخامنشی خود از خودمختاری کمتری برخوردار بودند. با گسترش قلمروی شاهنشاهان اشکانی، مرکز قدرت این دولت از شرق، به غرب ایران منتقل شد.
اصلیت اشکانی‌ها از تیرهٔ ایرانی [[پرنی]] و شاخه‌ای از طوایف وابسته به اتحادیهٔ [[داها|داهه]] از عشایر [[سکاها]]ی محدودهٔ شرق دریای خزر بودند، آنان از ایالت [[پارت]] که مشتمل بر [[خراسان|خراسان بزرگ]] فعلی بود، برخاستند. نام سرزمین پارت در کتیبه‌های داریوش [[پارت|پَرثَوَه]] آمده‌است که به [[زبان پهلوی (اشکانی)|پهلوی]] می‌شود. چون پارتیان از اهل [[پارت|ایالت پَهلَه]] بودند، از این جهت نسبت به آن سرزمین، ایشان را پهلوی نیز می‌توان خواند. ایالت پارتی‌ها از مغرب به [[دامغان]] و سواحل جنوب‌شرقی [[دریای خزر]] و از شمال به [[ترکستان]] و از شرق به [[تجن (رود ساری)|رود تجن]] و از جنوب به [[دشت کویر|کویر نمک]] و [[سیستان]] محدود می‌شد. قبایل پارتی در آغاز با [[داهان|قوم داهه]] که در مشرق [[دریای خزر]] در یک جا سکونت داشتند و سپس از آنان جدا شده، در ناحیه خراسان مسکن گزیدند.
 
نخستین دشمنان اشکانیان، [[سلوکیان]] در غرب و [[سکاها]] در شمال بودند. اما رفته رفته و با گسترش قدرت آنان به سوی غرب، این دولت وارد ستیز با [[ارمنستان بزرگ|پادشاهی ارمنستان]] و در نهایت یک رقابت طولانی با [[روم باستان|رومیان]] شد. [[جمهوری روم|جمهوری]] (و سپس [[امپراتوری روم|امپراتوری]]) روم و اشکانیان بر سر مسائل متعددی، از جمله انتخاب پادشاه ارمنستان با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند. ایرانیان در سال 53 پیش از میلاد به طرز تحقیرآمیزی [[کراسوس|مارکوس کراسوس]] را در [[نبرد حران|حران]] شکست دادند و در [[حمله نیروهای متحد اشکانیان و طرفداران پومپه به روم|40–39 پیش از میلاد]]، بخش‌های وسیعی از قلمروی آسیایی رومیان را فتح کردند؛ اما با ضدحمله [[مارک آنتونی]]، این مناطق مجددا به زیر فرمان روم درآمدند. زد و خورد میان ایران و روم در سده‌های بعد و تا پایان دوران ساسانی ادامه پیدا کرد. هرچند، سرانجام این جنگ‌های داخلی بود که زمینه‌ساز ضعف و زوال اشکانیان را فراهم ساخت که منجر به [[نبرد هرمزدگان|شورش]] [[اردشیر بابکان]]، فرمانروای [[اصطخر]] در [[پارس]]، گردید. اردشیر در 224 میلادی [[اردوان پنجم]] را شکست داد و با ورود به [[تیسفون]]، پایان دولت اشکانی را رقم زد. دولت اردشیر، [[شاهنشاهی ساسانی]]، برای بیش از چهار سده بر ایران و بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های اطراف فرمان راند، تا اینکه در میانه‌های [[سده ۷ (میلادی)|سده هفتم میلادی]] توسط [[مسلمانان]] از [[حمله مسلمانان به ایران|بین رفت]]. با وجود سقوط دولت اشکانی در ایران، شاخه‌های دیگر [[دودمان اشکانی|این دودمان]]، نظیر [[سلسله اشکانی ارمنستان|اشکانیان ارمنستان]] و [[سلسله اشکانی ایبری|اشکانیان ایبری]]، تا قرن‌ها بر قفقاز فرمان راندند.
در عهد اشکانی [[جنگ‌های ایران و روم]] آغاز شد. حاصل عمدهٔ فرمانروایی اشکانی، رهایی کشور ایران از سلطهٔ همه جانبهٔ یونان که هدف نابودی ایران گرائی را در سر می‌پروراند و حفظ تمدن ایران از تهاجمات ویرانگر طوایف مرزهای شرقی و نیز، حفظ تمامیت ایران در مقابل تجاوز خزنده روم به جانب شرق بود. در هر سه مورد، تلاش‌ها و کوشش‌های آنان اهمیت قابل ملاحظه‌ای برای تاریخ ایران داشت. جنگ‌های فرساینده با روم عامل عمده‌ای در ایجاد ناخرسندی‌هایی شد که بین طبقات جامعه حاصل می‌شد.
 
منابعِ اشکانی، نوشته شده به [[زبان پارتی|پارتی]] و یونانی، در مقایسه با ساسانیان و حتی هخامنشیانی که به لحاظ زمانی پیش از آنان حکومت کردند، بسیار خرد و اندکند. جدا از منابعی نظیر سکه‌ها، سفال نوشته‌ها، سنگ‌نبشته‌‌ها و اسناد به دست آمده، منبع دیگری که توسط اشکانیان نوشته شده باشد، در دست نیست؛ به همین دلیل باید تاریخ اشکانی را در نوشته‌های خارجی جست. تواریخ یونانی، رومی و چینی شامل اطلاعات ارزشمند اما ناکافی از این دوره هستند. [[هنر اشکانیان|هنر پارتی]] از دیگر زمینه‌هایی است که می‌توان برای درک بهتر دوران اشکانی و جامعه ایرانی در آن دوران از آن استفاده برد.
نظام ملوک‌الطوایفی (استان‌مداری) که اسباب فقدان تمرکز در قدرت بود، اختلافات خانوادگی که همین عدم تمرکز آن را مخاطره آمیزتر می‌کرد و نفرت و مخالفت موبدان زرتشتی که سیاست تسامح و اغماض دینی (یا به عبارت صحیح تر نفرت و مخالفت مغان با سیاست آزادی دینی اشکانی که متضاد با انحصارطلبی ایشان بود) اشکانی را به نظر مخالفت می‌نگریستند، از عوامل انحطاط دولت اشکانی شد.
 
حکومت اشکانی در اثر اختلافات داخلی و جنگ‌های خارجی در مدت حدود پنج قرن در شرق و غرب به تدریج ضعیف شدند و سرانجام به دست [[اردشیر بابکان|اردشیر بابکان ساسانی]] منقرض گردید.
 
اشکانی‌ها به یاری و پشتیبانی بزرگانی که مانند خود آن‌ها از تیرهٔ ایرانی شمالی [[داهان|داهه]] بودند، با سربازگیری و لشکرکشی، نخست بر بخش پارت چیره شدند و پس از آن به گشودن سراسر ایران پرداختند و دولت ایرانی تازه‌ای به وجود آوردند و باز هم آداب و آیین هخامنشی و ایرانی را رواج دادند. قدرت نخست از غرب و جنوب‌غربی به سوی شمال کشور، جابجا شد و مردم آن‌جا (شمال‌شرق) صفات ایرانی را پاک‌تر نگه داشته بودند؛ بنابراین دولت اشکانی با وجود رنگ یونانی اندکی که داشت، از دیدگاه ایرانی بودن حتی پاک‌تر از دولت هخامنشی بود.<ref>محسنی، محمدرضا. پان ترکیسم، ایران و آذربایجان. انتشارات سمرقند، ۱۳۸۹، ص 160.</ref> آنچنان که از زنجیره رویدادها و حرکت اشکانی (به ویژه مهرداد یکم) برمی آید، سیاست آنان زنده نمودن شکوه گذشته شاهنشاهی هخامنشی بوده‌است.
 
در سال ۲۴۷ پیش از میلاد سلسله اشکانیان (پارتیان) توسط [[ارشک یکم]] بنیان نهاده می‌شود، و بر اساس تحقیقات [[ارگ بم]] نیز در همان زمان ساخته شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 |عنوان=CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 | ناشر =iranica |تاریخ =۲۶ آذر ۱۳۹۳ |تاریخ بازبینی=۲۶ آذر ۱۳۹۳}}</ref>
 
== تاریخچه ==
سطر ۱۳۲ ⟵ ۱۲۶:
 
== تبارنامه ==
{{تبارنامه خاندان اشکانی}}▼
 
== حکومت و مدیریت ==
=== قدرت مرکزی و پادشاهان نیمه مستقل ===
سطر ۱۹۱ ⟵ ۱۸۳:
=== [[دموکراسی]] ===
حکومت اشکانیان، به هیچ وجه حکومتی [[یکه‌سالاری|فردمحور]] نبود و به عکس، شاهان با وجود [[مجلس مهستان]] همیشه از تصمیم‌گیری‌های فردی و شتاب‌زده برحذر داشته می‌شدند. [[تاسیتوس (تاریخ‌نگار)|تاسیتوس]] نوشته‌است این مجلس از ۳۰۰ نفر از برگزیدگان روحانیون (مغان)، شاهزادگان و نیز اعضایی از خانواده‌های مهم پارتی همچون [[خاندان سورن|سورن]]، [[خاندان کارن|کارن]] و [[خاندان اسپهبد|اسپهبد]] تشکیل می‌شد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = آوات ابراهیمی، سعیده صیادی|نشانی = http://www1.jamejamonline.ir/Media/pdfs/1389/05/28/100883514401.pdf |عنوان = بررسی تطبیقی مجلس مهستان دوره اشکانی بامجلس اول مشروطه| ناشر = [[جام جم (روزنامه)|جام جم]] |تاریخ = ۲۸ مرداد ۱۳۸۹|تاریخ بازدید = ۱۰ مه ۲۰۱۴}}</ref> این مجلس به دستور [[مهرداد اول]] - پادشاه اشکانی - در یکم مارس سال ۱۷۳ پیش از میلاد ایجاد شد و بزرگان نیز این تصمیم را مبنی بر ایجاد قانون اساسی و مجلس پذیرفتند.<ref name="nooshirvan">{{یادکرد وب|نویسنده = نوشیروان کیهانی زاده|نشانی = http://www.iranianshistoryonthisday.com/farsi.asp?GD=1&GM=3#2295 |عنوان = برقرارشدن دمکراسی در ایران در مارس سال ۱۷۳ پیش از میلاد و تأسیس مِهستان به پیشنهاد مهرداد یکم، شاه اشکانی | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۰ مه ۲۰۱۴}}</ref> مورخان رومی که از این مجلس با نام [[سنا]] یاد کرده‌اند،<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = زهرا محمدی|نشانی = http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=108493 |عنوان = مهستان، مجلس دوهزار ساله ایران| ناشر = [[مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان|تبیان]]|تاریخ = ۱۰ آذر ۱۳۸۸|تاریخ بازدید = ۱۰ مه ۲۰۱۴}}</ref> در برخی ارزیابی‌ها، حدود اختیارات این مجلس را بسیار وسیع دانسته‌اند. انتخاب ولیعهد از میان شاهزادگان، اعلان جنگ و پیشنهاد صلح، بسیج نیرو، عزل شاه درصورت دیوانه شدن، بیماری ممتد، ارتکاب اشتباه (حتی بدون داشتن نیت بد) و دلایل دیگر و نیز تغییر میزان مالیات‌ها و دستور ضرب سکه با تصویر تازه، تعیین شاهان [[ارمنستان]]، تأیید تشریفاتی (ضمنی) شاهان پارسی‌تبار سرزمین [[پنتوس]] (منطقه ساحلی جنوب و جنوب شرقی [[دریای سیاه]] در آناتولی به پایتختی شهر [[سینوپ]]) و همچنین انتصاب فرمانده کل ارتش برای یک دوره معیّن یا مدیریت جنگ از جمله اختیارات مهستان بود.<ref name="nooshirvan" />
 
{{جنگ‌های ایران و روم}}▼
 
== گاهشماری رویدادها ==
سطر ۲۲۷ ⟵ ۲۱۷:
* ۲۲۴ میلادی: شکست و قتل [[اردوان پنجم]] به وسیله [[اردشیر بابکان]] حاکم فارس (بعداً اردشیر یکم ساسانی) در [[نبرد هرمزدگان]] و پایان پادشاهی ۴۷۱ ساله اشکانیان.<ref name="iranicaonline.org" />
* حدود ۲۲۰ تا ۲۲۶/۲۲۸ میلادی: [[اردشیر بابکان]]، نوه [[ساسان]]، آغاز به تصرف [[پارس]] می‌کند. نبرد بر سر قدرت در ایران. شکست [[اردوان چهارم]] (در فهرست جدید پنجم)، و احتمالاً در سال ۲۲۸ شکست [[بلاش ششم]] از [[اردشیر بابکان]]. سقوط دودمان اشکانی و پایان امپراتوری پارت. آغاز فرمانروایی [[ساسانیان]].
 
== تبارنامه ==
▲{{تبارنامه خاندان اشکانی}}
 
== جستارهای وابسته ==
سطر ۲۶۳ ⟵ ۲۵۶:
* [http://www.rahetudeh.com/rahetude/tarikh-ghiyam/html/tarikh-ghiyam-kamel.html قیام‌های ایرانیان در طول تاریخ]
* [http://pardis.150m.com/shirani01.htm شهر، شهرسازی و شهرنشینی در ایران پیش از اسلام]
 
▲{{جنگ‌های ایران و روم}}
 
{{گاه‌شمارهای تاریخ ایران}}
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/شاهنشاهی_اشکانی»