نام‌های ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:Keshvar ajam- letter from ottoman empire to persian empire mohammad shah.jpg|بندانگشتی|نامه‌ای حاوی «کشور عجم»، فرستاده‌شده از پادشاه [[امپراتوری عثمانی]] (سلطان عبدالمجید خان) به [[فتحعلی‌شاه قاجار]]]]نام کنونی [[ایران]] از واژه [[پارسی میانه]] ''ērān'' و [[زبان پارتی|پهلوی]] ''aryān'' آمده‌است.<ref name="MacKenzie2">{{citation|last=MacKenzie|first=David Niel|chapter=Ērān, Ērānšahr|title=Encyclopedia Iranica|series=vol. 8|year=1998|publisher=Mazda|location=Costa Mesa|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah|page=534}}.</ref> این واژه در لغت به معنای «ایرانیان» و «[[زرتشتیان]]» است. استفاده از این کلمه دستکم به هزاره اول پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ هرچند تا پیش از دوران ساسانی، از آن برای اشاره به مردم ایران به کار می‌رفت و استفاده از آن برای اشاره به یک سرزمین جغرافیایی و یک واحد سیاسی، بهاز قرن سوم میلادی و دوران شاپور یکم بازمی‌گرددآغاز شد.<ref name="MacKenzie2"/> «[[انیران]]» متضاد این واژه و به معنای ناایرانی و غیر زرتشتی است.<ref name="Gignoux_Aneran">{{citation|last=Gignoux|first=Phillipe|chapter=Anērān|pages=30–31|series=vol. 2|year=1987|title=Encyclopedia Iranica|location=New York|publisher=Routledge & Kegan Paul|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/aneran}}.</ref>

تا [[نوروز]] سال ۱۳۱۴ خورشیدی، در [[جهان غرب]] از ''Persia'' (یا یکی از برابرهای آن در سایر [[زبان‌های اروپایی]]) برای اشاره به کشور ایران استفاده می‌شد که این واژه از نام منطقه [[پارس]] در جنوب ایران، گرفته شده‌است. در نوروز این سال، [[رضاشاه پهلوی]] از دولت‌های خارجی درخواست کرد که تنها «''ایران''» در نوشته‌های رسمی مورد استفاده قرار بگیرد و از آن دوران تاکنون، این واژه نسبت به سایر نام‌هایی که در طول تاریخ برای اشاره به این کشور به کار رفته‌اند، رایج‌تر شده‌است.<ref name="yarshater1">Yarshater, Ehsan [http://www.iran-heritage.org/interestgroups/language-article5.htm Persia or Iran, Persian or Farsi] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101024033230/http://www.iran-heritage.org/interestgroups/language-article5.htm|date=2010-10-24}}, ''Iranian Studies'', vol. XXII no. 1 (1989)</ref> به دلیل مشکلاتی که پس از این تصمیم به وجود آمده بود، [[محمدرضا پهلوی|محمدرضاشاه پهلوی]] در سال ۱۹۵۹ میلادی اعلام کرد که استفاده از هر دو واژه ایران و Persia در نوشته‌های رسمی مانعی ندارد.<ref name="Majd2008a">[[Hooman Majd|Majd, Hooman]], ''The Ayatollah Begs to Differ: The Paradox of Modern Iran'', by Hooman Majd, [[Knopf Doubleday Publishing Group]], 23 September 2008, {{ISBN|0385528426}}, 9780385528429. p. [https://books.google.com/books?id=1kuSfuHovwMC&pg=PA161 161]</ref>

واژه ایران شکل جمع نام «ایر» است که «ایر» فرم پارسی میانه و پارسی نو ''airya'' ([[زبان اوستایی|اوستایی]]) ''airya'' ([[پارسی باستان]]) است. قدیمی‌ترین نوشته‌ای که این کلمه بدین صورت در آن به کار رفته‌است، اوستاست[[اوستا]]<nowiki/>ست که آن را به شکل ''airyānąm'' ضبط کرده که ''airyānąm'' خود شکل جمع ''airya'' است.<ref>{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran|title=IRAN|accessdate=2011-01-14}}</ref><ref name="Encyclopaedia Iranica1">{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/zoroastrianism-i-historical-review|title=ZOROASTRIANISM i. HISTORICAL REVIEW|accessdate=2011-01-14|author=William W. Malandra|date=2005-07-20}}</ref>

«ایران» که در پارسی نو به کار می‌رود، از واژه پارسی میانه ''ērān'' آمده که نخستین بار در سنگ‌نبشته [[اردشیر یکم]] ساسانی در نقش‌رستم مورد استفاده قرار گرفته‌است. اردشیر در این سنگ‌نگاره خود را در نگارش پارسی میانه ''ardašīr šāhān šāh ērān'' و در نگارش پهلوی ''ardašīr šāhān šāh aryān'' خوانده که هر دوی این‌ها به معنای «اردشیر، شاهنشاه ایرانیان» است.

اشکال مفرد ''ēr-'' و ''ary-'' که به ترتیب نام‌های جمع ''ērān'' و ''aryān'' را ساخته‌اند، از شکل ایرانی باستان ''*arya-'' می‌آیند که که در نوشته‌های اوستایی، مادی-هخامنشی و [[شاهنشاهی کوشانی|کوشانی]]-اشکانی،[[اشکانی]]، به‌عنوان نامی برای مردمان ایرانی به کار رفته‌است و همچنین ''بسیار'' محتمل است که اردشیر نیز از این واژه در همان سنت پیشین خود استفاده کرده باشد.<ref name="Schmitt_Aryans">{{cite encyclopedia|last=Schmitt|first=Rüdiger|title=Aryans|pages=684–687|volume=2|year=1987|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|location=New York|publisher=Routledge & Kegan Paul|url=http://www.iranicaonline.org/articles/aryans}}</ref><ref name="MacKenzie2"/><ref name="Bailey_Arya">{{cite encyclopedia|last=Bailey|first=Harold Walter|authorlink=Harold Walter Bailey|title=Arya|pages=681–683|year=1987|volume=2|encyclopedia=Encyclopedia Iranica|location=New York|publisher=Routledge & Kegan Paul|url=http://www.iranicaonline.org/articles/arya-an-ethnic-epithet}}</ref>

چنان‌که گفته شد، گرچه استفاده از «ایرانی» به دوران اوستایی بازمی‌گردد، اما نخستین استفاده از شکل کنونی این واژه، در سنگ‌نبشته [[نقش رستم|نقش‌رستم]] اردشیر یکم ساسانی دیده شده‌است.<ref name="MacKenzie2"/> او بر روی سکه‌هایش خود را «بَغ <small>(خداوندگار)</small> مزداپرست، اردشیر، شاهنشاه ایران» نامیده‌است. [[شاپور یکم،یکم]]، فرزند و جانشین اردشیر، پس از گسترش مرزهای شاهنشاهی و فتح سرزمین‌های غیر ایرانی، خود را «شاهنشاه ایرانیان و انیرانیان» خواند که این عناوین تا [[سقوط شاهنشاهی ساسانی]] توسط تمام جانشینان او به کار رفت.<ref>Vesta Sarkhosh Curtis, Sarah Stewart, ''Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran'', I.B.Tauris, 2005, {{ISBN|9781845110628}}, page 5</ref>[[پرونده:Bahrami.jpg|بندانگشتی|نمونه سکه ساسانی در دوران بهرام اول با عنوان "شاهشاهنشاه ایران و انیران"]]با وجود اینکه ''ایران'' در ادبیات ساسانی به مردمان ایرانی اشاره دارد، در همان نوشته‌های اولیه ساسانی از آن به عنوان یک نام جغرافیایی نیز استفاده شده‌است.<ref name="MacKenzie2"/> در [[سنگ‌نوشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت|سنگ‌نبشته شاپور یکم در کعبه‌زرتشت،کعبه‌زرتشت]]، شاه امپراتوری خود را به دو بخش «ایران» و «انیران» تقسیم کرده‌است. همچنین شاپور شاهنشاهی خود را «[[ایران‌شهر (ساسانیان)|ایرانشهر]]» ([[پرونده:Eranshahr.svg|75px|جایگزین=ʾylʾnštr']]) نامیده که تمام قلمروی او، صرف نظر از ایرانی‌نشین بودن یا نبودن، را شامل می‌شده‌است.<ref name="MacKenzie2"/> در یک سنگ‌نبشته که سی سال پس از شاپور و توسط [[کرتیر]] حک شده‌است، واژه «انیرانشهر» نیز به چشم می‌خورد؛ درحالی که شاپور [[ارمنستان]] و [[قفقاز]] را نیز بخشی از «ایران» قلمداد کرده بود، کرتیر آن‌ها در «انیران» دسته‌بندی کرده‌است که دلیل آن می‌تواند زرتشتی نبودن این سرزمین‌ها باشد. در کتابچه متاخر «[[شهرستان‌های ایرانشهر]]»، [[آفریقا]] و [[شبه‌جزیره عربستان|عربستان]] – که در دوران متاخر توسط [[فهرست شاهنشاهان ساسانی|شاهنشاهان ساسانی]] فتح شده بودند – نیز بخشی از ایرانشهر به حساب آمده‌اند.<ref>{{citation|last1=Markwart|first1=J.|last2=Messina|first2=G.|title=A catalogue of the provincial capitals of Eranshahr: Pahlavi text, version and commentary|publisher=Pontificio istituto biblico|location=Rome|year=1931}}.</ref><ref>{{citation|last=Daryaee|first=Touraj|title=Šahrestānīhā ī Ērānšahr. A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History. With English and Persian Translations, and Commentary|publisher=Mazda Publishers|year=2002}}.</ref>

با وجود اینکه ''ایران'' در ادبیات ساسانی اشاره به مردمان ایرانی دارد، اما با تقسیم ایرانشهر به دو بخش «ایران» و «انیران»، به نظر می‌رسد که این واژه بار جغرافیایی نیز پیدا کرده‌است. هر دوی این واژگان در نوشته‌های [[مانی]] نیز به چشم می‌خورند و همچنین شاهنشاهان ساسانی از ''ایران'' در نام شهرهایی که بنا می‌نهادند نیز استفاده می‌کردند؛ مانند ''Ērān-xwarrah-šābuhr''، یعنی ''شکوهِ ایرانِ شاپور''.<ref name="Gignoux_Aneran"/> «ایران آمارگر»، «ایران دبیربد» و «ایران اسپهبد» از جمله مناصبی هستند که نام ایران در آن‌ها به کار رفته‌است.<ref name="MacKenzie2"/><ref name="Gnoli">{{citation|last=Gnoli|first=Gherardo|title=The Idea of Iran: an essay on its origin|year=1989|series=Serie orientale Roma, vol. LXI|location=Rome/Leiden|publisher=Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente/Brill}}.</ref>[[پرونده:Stielers Handatlas 1891 59.jpg|بندانگشتی|چپ|300px| [[نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه|نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه.]] نقشه [[آدولف اشتیلر]] اولین نقشه اروپایی که بجای پرشیا، از ایران استفاده کرده‌است.]]از آنجایی که ''ērānšahr'' در نوشته‌های پیشا-ساسانی پیدا نشده‌است (که به عنوان مثال می‌توانست در پارسی باستان به شکل ''*aryānām xšaθra-'' به کار رود)، تاریخ‌دانان اینگونه برداشت می‌کنند که این مسئله یکی از ابتکارات ساسانیان بوده‌است. در نگارش [[زبان یونانی باستان|یونانی]] سنگ‌نبشته سه زبانه شاپور یکم، «شهر» که به معنای شاهنشاهی است، ''ethnous'' ترجمه شده که در یونانی باستان به معنای «ملت» به کار می‌رود. هرچند، ایده یک ملت ایرانی برای یونانیان مسئله تازه‌ای نبود. هردوت،[[هردوت]]، تاریخ‌نگار معروف یونانی در تواریخ خود می‌نویسد که «مادها را ''Arioi'' نیز می‌نامند» که این همان کلمه «ایرانی» است. استرابو[[استرابون]] در قرن یکم پیش از میلاد، به نوشته‌های اراتوستن،[[اراتوستن]]، از نویسندگان یونانی معاصر اسکندر،[[اسکندر]]، ارجاع می‌دهد که «[در سرزمین‌های شمال سند] [[آریانا]] گسترده‌است که شامل بخش‌هایی از پارس، ماد، [[باختر (بلخ)|بلخ]] و [[سغد]] می‌شود؛ زیرا این مردمان همگی به زبانی تقریباً یکسان صحبت می‌کنند.» داماسیوس[[داماسکیوس]] از [[اودموس رودسی]] نقل می‌کند که «[[مغ|مغ‌ها]] و همه آن‌ها تبار ایرانی (''áreion'') دارند.» [[دیودور سیسیلی،سیسیلی]]، تاریخ‌نگار هم عصر [[ژولیوس سزار|سزار]] و آگوستوس،[[آگوستوس]]، [[زرتشت]] را یکی از ایرانی‌ها (''Arianoi'') توصیف می‌کند.

برای [[حمله اعراب به ایران|فاتحان مسلمان،مسلمان]]، واژه‌های ایران و ایرانشهر کلمات آشنایی نبودند و آن‌ها در عوض از «[[عجم|العجم]]» و «الفرس» (پارسیان) برای اشاره به سرزمین‌های ایرانی غربی، مناطقی که تقریباً امروزه برای با کشور کنونی ایران است، استفاده می‌کردند. نکته دیگری که در این مسئله تأثیرگذار بود، این بود که ایران و ایرانشهر برای مسلمانان یادآور زرتشتیان و ساسانیانی بود که آن‌ها را شکست داده بودند. در واقع با وجود اینکه آغوش مسلمانان برای سنن ایرانی که می‌توانست برایشان سودمند باشد باز بود، آن‌ها هیچ روی خوشی به بار ملی و مذهبی‌ای که در «ایران» وجود داشت، نشان نمی‌دادند. در کنار این‌ها، کلمه «انیران» – که مسلمانان را نیز در بر می‌گرفت – نیز وجود داشت که نمی‌توانست برای آورندگان دین جدید خوشایند باشد.<ref name="Stausberg">{{citation|last=Stausberg|first=Michael|title=Der Zoroastrismus als Iranische Religion und die Semantik von 'Iran' in der zoroastrischen Religionsgeschichte|journal=Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte|volume=63|pages=313–331}}.</ref>

با ظهور [[عباسیان]] در میانه‌های سده هشتم میلادی و پایان سیاست‌های [[امویان|اموی]] مبنی بر برتری [[مردم عرب|اعراب]] نسبت به سایر مردمان، هویت ایرانی نیز رفته رفته رو به احیا شدن گذاشت.<ref name="Ashraf">{{citation|last=Ashraf|first=Ahmad|chapter=Iranian identity III: Medieval-Islamic period|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iii-medieval-islamic-period|title=Encyclopedia Iranica|series=vol. 13|pages=507–522|year=2006}}.</ref> نمود این مسئله را می‌توان در انتقال پایتخت از [[شام (سرزمین)|سوریه]] به [[میان‌رودان|میانرودان]] – جایی که بیش از هزار سال پایتخت شاهنشاهی ایران بود و میراث بزرگ ایرانی‌ای را به دوش می‌کشید – دید. همچنین با سقوط بنی‌امیه، در بسیاری از مناطق ایران شرقی حکومت‌های خودگردانی نظیر طاهریان،[[طاهریان]]، [[صفاریان]] و سامانیان،[[سامانیان]]، و حکومت‌های زیاری،[[زیاریان|زیاری]]، [[آل کاکویه]] و بویی[[آل بویه]] در غرب و مرکز ایران، سر برآوردند. این دولت‌ها از کلمه «ایران» به عنوان نشانی از پیوند خود با شاهنشاهان باستانی ایرانی استفاده می‌کردند؛ چنانچه که در نهایت حتی عنوان «شاهنشاه» نیز توسط امرای آل‌بویه مورد استفاده قرار گرفت. این دولت‌هاسلسله‌ها با فضایی که به ''اهل قلم'' دادند، زمینه‌ساز احیای ایده ایران شدند.<ref name="Ashraf"/>

بهترین نمونه از مردان اهل قلم، [[فردوسی]] است. کسی که [[شاهنامه]] را بر اساس نوشته‌های ساسانی و داستان‌های حماسی ایرانی سرود. در شاهنامه فردوسی، جهان با آفریده شدن [[کیومرث|نخستین پادشاه ایران]] آغاز می‌شود و از بدو طلوع آفرینش، ایران مورد تهدید نیروهای اهریمنی که قصد دارند تا به این کشور و مردمش آسیب برسانند، قرار دارد. بیشتر داستان‌های شاهنامه، ریشه در ایده ایران از دید شاهنشاهان ساسانی و دیدتفکرات ایران‌گرایانه آن‌ها دارد.<ref name="Ashraf"/>

از آنجایی که مسلمانان به بخش‌های غربی ایران ''بلاد فارس'' می‌گفتند و ایرانیان نیز آن را معادل [[زبان عربی|عربی]] نام ''ایران'' در نظر می‌گرفتند، در برخی مواردِ نخستین سده‌های اسلامی، نظیر [[تاریخ سیستان (کتاب)|کتاب تاریخ سیستان]]، که از ایران به عنوان یکی چهار بخش ایرانشهر یاد می‌کند، دیده شده که کلمه ایران بهدر عنوانهمان برابریمعنای برایاسلامی ''الفرس''،آن، یعنی سرزمین‌های ایرانی غربی دربه نظرکار گرفته شده‌استرفته‌است. گرچه هیچ‌گاه این دیدگاه نتوانست به رقیبی بر بار معنایی کلاسیک ''ایران''، یعنی تمام سرزمین‌هایی که مردمان ایرانی در آن‌ها زندگی می‌کنند، تبدیل شود. استفاده از واژه ایران در مفهوم ساسانی آن، یعنی اشاره به گروهی از مردم و نه به یک کشور، در نوشته‌های زرتشتی قرون اسلامی نیز دیده می‌شود. در دینکرد،[[دینکرد]]، یک کتاب مزدایی مربوط به سده نهم میلادی، از ''ایران'' برای اشاره به مردم ایرانی و از ''انیران'' برای اشاره به غیر ایرانیان استفاده شده‌است. در همین کتاب، هر یک از سرزمین‌های ایرانی‌نشین ''«ēr deh»'' خوانده شده که صورت جمع آن به صورت ''ērān dehān'' است. در کارنامگ ارتخشیر پاپگان ([[کارنامه اردشیر،اردشیر بابکان|کارنامه اردشیر]]، پسر بابک) که نسخه فعلی آن مربوط به قرن نهم میلادی است، از کلمه ایران در عناوین لشکری و کشوری، نظیر شاه ایران، ایران سپهبد استفاده شده‌است و خود کشور ''ایرانشهر'' خوانده شده. در [[ارداویراف‌نامه|ارداویراف نامه]] در کنار ایرانشهر، از ''ērān dahibed'' نیز استفاده شده‌است. گرچه چنین استفاده‌هایی، یعنی استفاده از ''ایران'' برای اشاره به مردم و نه کشور، در نوشته‌های زرتشتی پساساسانی بسیار کمیاب است و معمولاً این کلمه به عنوان نام کشور مورد استفاده قرار گرفته‌است. در [[بندهشن]] ''ērānag'' نیز به چشم می‌خورد که به معنای ''سرزمین ایرانی'' است.<ref name="MacKenzie2"/>

در ادبیات زرتشتی قرون وسطی، و همچنین ادبیات غیرزرتشتی نخستین سده‌های ورود اسلام به ایران، مزداپرستی و ایرانی بودن مترادف یکدیگر قرار دارند. در نوشته‌های زرتشتی، پیروان ادیان دیگر نه «غیرزرتشتی»، که «غیر ایرانی» نامیده شده‌اند. به عنوان مثال، در [[ایادگار زریران]]، کلمه ''ērīh'' به چشم می‌خورد که به معنای «ایرانی بودن» است و متضاد آن ''an-ērīh'' است. همچنین کلمه ''ēr-mēnišnīh،'' دارای منش ایرانی، نیز دیده می‌شود که ''an-ēr-mēnišnīh'' به عنوان متضاد آن در نظر گرفته شده‌است. البته در همه متون این‌گونه نیست. به عنوان مثال، دینکرد مزداپرستان را «ایرانی‌تر» می‌نامد. نوشته‌های مزدایی قرون اسلامی، ایرانویچ[[ایران‌ویج|ایرانویج]] را مرکز جهان، یا منطقه‌ای که زرتشتی در آن تبلیغ مزداپرستی را آغاز کرد، به تصویر می‌کشند.<ref name="Stausberg2">{{citation|last=Stausberg|first=Michael|title=Der Zoroastrismus als Iranische Religion und die Semantik von 'Iran' in der zoroastrischen Religionsgeschichte|journal=Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte|volume=63|pages=313–331}}.</ref>

مفهوم «ایرانی بودن» در محاکمه [[افشین]] در سال ۸۴۰ نیز دیده می‌شود. به گفته طبری،[[تاریخ طبری|طبری]]، افشین که حاکم [[اسروشنه]] در سغد، در [[تاجیکستان]] امروزی، با این اتهام روبرو شده‌است که در تلاش بوده که روح قومی-ملی ایرانی را زنده کند. این گزارش طبری نشان می‌دهد که نه تنها مفهوم ایرانی بودن حتی در میان مسلمانان سده‌های نخست اسلامی زنده بوده‌است که افرادی در تلاش برای احیای آن بوده‌اند.<ref name="Ashraf2">{{citation|last=Ashraf|first=Ahmad|chapter=Iranian identity III: Medieval-Islamic period|chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/iranian-identity-iii-medieval-islamic-period|title=Encyclopedia Iranica|series=vol. 13|pages=507–522|year=2006}}.</ref>