جنبش جنوب ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جنبش جنوب ایران''' عمده مبارزات مردمی جنوب ایران، توسط مبارزان [[دشتی]]، [[دشتستان]] و [[تنگستان]] در [[استان بوشهر|بوشهر]]، [[مردم عرب|عرب‌ها]] و [[بختیاری (طایفه)| بختیاری‌ها]] در [[خوزستان]] و نیروهای مبارز در [[کازرون]] و [[استان فارس|فارس]] می‌باشد.

آغازجنبشآغاز جنبش جنوب ایران را می‌توان سال ۱۶۲۲ دانست که در آن مردم هرموز علیه پرتغالی‌ها بپا خواستند و سرانجام با [[فتح هرمز (۱۶۲۲)]] ۲۲–۳۰ آوریل ۱۶۲۲ این یک رویداد مهم در تاریخ [[خلیج فارس]] است.

در سال ۱۳۲۴ ق. /۱۹۰۶ م. فرمان [[مشروطیت]] توسط [[مظفرالدین شاه]] پذیرفته و صادر گردید که مورد استقبال آزادی خواهان بلوکات و نواحی ایالت فارس و بنادر جنوب قرار نیز واقع گردید. در دوره [[محمدعلی شاه]] که حکومت مرکزی با آزادی خواهی مردم به مبارزه پرداخت رهبری آزادی خواهان در بوشهر بر عهده [[سید مرتضی مجتهداهرمی|سید مرتضی اهرمی (علم الهدی)]] بود وی بدنبال فتوای علما از جمله استاد خود [[آخوند خراسانی]] و با توصیه و مشورت آیت‌الله [[سید عبدالحسین لاری]] و ملا علی تنگستانی و دیگر علما و تجار بوشهر و استمداد از حکام محلی از جمله [[خالوحسین بردخونی]]، رئیس عبدالحسین دشتی و [[رئیسعلی دلواری]] با همراهی قوای [[دشتی]]، [[دشتستان]] و [[تنگستان]] در سال (۱۳۲۷ ه. ق/ ۱۹۰۹ میلادی) اقدام به خارج کردن نیروهای طرفدار محمدعلی شاه از بندر بوشهر نمود و امورات آن را بدست گرفت. دولت انگلیس که مخالف آزادی خواهان بود نیز به بهانه دفاع از خارجی‌ها و جهت حفظ منافع خود در بوشهر نیروی نظامی پیاده کرد نه ماه شهر بوشهر در اختیار آزادی خواهان بود. دو ماه پس از موفقیت وی دولت مرکزی [[احمدخان دریابیگی]] را جهت سرکوب سید و آزادی خواهان به حکمرانی کل بنادر جنوب تعیین گردید که وی با تحریک پراکنده کردن نیروهای مشروطه خواه نمود و شهر دوباره به کنترل نیروهای محمدعلی شاه قرار گرفت. سید به [[کنسولگری انگلیس]] برده شد و بدنبال حساسیت مبارزان منطقه از جمله رئیسعلی دلواری جهت تسخیر [[بوشهر]] و آزادی سید، دریابیگی وی را بدستور محمدعلی شاه با کشتی به [[نجف]] تبعید نمود.<ref>تاریخ تحولات سیاسی - اجتماعی دشتی، حبیب‌الله سعیدی نیا، نشر موعود اسلام، بوشهر (۱۳۸۳)، ص۱۲۳–۱۲۷.</ref><ref>[http://www.aftab.ir/articles/politics/plitical_history/c1c1193222682_morteza_ahromi_p1.php تحلیلی بر عملکرد مشروطه خواهان بوشهر] سایت آفتاب</ref>

«من مدافع دریابیگی نیستم، به سوابق خوب و بد او هم کاری ندارم ولی دریابیگی هرکه بود و هرچه بود کسی نبود که دست التماس به سوی امثال سید خرقانی دراز کند. او یکبار بعد از حکومت مرحوم عماد نظام و بار دیگر پس از عزل میرزا رضا قلی خان سالار اعظم به حکمرانی بوشهر رسید و در هربار دست به کارهای خوب و بدی زد که در این‌جا از موضوع بحث ما خارج است... تصرف بوشهر و تمام دوائر دولتی آن از این نظر بسیار حائز اهمیت بود که در صورت ادامه آن و تجزیه بوشهر از آن روی که نیروهای مسلح و ضعیف دولت وقت توانائی مقابله با سلحشوران انقلابی نداشتند، اقتصاد سایر قسمت‌های دیگر کشور را نیز دچار رکود و فلج می‌کرد و این چیزی بود که سرانجام آن جز کناره‌گیری شاه مستبد چیز دیگری نمی‌توانست باشد.

«در همین هنگام مرحوم دریابیگی نیز به بوشهر آمد و مأموریت یافته بود آزادیخواهان جنوب را تنبیه کند و سر جای خود بنشاند؛ ولی او که مردی زیرک و وقت‌شناس بود بخوبیبه‌خوبی می‌دانست درافتادن با «انجمن اتحاد اسلامی» و آزادیخواهان غیور جنوب کاری بس صعب و دشوار بلکه امری پرخطر است. ازاین‌رو زهرچشم خود را متوجه سید اهرمی که خشم و غضب زعماء «انجمن» و مجاهدان انقلاب در حق خود برانگیخته بود کرد. با این کار چنین وانمود کرد که هم اوامر مرکز را اطاعت می‌کند و هم از خطری که از ناحیهٔ «انقلابیون» در صورت درگیر شدن با «زعماء انجمن» ممکن است دامن‌گیر او شود، اجتناب می‌ورزد.»

در همین زمان علماء و مجتهدین مقیم «[[نجف]]» و «[[کربلا]]» از جمله آیت‌الله شیرازی طی فتواهای جداگانه‌ای علیه [[بریتانیا]] اعلام جهاد کردند. [[رئیس علی دلواری]] در راس قوای تنگستانی با همراهی [[خالوحسین بردخونی]] در راس قوای دشتی، [[شیخ حسین خان چاه کوتاهی]] و [[زایرخضرخان اهرمی]] علیه اشغالگران به نبرد پرداختند. در ۳ شوال/ ۱۳ اوت انگلیسی‌ها عملیات حمله به [[دلوار]] را آغاز کردند. نیروهای تنگستانی و دشتی دست به شبیخون علیه انگلیسی‌ها زدند و تلفات به آنان وارد آوردند؛ و آن‌ها را مجبور به عقب‌نشینی کردند. در ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی، شب ۲۳ شوال ۱۳۳۳. ق (۳ سپتامبر ۱۹۱۵) رئیسعلی دلواری در یک حملهٔ شبانه که به مواضع دشمن (انگلیسی‌ها) در منطقه «[[تنگک صفر]]» توسط یکی از خودی‌های خائن از پشت موردهدفمورد هدف گلوله قرار گرفت و شهیدکشته شد.

پس از کشته شدن رئیسعلی دلواری برای آزادی بوشهر جنگ در منطقهٔ «[[کوه‌کزی]]» نزدیکی بوشهر، ادامه یافت. در جنگ کوه‌کزی مجاهدان از جمله زائر خضرخان، شیخ حسین خان چاهکوتاهی و خالوحسین از خود شجاعت و دلاوری فراوانی نشان داند. در این جنگ و گریز هرچند ابتدا همراه با عقب‌نشینی نیروهای مهاجم انگلیسی بود اما عاقبت مجاهدان مجبور به عقب‌نشینی شدند. عبدالحسین فرزند شیخ حسین خان کشته شد و خالوحسین در حال نبرد از ناحیه ران و بازو به شدت مجروح شد. در این حال فشنگ‌های خالوحسین نیز به اتمام رسید و او توسط انگلیسی‌ها دستگیر شد. بلافاصله پس از جنگ [[کوه کزی]] شایعه کشته شدن خالوحسین در جنگ، در سرتاسر جنوب و حتی روزنامه‌های [[شیراز]] و [[تهران]] انتشار یافت. روزنامه «[[روزنامه رعد|رعد]]» به سردبیری «[[سید ضیاءالدین طباطبائی]]»، نیز در ستون اخبار داخلی کشور با استناد به تلگراف‌های رسیده از برازجان به [[وزارت داخله]]، خبر کشته شدن [[خالوحسین دشتی|خالو]] را منتشر کرد. اماایناما این خبر زود تکذیب شد. انگلیسی‌ها پس از محاکمه خالوحسین او را به بوشهر بردند و سوار کشتی نظامی‌کردند و به شهر «[[بصره]]» انتقال دادند.

به دنبال بازداشت [[لیسترمان|دکتر لیسترمان]] [[کنسول|قنسول]] [[آلمان]] در بوشهر و بازداشت و تبعید ۱۴ نفر از احرار بوشهر و اسارت خالوحسین، مجاهدین «[[حزب دموکرات فارس]]» به رهبری «[[اورعلیقان خان پسیان]]» در روز دوم محرم ۱۳۳۴ ق. (۱۰ نوامبر ۱۹۱۵ م) کودتایی در شیراز ترتیب داده و در اولین اقدام «[[فردیک اکنورد]]» کنسول بریتانیا در [[استان فارس|فارس]] همراه چند نفر زن و مردانگلیسیمرد انگلیسی را اسیر کردند که نزد شیخ‌حسین‌خان و زایر خضرخان به اهرم فرستاده شدند. انگلیسی‌ها از شنیدن این خبر آشفته شدند و خود را مهیای حمله به اهرم کردند ولی بعد از مدتی مذاکراتی بین انگلیسی‌ها و سران تنگستان برای آزادی به‌طور رسمی آغاز شد.

طی مذاکرات فی‌مابین قراردادی در تاریخ هفتم اوت ۱۹۱۵. م/ هفتم شوال ۱۳۳۴. ق در محل سر بَسْت چُغادَک به امضای ماژور تریور، قائم مقام کنسول انگلیس در بوشهر، و زایرخضرخان تنگستانی (امیر اسلام) و [[شیخ حسین خان چاه کوتاهی]] (سالار اسلام) به انجام رسید.

۲ــ استرداد حاج علی تنگستانی، کدخدای تنگک و اتباعش.

۵ــ پس دادن دو هزار تومان پول آقای [[شیخ حسین خان چاه کوتاهی]] (سالار اسلام) که در بوشهر گرفته بودند.

زایرخضرخان و شیخ حسین خان هم شروط زیر را متقبل شدند:

مبادلهٔ نهایی اسراء (۲۰ اگوست ۱۹۱۶ میلادی) به انجام رسید. خالوحسین با کمال میمد در [[خور خان]] از کشتی پیاده و مورد استقبال سران دشتی و روحانیون محلی و مردم قرار گرفتند و به وطن برگشتند؛ و در شوال ۱۳۳۴ صلحنامه‌ایصلح‌نامه‌ای بر سر موارد توافقی به امضا رسید.

در ۱۳۳۶ در جریان بازگشایی جاده شیراز و طرح احداث راه‌آهن در منطقه، شیخ حسین خان و زایر خضر و محمد برازجانی، که از اهداف انگلیسی‌ها در کشیدن راه‌آهن اطلاع داشتند، استقلال ایران را در خطر دیدند و در نامه‌ای از کنسولگری انگلیس خواستند تا پاسخ دهد که احداث راه‌آهن طبق معاهده با دولت ایران بوده‌است یا خیر و چون انگلیسی‌ها پاسخی ندادند، مجاهدان به قصد نبرد با آنان در چُغادک مستقر شدند ولی، بر اثر خیانت عده‌ای از همراهان خویش، ناچار به عقب‌نشینی شدند. انگلیسی‌ها پس از تصرف چغادک، چاه‌کوتاه را نیز تصرف کردند و شیخ حسین‌خان را، که به چاه‌کوتاه پناه برده بود، وادار به عقب‌نشینی کردند وی ناچار به قلعه فاریاب در منطقه بلوک پناهنده شد. انگلیسی‌ها، پس از تصرف چاه‌کوتاه، ضابطی آن را به شیخ‌عبداللّه چاه‌کوتاهی، برادر شیخ‌حسین، سپردند.

سرانجام شیخ‌حسین‌خان، خسته از این همه جنگ و گریز، در شعبان ۱۳۳۸ به اتفاق چند تن از یارانش برای ارسال تلگرام و کسب تکلیف از مرکز، به باغی در نزدیکی چاه‌کوتاه رفت در آنجا تفنگچیان انگلیسی و پلیس جنوب وی و همراهانش را محاصره و به آن‌ها حمله کردند. شیخ‌حسین‌خان پس از مدتی مقاومت از پای در آمد. تمام همراهان شیخ حسین، از جمله پسرش شیخ‌خزعل، در این درگیری کشته شدند.

* ۱۱۳۶ه. ش/۱۷۵۷م: آغاز پادشاهی مستقل کریم خان زند. در دوره کریم خان زند خوانین و جنگویانجنگجویان دشتی، دشتستانی و تنگستانی به یاری او شتافتند؛ لذا از این زمان در حیات سیاسی کشور نقش مهمی پیدا کردند. تأسیس نمایندگی بریتانیا در بوشهر (۱۱۴۱ه. ش/۱۷۶۲م)

* ۱۲۸۶ه. ش/۱۹۰۷م: طی قراردادی بین متحدین جنوب ایران از آن انگلیس شد. پس از انعقاد قرارداد ۱۹۰۷م فی‌مابین دولتیندولت‌ها روسیه و بریتانیا، انگلیس‌ها، یک عده نظامی در بوشهر پیاده کرده، عازم شیراز شدند. عده‌ای از اهالی بوشهر که محرک و پیشوای آن‌ها [[میرزا علی کازرونی]] بود چند تلگراف به ناصر دیوان کازرونی مخابره و از او تقاضا کردند که از عبور قشون اجنبی جلوگیری نماید. ناصردیوانناصرالدیوان در محلی به نام تنگ ترکان با عده‌ای تفنگچی با اردوی انگلیسی مصادف داده ضربات مهلکی بر آن‌ها وارد کرده و آن‌ها را مجبور به عقب‌نشینی نمود.

* ۱۲۸۷ه. ش/۱۹۰۸م: در زمان استبداد صغیر محمدعلی شاه، مرحوم آیت‌الله سید عبدالحسین لاری که از علما و مجتهدین اعلم جنوب و از طرفداران جدی مشروطه و حکومت دموکراسی بود به مرحوم [[سید مرتضی علم الهدی]] دستور داد که بوشهر را از تصرف مستبدین و طرفداران محمد علی شاه خارج کنند. [[سید مرتضی مجتهد اهرمی]] با کمک رئیس علی دلواری و مرحوم میرزا علی کازرونی گمرک و سایر ادارات دولتی بوشهر را به تصرف درآورد و محافظت مال التجاره آن را که بالغ بر دو میلیون تومان بود به رئیس علی با یکصد نفر تفنگچی همراه او سپرد. رئیس علی دلواری در تمام مدتی که در بوشهر بودند (قریب ۹ماه) با مردم این شهر با حسن سلوک رفتار نموده، به نحوی که این معنی موجب تعجب و تحیّر دوست و دشمن گردید.

* ۱۲۸۸ه. ش/۱۹۰۹م (۵ فروردین ۱۲۸۸ه. ش): اهالی بندر لنکه اعم از شیعه و سنی به تبعیت از نهضت مردم بوشهر به رهبری شیخ شبر، ادارات دولتی را تصرف و نایب الحکومه را وادار به تسلیم نمودند.

* ۳۰شهریور ۱۲۹۷/ ۲۱سپتامبر۱۹۱۸: نیروهای مجاهدین در چاهکوتاه جمع آمده و در چغادک موضع گرفتند. با حمله انگلیسی‌ها یکهفتهیک هفته بعد عقب نشستند.

* مهر ۱۲۹۷/اکتبر۱۹۱۸: غضنفرالسلطنه با تمام افرادش به ارتفاعات اطراف کوه گیسکان پناه برده، شیخ حسین خان، چاه کوتاه را ترک گفته و به بوشکان پناه برد و زائرخضرخان در شب‌های ۱۴و۱۵مهر همراه افرادش به اردوی انگلیسی‌ها در عالی چنگی شبیخون زد.

* ۱۲۹۸ه. ش/۱۹۱۸م: شیخ حسین خان در هجوم به چاهکوتاه همراه با فرزندش کشته شد.

* شیخ [[محمدجعفر محلاتی]]

* [[شیخ محمدحسین برازجانی]]

* [[شیخ حسین خان چاهکوتاهی]]

* جنبسجنبش جنوب ایران، «جلد اول»، احمد دشتی، قم، هفته نامهٔ خلیج فارس، چاپ اول، ۱۳۷۹.