زبان‌های هندواروپایی: تفاوت میان نسخه‌ها

نخستین بار [[مارکوس زوئریوس وان بوکس هورن]] زبانشناس و دانشمند هلندی بود که زبانی آغازین را مادر برخی زبانهای آسیایی و اروپایی دانست و آن را [[زبان سکایی باستان|زبان سکایی]] شناسایی کرد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Lithuanian Art Fund|نشانی=http://www.lietuvosmenas.com/authors/263|وبگاه=www.lietuvosmenas.com|بازبینی=2019-12-11}}</ref> <ref>{{Cite journal|last=Hal|first=Toon Van|date=2010-11-01|title=On 'the Scythian Theory': Reconstructing the Outlines of Johannes Elichmann's (1601/1602–1639) Planned Archaeologia Harmonica|url=https://doi.org/10.1179/175975310X12798962415143|journal=Language & History|volume=53|issue=2|pages=70–80|doi=10.1179/175975310X12798962415143|issn=1759-7536}}</ref>این سرآغازی بر دانش زبانشناسی بر پایه جستجو برای بازسازی یا کشف یک زبان مشترک بود. در سال ۱۶۴۷ این اندیشه پیش کشیده شد و [[زبان سکایی باستان|زبان سکایی]] سرچشمه یگانه یک خانواده زبانی به شمار آمد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Marcus Zuerius van Boxhorn|نشانی=https://library.missouri.edu/exhibits/russian/boxhorn.htm|وبگاه=library.missouri.edu|بازبینی=2019-12-11}}</ref> این خانواده عبارتدر بودآغاز ازشش زبان را دربرمی گرفت: هلندی، آلبانیایی، یونانی، لاتین، فارسی و آلمانی. در ۱۶۵۴ او زبانهای اسلاوی، سلتی و بالتیک را هم به این خانواده افزود.

جهانگرد ترک عثمانی، [[اولیا چلبی|اِولیا چلبی]] در ۶-۱۶۶۵ بهراهی وین سفر نمودشد و در آنجا همانندی‌هایی میان فارسی و آلمانی یافت. [[گاستون کوردو]] نیز به چنین همسانی‌هایی پی برد.

[[ویلیام جونز (واژه‌شناس)]] در سال ۱۷۸۶ در انجمن سلطنتیپادشاهی مطالعاتبررسی های آسیایی در [[کلکته]] سخنرانی مشهوریسرشناسی ایرادانجام کردداد که نقطهٔ عطفی در [[زبان‌شناسی تاریخی]] با اهمیت به‌شمار می‌رود.

بخشی از این خطابه را [[علی‌محمد حق‌شناس]] در کتاب ''تاریخ مختصر زبان‌شناسی''سخنرانی چنین ترجمه کرده‌استاست:{{سخ}}«[[زبان سانسکریت]] پیشینهٔ باستانی‌اش هرچه باشد ساختاری شگفت‌انگیز دارد، کمال‌یافته‌ترپیشرفته تر از [[زبان یونانی|یونانی]] است، سترگ‌تر از [[زبان لاتین|لاتین]] است و ظریف‌ترآراسته تر از هر دوی آنهاست؛ بااین‌همه، هر دو، چههم به‌لحاظدر ریشه‌های فعل و چههم به‌لحاظدر صیغه‌هایساختهای دستوری، شباهتیهمسانی و قرابتینزدیکی بسیار نزدیک‌تر و قوی‌تربیشتر از آن دارد که زادهٔتنها بختوابسته وبه اتفاقبخت بتواند بوده‌باشد؛ شباهتی چندان نزدیک و چنان قوی که هیچ لغت‌شناسواژه شناس تاریخی نمی‌تواند به سنجش و آزمونِ [[سانسکریت]] و [[زبان یونانی|یونانی]] و [[زبان لاتین|لاتین]] بپردازد و آنگاه بدین نکته باور نیاورد که این هر سه می‌باید از سرچشمه‌ای یگانه نشأتبرخاسته گرفته‌باشند؛باشند؛ سرچشمه‌های یگانهسرچشمه‌ای که شاید دیگر اکنون موجود نباشد. دلیلینشانه دیگرهای دیگری هم هست، هرچند نه بدان محکمی، که براساس آن می‌توان چنین فرض کرد که زبان‌های [[گوتیک]] و [[سلتی|سِلتی]] و [[فارسی]] نیز خاستگاهی یگانه با [[سانسکریت]] دارند.»

تأکیدگفتار جونز بر خویشاوندی زبان‌های [[سانسکریت]]، [[زبان لاتین|لاتین]]، [[زبان یونانی|یونانی]] و [[زبان‌های ژرمنی]]، [[سلتی|سِلتی]] و [[زبان فارسی]]، روش تازه‌ای را در بررسیهای [[زبان‌شناسی]] پدیدآورد؛ گرچه حذف آگاهانه [[زبان هندوستانی]]، [[زبان‌های اسلاوی]] و [[زبان پارسی میانه|پهلوی]]، رده بندی [[زبان اوستایی|اوستایی]] در جایگاههمچون لهجه ای از سانسکریت یا پراکریت و جای دادن زبان‌های [[زبان‌های چینی|چینی]]، [[زبان ژاپنی|ژاپنی]] و [[زبان‌های مصری|مصری]] در خانواده هندواروپایی، امروزه همچنان شگفتی هر زبانشناسی را برمی‌انگیزد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Michael, Franklin|کد زبان=en|تاریخ=2005|وبگاه=|نشانی=https://cronfa.swan.ac.uk/Record/cronfa17867|عنوان=A Cymmrodor Claims Kin in Calcutta : An Assessment of Sir William Jones as Philologer, ,Polymath, and Pluralist,p.62}}</ref> <ref> https://www.researchgate.net/publication/325273800_Why_Sir_William_Jones_got_it_all_wrong_or_Jones'_role_in_how_to_establish_language_families

پیش از او نیز انگاره [[برج بابل]] بخوبی اندیشه یگانگی زبان‌ها پیش از توفان نوح را به شنونده می‌رساند. بر پایه این افسانه که در [[سفر پیدایش|سِفر پیدایش]] تورات آمده‌است زبان‌ها ریشه مشترک داشته و بابل (در میانرودان) جایی از جهان بود که زبان‌های گوناگون از آنجا سرچشمه می‌گرفت و تیره‌های مختلف مردمان به جاهای دیگر زمین مهاجرت نموده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Tower of Babel {{!}} mythological tower, Babylonia|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Tower-of-Babel|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=en}}</ref> براستی شاید این نظریه چندان هم بیراه نباشد؛ چرا که بابل بر سر یکی از راه‌های مهاجرت بشر از قاره آفریقا قرار دارداست.

اما «سرچشمه یگانه» زبان‌هایی که [[ویلیام جونز (واژه‌شناس)|جونز]] بدان‌ها پرداخته، سازنده خانواده زبانی ای است که ۲۴ سال پس از این سخنرانی، نخستین بار یک جغرافیدان به نام [[کنراد مالت برون|کنراد مالت-برون]]، [[هندوژرمنی]] نام گذارد (۱۸۱۰) و تا امروز نیز در زبان آلمانی واژه استاندارد علمی برای همین خانواده زبانی است. [[توماس یانگ]] پزشک و فیزیکدان انگلیسی نامدار<ref>که برجسته‌ترین نوآوری‌های وی درباره فیزیک نور است و از این رو از سوی برخی فیزیکدانان نامدار ستوده شده‌است.</ref>، ۳ سال پس از وی، این خانواده را [[زبان‌های هندواروپایی|هندواروپایی]] نام گذاشت _که امروزه نیز بیشتر از این نام استفاده می‌کنند؛ ۲ سال پس از نامگذاری یانگ، [[راسموس راسک]]، زبانشناس دانمارکی سرشناس، این خانواده را [[یافث|یافثی]] خواند؛ برگرفته از نام [[یافث]]، که بر پایه تاریخ یهود، یکی از پسران سه گانه نوح و برادر [[سام پسر نوح|سام]]<ref>نیای یهودیان</ref> و [[حام]]<ref>نیای مردمان شام، فلسطین، مصر، حبشه و شمال آفریقا</ref> است؛ [[زبانهای هندواروپایی|هندی-توتی]]<ref>indisch-teutsch که واژه teutsch از توت (یوت/گوت/جوت) و از توتن‌ها (به لاتین: teutones) برگرفته که نام کهن آلمانی‌ها و ریشه نام نوین آنها (deutsch) است. </ref>نام دیگری بود که [[فریدریش اشمیتهِنر]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Katalog der Deutschen Nationalbibliothek|نشانی=https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&query=119133725|وبگاه=portal.dnb.de|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=de}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Friedrich Schmitthenner - Deutsche Digitale Bibliothek|نشانی=https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/person/gnd/119133725#0|وبگاه=www.deutsche-digitale-bibliothek.de|بازبینی=2019-12-11}}</ref> زبانشناس آلمانی در ۱۸۲۶ پیشنهاد کرد، باز هم یادآور نام لاتین کهن آلمانی‌ها به نام [[توتون‌ها|توتون]]<ref>که از تلفظ لاتین توت‌ها (teutones) برگرفته اند. گونه دیگری از گویش انگلیسی آن، [[جوت‌ها|جوت]] ([[گوت‌ها|گوت]]) است. آنها در شبه جزیره [[یوتلاند|یوت لند]] می‌زیستند_ که امروزه بخش بزرگتر [[دانمارک]] است_ و فرانسوی‌ها آنان را [[ژوتلند|ژوت]] می‌خواندند. اینان در کنار [[ساکسون‌ها|سکسون]]‌ها و انگل‌ها، سه تیره سازنده نژاد آنگلوساکسون بودند که از همین جا به انگلستان مهاجرت کردند. نام یوت لاند را نیز از همین تیره برگرفته اند. همچنین بزرگترین جزیره سوئد در شمال شرقی یوتلند (جوتلند) با نام [[شهرستان گوتلاند|گوتلاند]] و بخشهایی در انگلستان نیز وجود دارد که همنام همین تیره است([[گوتلند]]).</ref> بود _چنان که بیشتر واژه شناسان در آن زمان آلمانی بودند_؛ [[ویلهلم فون هومبولت]]، زبان‌شناس و فیلسوف نام آور آلمانی در ۱۸۲۷ نام [[زبانهای هندواروپایی|سانسکریتی]]<ref>sanskritisch</ref> را برای این خانواده زبانی برگزید؛ سپس در ۱۸۴۰ از پیشگامان آلمانی در زبان‌شناسی به نام [[آگوست پوت|آگوست فریدریش پوت]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=1911 Encyclopædia Britannica, Vol 22:4/Pott, August Friedrich (1802-1877)- Wikisource, the free online library|نشانی=https://en.m.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Pott,_August_Friedrich|وبگاه=en.m.wikisource.org|بازبینی=2019-12-11|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=}}</ref> آن را [[زبان‌های هندواروپایی|هندوسلتی]] (هندوکلتی<ref>indokeltisch</ref>) نامید؛ زبان‌شناس نامی ایتالیایی و پیشگام در پژوهش درباره گویش‌ها، [[گرازیادیو ایسایا آسکولی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Graziadio Isaia Ascoli {{!}} Italian linguist|نشانی=https://www.britannica.com/biography/Graziadio-Isaia-Ascoli|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2019-12-11|کد زبان=en}}</ref>در ۱۸۵۴، نام [[زبانهای هندواروپایی|آریااروپایی]] را برای این خانواده زبانی انتخاب کرد. در ۱۸۶۱ [[ماکس مولر]] زبان‌شناس، خاورشناس و دین‌شناس برجسته آلمانی نام خانواده [[زبان‌های هندواروپایی|زبان‌های آریایی]] را بر آن اطلاق نمود. پس از وی نیز زبان‌شناس بلژیکی، [[اونوره شوه|اونوره شَوه]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Honoré Chavée (1815-1877)|نشانی=https://data.bnf.fr/fr/12459704/honore_chavee/|وبگاه=data.bnf.fr|بازبینی=2019-12-11}}</ref> نیز در سال ۱۸۶۷ از این خانواده زبانی با نام [[زبانهای هندواروپایی|زبانهای آریایی]] (Ariaque) یاد کرد.