تیمور: تفاوت میان نسخه‌ها

|birth_date= ۹ آوریل ۱۳۳۶{{سخ}}۲۰ فروردین ۷۱۵{{سخ}}۱۸ شعبان ۷۳۶<ref name="Muntakhab-ul-Lubab, Khafi Khan Nizam-ul-Mulk p. 49" />

'''تیمور گورکانی'''<ref>[http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4184 دانشنامه جهان اسلام] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130729214935/http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4184 |date=29 ژوئیه 2013 }}</ref> (۷۱۵–۷۸۳ ه‍.خ / ۷۳۶–۸۰۷ ه‍.ق / ۱۳۳۶–۱۴۰۵ م)، معروف به '''تیمور لنگ'''، نخستین پادشاه [[تیموریان|گورکانی]] (تیموری) و پایه‌گذار این دودمان شاهی است، که در بیش‌تر سرزمین‌های [[آسیای مرکزی]] و [[آسیای غربی|غربی]] فرمان راند.<ref name="لغت‌نامهٔ دهخدا">لغت‌نامهٔ دهخدا، سرواژهٔ تیمور</ref> تیمور در [[زبان جغتایی]] به معنای «[[آهن]]» است و از او با القاب «امیر تیمور»، «تیمور لنگ»، «تیمور گورکانی» و «صاحبقران» یاد شده‌است.

تیمور در ابتدای جوانی هیچ نقش جدی و مهمی در تاریخ تحولات منطقهٔ خود نداشت. بسیاری رخدادها در منطقه پدید آمد اما او هیچ واکنشی نشان نداد. به‌ویژه شواهد بسیار زیادی وجود دارد که به‌دقت به تحولات داخلی ایران می‌نگریست و مواظب اختلافات موجود میان شاهان و سردستگان ایرانی و مغول بود. او منتظر فرصتی مناسب بود و به‌دقت برنامه‌هایش را تنظیم می‌کرد. تنها در حدود پنجاه سالگی است که ناگاه بخش بزرگی از آسیای مرکزی و غربی را فتح می‌کند و به خاک و خون می‌کشد.<ref name="دانشنامه رشد">[http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=تیمور+لنگ&SSOReturnPage=Check&Rand=0 دانشنامه رشد، تیمور لنگ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181003125648/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B1+%D9%84%D9%86%DA%AF&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |date=3 اكتبراکتبر 2018 }}</ref>

تیمور در خانواده‌ای از قبایل [[برلاس]] در [[فرارود]] (ماوراءالنهر) و در شهر «کش» - از توابع [[سمرقند]] در [[ترکستان]] ([[آسیای مرکزی]] و [[ازبکستان]] فعلی)- در ۷۳۶ ه‍.ق / ۱۳۳۵ م. متولد گردید و خیلی زود در سوارکاری و تیراندازی مهارت یافت.<ref name="لغت‌نامهٔ دهخدا" /> پدرش تراغای از ملاکین متوسط شهر کش بود.<ref name="ReferenceA" /> در ۷۶۱ ه‍.ق / ۱۳۶۰ م. فردی به نام [[تغلق تیمور]]، از نوادگان [[جغتای‌خان|جغتای]]، از ترکستان به [[ماوراءالنهر]] لشکر کشید. [[حاجی برلاس]] که دفاع از شهر کش - بعدها «شهر سبز» خوانده شد - را در مقابل این مهاجم دشوار یافت، دفاع از ولایت را به پسر [[تراغای]] - تیمور گورکان - سپرد. تیمور که در چنین آشوبی قدم به صحنه حوادث گذاشت در آن هنگام ۲۵ سال داشت. او از همان آغاز کار توانست با زیرکی و سیاست و با اظهار اطاعت نسبت به مهاجمان، شهر کش را از قتل و غارت نجات دهد. سپس با [[امیر حسین]] - نوادهٔ [[قزغن]] در [[کابل]] - بنای دوستی گذاشت و بالاخره خواهر او - [[اولجای ترکان]] - را به عقد ازدواج خود درآورد.<ref name="دانشنامهٔ رشد">[http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=تیمور+لنگ&SSOReturnPage=Check&Rand=0 دانشنامهٔ رشد، تیمور لنگ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181003125648/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B1+%D9%84%D9%86%DA%AF&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |date=3 اكتبراکتبر 2018 }}</ref>

تیمور به سبب همین خویشاوندی در خانوادهٔ امیر حسین به «گورکان» (به معنای داماد) مشهور شد. با این حال دوستی تیمور با امیر حسین دیری نپایید و با مرگ اولجای ترکان جنگ بین این دو امیر اجتناب‌ناپذیر شد. در آخرین نبرد، قلعهٔ هندوان نزدیک [[بلخ]]، به محاصرهٔ سپاه تیمور درآمد و امیر حسین مغلوب شد و به قتل رسید. با این پیروزی، تیمور در بلخ به فرمانروایی مستقل رسید (رمضان ۷۷۱ ه‍.ق / آوریل ۱۳۷۰ م) و خود را صاحبقران خواند. چهار تن از زنان امیر حسین را نیز به ازدواج خود درآورد و باقی را به سرداران بخشید. پس از آن به ماوراءالنهر رفت و سمرقند را پایتخت خویش ساخت.<ref name="دانشنامهٔ رشد" />

پس از قدرت یافتن یا شاید در زمان جانشینانش نسب او را به [[چنگیزخان|چنگیز خان]] [[مغول]] می‌رساندند. این بدان جهت بود که می‌خواستند خود را جانشینان چنگیز قلمداد کنند.<ref name="دانشنامهٔ رشد" />

تیمور که فرد هوشیار و فرصت‌طلبی بود، توانست به‌زودی با شکست امیر حسین از نوادگان قزغن در کابل که مدعی منصب اجدادی خود بود، بلخ را تسخیر کند و به این ترتیب حکومت مستقلی تشکیل دهد (رمضان ۷۷۱ ه‍.ق / آوریل ۱۳۷۰ م). او سپس خود را «حافظ قرآن» خواند. پس از آن تیمور طی پنج سال از ۷۷۲ تا ۷۷۷ ه‍.ق / ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ م، سه بار به [[خوارزم]] و پنج بار به قلمرو خانان جَثَه در آن سوی [[سیحون]] لشکر کشید. با این حال فتح خوارزم ده سال پس از آغاز سلطنتش ممکن شد و عاقبت آنجا را ویران کرد.<ref name="دانشنامهٔ رشد" />

تیمور دشت [[قفچاق]] و [[مغولستان]] را فتح کرد و در سال ۷۸۳ ه‍.ق فرزند ده‌ساله خود، [[میران شاه]]، را با سپاهی مأمور تسخیر [[خراسان بزرگ|خراسان]] کرد و خود نیز به آن‌ها پیوست. تیمور [[نیشابور]] و [[هرات]] را تصرف کرد و در هرات از سرهای مردم مناره‌ها ساخت. سپس [[مازندران]] را که تا سال ۷۵۰ ه‍.ق در تصرف [[باوندیان]] بود و این زمان [[مرعشیان]] بر آن حکومت می‌کردند، تسخیر کرد.<ref name="دانشنامهٔ رشد" /><ref>{{Cite book | last =مجد| first = مصطفی | authorlink = | title = [http://www.rasekhoon.net/books/show-449458.aspx ظهور و سقوط مرعشیان]| year = ۱۳۸۸ | publisher = نشر رسانش | isbn = 978-600-5011-15-9 | ref = harv}}</ref>

در یورشی سه ساله که از ۷۸۸ تا ۷۹۰ ه‍.ق طول کشید [[آذربایجان (ایران)|آذربایجان]]، [[ارمنستان]]، [[گرجستان]] و [[شروان]] را نیز تصرف کرد و در سال ۷۹۳ ه‍.ق مردم [[خوارزم]] را قتل‌عام کرد.<ref name="دانشنامهٔ رشد" />

حملهٔ پنج‌ساله او میان سال‌های ۷۹۴ تا ۷۹۸ ه‍.ق صورت گرفت و پس از آن حکومت هر شهر را به یکی از فرزندان یا خویشاوندان خود سپرد. سپس [[مسکو]] را گشود و عازم [[هندوستان]] شد. در سال ۸۰۱ ه‍.ق آن جا را تصرف کرد و صدهزار نفر را به قتل رساند. پس از تقسیم شهرها و نواحی تصرف‌شده، به سمرقند بازگشت.<ref name="دانشنامهٔ رشد" />

لشکرکشی تیمور به [[ایروان]] از سال ۸۰۲ تا ۸۰۷ هجری قمری (۱۳۹۹ تا ۱۴۰۴ میلادی) طول کشید. تیمور در طول این لشکرکشی‌ها، شهرهای [[حلب]]، [[دمشق]] و [[بغداد]] را نیز تصرف کرد. تیمور در اواخر سال ۸۰۲ ه‍.ق (۱۴۰۰ میلادی) پیش از حمله به جانب [[سیواس]]، همسران و تعدادی از شاهزادگان را تحت سرپرستی [[عمر بهادر]]، پسر [[میران‌شاه|میران شاه]]، به سمرقند فرستاد.<ref name="ReferenceB" />

تیمور پس از ۳۶ سال سلطنت و بر جا گذاشتن قلمروی گسترده از خود ۳۱ پسر، نوه، نبیره و نبیره‌زاده باقی گذاشت.<ref>خواندمیر، ۱۳۱۷ ه‍.خ صص ۳۳۹–۳۴۰</ref> تیمور از ۷۷۸ ه‍.ق / ۱۳۷۷ م. تا هنگام مرگش در ۸۰۷ ه‍.ق / ۱۴۰۵ م، به مدت ۲۹ سال، جهانی را با تهاجمات و یورش‌های مکرر و با خشونتی وصف‌ناپذیر، در هم کوبید و بنیان [[تیموریان]] ایران را گذاشت که بلافاصله پس از مرگش، انحطاط و زوال و تجزیهٔ آن آغاز شد. بدین ترتیب فتوحات تیمور که به قیمت خونریزی‌های دهشت‌بار و ویرانی‌های بسیار به دست آمد، دیری نپایید. قلمرو تیمور با ظهور دو طایفهٔ ترکمان - [[قراقویونلو]] و [[آق قویونلو]] - تجزیه و بعدها توسط [[صفویان|دولت صفوی]] یکپارچه و متمرکز شد.<ref name="دانشنامهٔ رشد" /> هر چند به واسطهٔ [[ظهیرالدین محمد بابر]]، از نوادگان تیمور، دودمان شاهی [[گورکانیان هند]] یا «امپراتوری مغول هند» در سرزمین هندوستان بنا گذاشته شد که سرنوشت گورکانیان در هند بسیار متفاوت بود.

موارد بسیار زیادی از قتل‌عام‌ها و خشونت‌های تیمور را در منابع تاریخی آورده‌اند. اما تیمور علاوه بر آن، بسیاری از هنرمندان و دانشمندان شهرهای فتح‌شده را به پایتخت خود یعنی [[سمرقند]] می‌آورد. تیمور بسیاری از نقاشان برجسته و استادان معماری، فقیهان و نظایر آن‌ها را به سمرقند آورد، که ایشان نقش بزرگی در تحولات بزرگ هنری و فرهنگی در عصر پس از تیمور داشتند.<ref name="دانشنامهٔ رشد" />

تمام تاریخ‌دانان و سفرنامه‌نویسان، [[هارولد لمب]] و [[کلاویخو]] و دیگران در این نکته هم‌رای اند، که تیمور همه جا را فتح می‌کرد تا بتواند سمرقند را چون شهری رؤیایی بسازد. گفته می‌شود ثروت امیر تیمور از طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی و جواهرات، آن قدر زیاد بود که می‌توانستند سطح زمین را با سکهٔ طلا فرش کنند و هر روز هزار [[مثقال]] طلا خرج آشپزخانه و شربت‌خانهٔ خصوصی او بود. بیرحم‌تر از این مرد در جهان یافت نمی‌شد و اگر مقابل چشم او صدهزار مرد و زن و کودک را سر می‌بریدند کوچک‌ترین تأثیری در او نمی‌کرد. او خیلی به دینداری اهمیت می‌داد و در جامعهٔ اسلامی مورد توجه مردم و علما قرار گرفت.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

تیمور به رسم ایلیاتی درون چادر یا اگر هم در قصر سلطنتی بود روی زمین غذا می‌خورد. چون از نسل صحراگردان آسیای مرکزی بود غذای او اغلب کباب گوشت کره اسب بود. پیرو یکی از مذاهب اهل تسنن بود و به گفتهٔ خودش از چهل‌سالگی حتی یک‌وقت از پنج وقت نمازش قضا نمی‌شد مگر در هنگام جنگ. او برای ساختن سمرقند و قصرها و مساجد آن از تمام شهرهای ایران هنرمندان و صنعتگران را به آن جا برد. وقتی می‌خواست شهر زادگاه خویش کَش را تجدید بنا کند، دو تن از معماران به او قول داده بودند، که در موقع معینی ساختمانی را تمام خواهند کرد، اما موفق نشدند، تیمور آن دو را گردن زد. در ادارهٔ کشور و انتصاب فرماندهان ویژگی‌هایی داشت که به خوبی جدیت او را نمایان می‌ساخت. کسی را به فرماندهی سپاه انتخاب می‌کرد، که از نظر منش و شخصیت سنگدل‌تر، دیندارتر و بی‌رحم‌تر باشد.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

وقتی که لرستان را در ۱۳۸۵ م. / ۷۸۷ ه‍.ق فتح کرد جنگجویانی را که در [[خرم‌آباد]] در برابر او پایداری کرده بودند، زنده از پرتگاه‌های بلند به درون دره‌ها پرتاب کرد.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

در ۱۹۴۱ م. هم‌زمان با حملهٔ هیتلر به شوروی که نزد روس‌ها به جنگ میهنی مشهور شد، خاورشناسان شوروی قبر تیمور را شکافتند تا بتوانند از روی شکل جمجمه‌اش مجسمهٔ او را بسازند. بعد از ۵۷۵ سال اسکلت او سالم بود و پای چپش کوتاه‌تر از پای راستش بود و روی جمجمه‌اش هنوز مقداری از ریش او که حنایی رنگ بود وجود داشت.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

شهر اصفهان از نظر آبادی و صنعت و هنر در مرکز [[فلات ایران]] برای کلیهٔ کسانی که به ایران هجوم می‌آوردند، مورد توجه بود. تیمور زمانی که در [[خراسان بزرگ|خراسان]] بود دچار نوعی بیماری شد که پزشکان تشخیص دادند که این بیماری ناشی از گرمی مزاج است و تنها آبلیموی [[شیراز]] است که رفع این بیماری می‌کند. تیمور از این جهت نامه‌ای به [[شاه منصور]] از [[آل مظفر]] فرستاد و از او خواست، که چندین ظرف بزرگ آبلیموی شیراز به‌سرعت به خراسان بفرستد. شاه منصور در جواب تیمور نوشت: «من دکان عطاری ندارم که تو مرا تحقیر می‌کنی و خیال می‌کنی که از نسل چنگیز هستی و من برای تو آب لیمو بفرستم. این کار خیال باطلی است. اگر هم آبلیموفروش بودم برای تو نمی‌فرستادم.» در آن زمان آل مظفر بر کرمان، شیراز، اصفهان و خوزستان فرمانروا بودند و مرکز حکومت آنان شیراز بود. حاکم اصفهان عموی [[سلطان زین‌العابدین]] پادشاه مظفر بود و نظر داشت که اگر تیمور به اصفهان حمله کند ما باید دروازه‌های شهر را روی او باز کنیم ولی شاه منصور مظفری اعتقاد داشت که باید در مقابل تیمور ایستادگی کرد.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

در آن موقع اصفهان دارای دیوار و برج و باروی محکمی بود که قطر آن، آن قدر پهن بود که یک گاری می‌توانست روی دیوار شهر حرکت کند. تیمور لنگ از راه همدان و گلپایگان خود را به [[خمینی‌شهر|سِدهٔ اصفهان]] (خمینی شهر کنونی، شهری نزدیک اصفهان) رسانید و در آنجا پس از کسب اطلاعات وسیعی از وضعیت اصفهان، شهر را از بهار سال ۷۸۹ ه‍.ق محاصره کرد. علمای شهر به اتفاق حاکم شهر توافق کردند که از تیمور امان بخواهند و در عوض به او باج و خراج بدهند تا شهر دچار قتل و کشتار نشود. در این موقع امیرمنصور مظفری برای جمع‌آوری سپاه از طریق شیراز به خوزستان به‌ویژه [[دزفول]] رفت.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

امیر حملهٔ خود را آغاز کرد و حدود هفتاد هزار نفر را کشت و بچه‌های یتیم زیادی در شهر به جا ماندند. تیمور ابتدا مردم باقی‌مانده را وادار کرد که کشته‌شدگان تاتار را دفن کنند. در نزدیک مسجد جامع اصفهان در یک منطقهٔ مرتفع تمام بچه‌های کشته‌شدگان توسط یکی از بزرگان شهر جمع‌آوری شدند. امیرتیمور وقتی که به سمت کودکان نظر کرد، پرسید که این نگون‌بختان خاک‌نشین کیستند؟ آن مرد بزرگ گفت: کودکان بینوا هستند که پدر و مادرشان به تیغ سربازان تو هلاک شده‌اند. تیمور چیزی نگفت و به آن سویی راند و چنان نمود که ایشان را ندیده‌است.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

پس از این قتل‌عام، تیمور با سپاهیان خود به سمت شیراز حرکت کرد. اهالی شهر دروازه‌ها را گشودند در حالی که ملک منصور از آل مظفر در دزفول بود. او بعد از آن که هر کس از آل مظفر را که در شیراز اسیر نموده بود کشت به مردم صدمه‌ای وارد نکرد و شاعر بزرگ شیراز یعنی [[حافظ]] را خواست و به او گفت که من قسمت بزرگی از جهان را به ضرب شمشیر گشودم و هزاران شهر را ویران کردم تا پایتخت‌های خود را آباد و زیبا کنم و تو آن را که سمرقند باشد به خال هندویی می‌بخشی. خواجه فی‌البداهه جواب داد، ای سلطان این بخشش‌های بی‌جا بود که مرا به این روزگار فلاکت بار انداخت. تیمور از این جواب حافظ خوشش آمد و او را بخشید و انعامی به او داد.<ref name="روزنامهٔ شرق" />

این شخص [[خلیل سلطان]]، پسر دیگر تیمور بود<ref name=ToolAutoGenRef2 /> و در آن هنگام با لشکر تیمور همراه و حاضر شده بود. البته این اقدام هم فایده‌ای نبخشید و به زودی با مخالفت بازماندگان مواجه شد. به‌تدریج این اختلافات طولانی شد و دامنه پیدا کرد. چنان‌که در اندک مدتی، این توطئه‌ها و تحریکات، میراث عظیم تیمور را به حکومت‌های مستقل و متخاصم تبدیل کرد.<ref name="دانشنامهٔ رشد، جانشینان تیمور">[http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=جانشینان+تیمور&SSOReturnPage=Check&Rand=0 دانشنامهٔ رشد، جانشینان تیمور] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181003125514/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%B4%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%86+%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B1&SSOReturnPage=Check&Rand=0 |date=3 اكتبراکتبر 2018 }}</ref>

بر خلاف چنگیزخان که پسرانش بلافاصله بعد از او، با ولیعهدی که او برگزیده بود کنار آمدند و با حفظ اتحاد، از فروپاشی امپراتوری جلوگیری کردند، بازماندگان تیمور به درگیری با هم پرداختند. بازماندگان تیمور که بیشتر نوادگان او بودند، پس از مرگش به مخالفت با یکدیگر پرداختند و قلمرو وسیعی را که او با وجود آن همه جنگ و شقاوت به هم پیوند داده بود، تجزیه نمودند.<ref name="دانشنامهٔ رشد، جانشینان تیمور" />