تاریخ‌نگاری قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
←تفسیر سنتی مسلمانان: افزودنِ دیدگاه نصر |
تصحیح نگارشی و بهبود جزئی برچسب‌ها: متن دارای ویکی‌متن نامتناظر ویرایشگر دیداری |
||
خط ۲۹:
==== آغاز قرن بیست و یکم: اهمیتِ تاریخِ قبل از محمد و حضورِ مسحیتِ سریانی ====
پژوهش‌های دهه هفتاد میلادی باعث تسریع در مطالعات قرآن از دهه ۱۹۹۰ می‌شود. تا ابتدای قرن بیست و یکم، پژوهشگران بر اهمیت تأثیر یهودیت بر قرآن متمرکز بودند، اما از سال ۲۰۰۰ به بعد، برخی پژوهشگران متوجه شدند که حضور مسیحیتِ زبانِ سریانی بسیار مهم‌تر است. امروزه مشخص است که برخی از اساسی‌ترین مفاهیمِ قرآن، از جمله کلمه قرآن (از qoryana به معنی کتابِ دعا) سوره، آیه، صلاة، زکات و … از ادبیاتِ مسیحتِ سریانی وارد عربی شده‌اند. کلماتی مانند حج و عمره نیز از ادبیاتِ دینی یهودیت وارد شده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Mohammad Ali Amir-Moezzi, " Le Coran: comment a-t-il été écrit ?» , L'Histoire, juin 2020, p. 32-45, p.34}}</ref> همچنین با اکتشافات و پژوهش‌های مختلف، امروز برای پژوهشگران مشخص است که برخلاف آنچه که به شکل متاخر نوشته‌های مسلمانان ابراز داشتند، در سرزمین اعراب قبل از اسلام ملقب به «[[جاهلیت|دوران جاهلیت]]»، نه هرج و مرج و بت پرستی بود، و نه اسلام آغاز یکتاپرستی عربی بود؛ در مقابل، در این سرزمین، ادیان مختلف یکتاپرست، از یهودیت و مسیحیِ سریانی وجود داشته‌اند.<ref name=":03">{{یادکرد کتاب|عنوان=M. Amir-Moezzi, " Le shi’isme et le Coran ", in Le Coran des historiens, T1, Cerf, Paris, 2019, p. 946}}</ref> به گفته [[کریستیان ژولین روبَن|کریستیان روبَن]]، باستان‌شناس، کتیبه‌شناس و متخصص تاریخ اعراب قبل از اسلام، از قرن چهارمِ بعد از میلادِ مسیح، هیچ نشانهٔ باستانی از حضور سنت‌های بت‌پرستی در این سرزمین یافت نمی‌شود؛ در مقابل سنگ‌نبشته‌های یهودی و مسیحی فراوان است، به‌ویژه در جنوب سرزمین عربستان و در دوران‌های از [[ابرهة بن صباح]] و [[حمیر]] که حضور این ادیان را در سطح بالای مفهومی قابل مشاهده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Christian Robin , " Le Coran: comment a-t-il été écrit ?» , L'Histoire, juin 2020, p.46}}</ref> پژوهشگری مانند گونتر لولینگ، با بررسی برخی از سروده‌های مسیحیِ سریانی، این فرضیه را مطرح کرد که بخشی از متن قرآن برآمده از سروده‌های مسیحیتِ سریانی هستند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.cairn.info/revue-etudes-2008-12-page-643.htm|عنوان=Origines et fixation du texte coranique}}</ref> پس از وی، برخی پژوهش‌های زبانی از پژوهش‌گرانی همچون [[کریستف لوکزنبرگ]]، تأثیر زیادِ مسیحتِ زبانِ سریانی بر روی نوشتار قرآن را نشان دادند. لوکزنبرگ در بررسی زبانی-تاریخی خودش این مسئله را مطرح می‌کند که بخش نخستین قرآن، یعنی مکی، برآمده از سروده‌های مسیحی است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Aux origines du Coran - Comment est né le texte sacré de l'islam - Herodote.net|نشانی=https://www.herodote.net/Comment_est_ne_le_texte_sacre_de_l_islam-synthese-1739.php|وبگاه=www.herodote.net|بازبینی=2021-03-04}}</ref> به عنوان مثال، چندین پژوهش زبانی و قرآنی - که امیرمعزّی آنها را «بسیار مستند» می‌داند - بر این نظر هستند که سوره قدر برآمده با تغییرات جزئی از سرودهٔ ''شبِ قدر/ولادت مسیحِ'' [[افرایم سوری]] است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Mohammad-Ali Amir-Moezzi, " " La Nuit du Qadr " (Coran, sourate 97) dans le Shi’isme ancien ", MIDÉO, 31 {{!}} 2016, 181-204.}}</ref>
در سال‌های نخستینِ قرنِ بیست و یکم، [[آلفرد لویی پرِمَر]]، متخصص فرانسوی تاریخ اسلام و عرب در پژوهش‌های خود این مسئله را مطرح می‌کند که در قرن هفتم میلادی، اگر ترجمه‌های عربی از کل کتاب‌های مقدس نبوده، اما گزیدهٔ نقل قول‌های کتب مقدس و نوشته‌های آخرالزمانی یهودی یا مسیحی در سرزمین عربستان وجود داشته و حضور ادیان یهودی و مسیحی واضح است. از نظر او، با توجه به داده‌هایی که وجود دارد، محمد مانند بسیاری دیگر در آن زمان و مکان، کم و بیش به یک فرقه از گروه‌های یهودی-مسیحی تعلّق داشته‌است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Amir-Moezzi M. «Le shi’isme et le Coran ", Le Coran des Historiens, t.1, 2019, p.948.}}</ref> [[گیوم دی]] نیز، محمد و پیام او را یک یگانه‌پرستی یهودی-مسیحی می‌داند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Amir-Moezzi M. «Le shi’isme et le Coran ", Le Coran des Historiens, t.1, 2019, p.949}}</ref>
==== توجه پیامِ آخرالزمانی محمد و منابعِ نخستین شیعیان ====
در اوایل قرن بیستم، [[پُل کازانوا]]، مورخ و باستان‌شناس و استاد کُلِژ دُ فرانس، بر روی وجه [[آخرالزمان|آخرالزمانی]]ِ پیام محمّد تأکید کرد، مسئله‌ای که در آن زمان توجه دیگران را به خود جلب نکرد. اما در سال‌های اخیر، برخی پژوهشگران، از جمله [[محمدعلی امیرمعزی|محمدعلی امیرمعزّی]]
محمدعلی امیر معزی، در پژوهش‌های تاریخی-انتقادیِ خود، به نکاتی از جمله بازخوانی گفته‌های شیعیانِ نخستین و اهمیت جنگ و خشونتِ صدر اسلام در شکل‌گیری نسخهٔ رسمی قرآن اشاره می‌کند. این پژوهش‌ها نه تنها از وجه تاریخِ شیعه اهمیت زیادی دارند، بلکه توانسته‌اند برخی محدودیت‌ها برای شناخت مناسب از تاریخ صدر اسلام را رفع کنند؛ به ویژه هنگامی که در کنار پژوهش‌های افرادی همچون [[ویلفرد مادلونگ]] قرار می‌گیرند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Jan M.F. Van Reeth, " Le Coran silencieux et le Coran parlant: nouvelles perspectives sur les origines de l’islam ", Revue de l’histoire des religions, 3 {{!}} 2013, 385-402, p. 394.}}</ref> به گفته امیرمعزّی، یک تحقیق تاریخی که فقط بر اساس نوشته‌های اهل سنت انجام شده باشد، معیارهای تحقیق علمی را برآورده نمی‌کند؛ منابع شیعه گرچه درون‌مایه‌ای ایدئولوژیک (مانند نوشته‌های اولیه اهل سنت) دارند، اما با تحقیقات تاریخی-انتقادی سازگارتر هستند؛ متونی که کمتر از منابع اهل سنت شناخته شده‌اند و کمتر نیز مورد تحقیقِ پژوهشگران قرار گرفته‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=M.A Amir Moezzi, Le Coran silencieux et le Coran parlant, p. 19-27}}</ref> به گفته او، منابع سنی تلاش کرده‌اند که جدال‌ها پیرامون مناقشات متن اولیه قرآن را پنهان می‌کند. اما با این حال، منابع شیعه و حتی برخی از منابع سنی، حاوی گزارش‌ها و روایت‌هایی در بابِ تحریفِ قرآن هستند.<ref name=":5">Amir-Moezzi M. , Dye G. , ''Le Coran des historiens'', t.1 2019. "introduction".</ref><ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=Mohammad Ali Amir-Moezzi, Le Coran silencieux et le Coran parlant, histoire de l'écriture à travers l'étude de quelques textes anciens, dans: sous la direction de Mehdi Azaiez et la collaboration de Sabrina Mervin, Le Coran, nouvelles approches, CNRS éditions, 2013, p. 57-98, p.77}}</ref>
بر اساس پژوهش‌های امیرمعزّی، مجموعه اتفاق‌های مهم در تاریخ صدر اسلام برای فهم شکل‌گیری قرآن بسیار مهم است؛ از جمله پیام آخرالزمانی محمد و حضور سنگین آن در قرآن، انتخاب علی به عنوان جانشین، سیمای مسیحایی علی بر اساسِ گواه تعدادِ بسیار زیادی از متون، نوعی کودتا علیه علی، کشتن علی و عدم وقوع آخرالزمان، خشونت و دعواهای سیاسیِ فزاینده میان اعراب، کشتن فرزندان علی (حسن و حسین) و فتوحات بسیار سریع اعراب.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Amir-Moezzi M. «Le shi’isme et le Coran ", Le Coran des Historiens, t.1, 2019, p.950-4}}</ref> تمامی این موارد باعث شد که در دوران عبدالملک بن مروان که دارای یک امپراطوری عرب بود، در جدال‌های درونی و بیرونی، بازخوانی جدیدی از پیام و سیمای محمد برای مشروعیت بخشیدن به قدرت خویش و ساختن «یک حافظه جمعی جدید» شکل بگیرد؛ از جمله زدودن ویژگی‌های مسیحایی موجود (démessianisation)، سیمای محمد به عنوان آخرین پیامبر و دارای پیامی «عمومی» ، انتخاب کتابی رسمی و مستقل از ادیان دیگر به نام «مصحف عثمان» و شکل‌گیری حدیث، اعلام پیروان محمد به عنوان «مسلمان» و مقدس‌سازی شهرهای بیت‌المقدس، مکه و مدینه برای این پیروان.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Amir-Moezzi M. «Le shi’isme et le Coran ", Le Coran des Historiens, t.1, 2019, p.957}}</ref><ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=Mohammad Ali Amir-Moezzi: " Plusieurs versions du Coran ont précédé la religion islamique impériale " – PHILITT|نشانی=https://philitt.fr/2020/02/11/mohammad-ali-amir-moezzi-plusieurs-versions-du-coran-ont-precede-la-religion-islamique-imperiale/|وبگاه=philitt.fr|بازبینی=2021-01-31|کد زبان=fr-FR}}</ref> همچون [[آلفرد لویی پرِمَر]]، امیرمعزّی نیز بر روی شواهد تاریخی و وجه سیاسی این دوران توجه می‌کند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Alfred-Louis de Prémare, Les Fondations de l’islam. Entre écriture et histoire, Paris, Le Seuil, 2002, p.293}}</ref> بر اساس پژوهش‌های معزّی، عبدالملک با دلایل
Paris, CNRS Éditions, 2013, p.78}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=M.A Amir Moezzi, le chi'isme et le Coran, in le coran des historiens, I, CERF, 2019 Paris, p.934}}</ref>
خط ۴۹:
=== نگرش‌های روش‌شناختی ===
==== تفسیر سنتی مسلمانان ====
{{اصلی|تفسیر قرآن}}بر اساس رایج‌ترین روایت در سنت اسلامی و اقوال مشهور، تصمیم به جمع‌آوری قرآن بلافاصله بعد از درگذشت محمد در سال ۱۱ هجری، در زمان ابوبکر، خلیفهٔ اول، گرفته شد. بر اساس این روایات، نسخه‌ای رسمی و وفادار به گفته‌های محمد وجود داشت، اما شکل‌گیری نهایی آن تا اواخر خلافت عثمان، تقریباً سی سال پس از محمد، به درازا کشید.<ref name=":1">Déroche Fr. , "Études occidentales sur le Coran", dans ''Dictionnaire du Coran'', Paris, 2007, p. 286 et suiv.</ref> بر اساس این تفسیر سنتیِ مومنینِ مسلمان، «قرآن کلام خدا، نازل شده بر محمد به واسطه جبرئیل است.» در این نگرش و بر اساس نسخ و اسباب نزول، قرآن در طول ۲۳ سال در مکه و مدینه نازل شده‌است. رویکردِ مفسران سنتیِ مسلمان از خوانش قرآن، بر همین روایات بنا
=== روش تاریخی-انتقادی ===
{{اصلی|روش تاریخی-انتقادی}}در مقابل این سنتِ شکل‌گرفته از روایات، متخصصان متن و تاریخِ جمع‌آوری قرآن، در تاریخ‌گذاری متوجه شدند که مشکلات و تضادهایی در نوشته‌های مسلمانان هست؛ به‌ویژه به دلیل فاصلهٔ میان تاریخ پذیرفته‌شدهٔ سنتیِ نگارش نهایی قرآن (در دورهٔ خلافت عثمان، از سال ۲۳ تا ۳۵ هجری) و اولین منابعی که این اطلاعات را گزارش کرده‌اند؛ این تفسیر سنتی از تاریخِ قرآن برگرفته از آثارِ [[محمد بخاری]] (درگذشت ۲۵۶ق)، [[عمر بن شبه]] (درگذشت ۲۶۳ق) و [[ابوداوود سلیمان]] (درگذشت ۲۷۵) است که مجموعه روایاتی از تاریخِ قرآن را ذکر می‌کنند و گمان می‌رود که بیشتر آنها به [[زهری]] (درگذشت ۱۲۴ق) برسد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Guillaume Dye, XIX. Le corpus coranique, in le coran des historiens, CERF, Paris, p. 856}}</ref> به گفته امیرمعزّی، ''المصنف'' نوشته [[عبد الرزاق صنعانی]] (درگذشت ۲۱۱ق) و ''الردة و الفتوح'' از [[سیف بن عمر]] (درگذشت ۲۰۰ق) نشانِ آشکاری از تثبیت شدن سنت کتابت حداقل تا آغاز قرن دوم و حتی پایان قرن اول هجری می‌دهند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=محمدعلی امیرمعزی، "یک متن و تاریخی رازآمیز". ترجمه مجید منتظرمهدی، هفت آسمان، 11, 42, 1388, 35-56. صفحه 39.}}</ref>
مسئله دیگر چگونگی حضور مفاهیم و عناصر ادیان دیگر به ویژه مفاهیمِ مسیحتِ سریانی در متن قرآن بوده‌است؛ مسیحیتی که در زمان شکل‌گیری قرآن، در حجاز حضوری حاشیه‌ای داشته‌است.<ref name=":0"/>
خط ۶۹:
=== رویکردها ===
از رویکردهای مورد استفاده نزد پژوهشگران قرآنی، می‌توان به [[همزمانی و درزمانی|درزمانی]] و [[روش تاریخی-انتقادی|رویکرد تاریخی-انتقادی]]؛ و همچنین رویکرد [[همزمانی و درزمانی|همزمانی متون]]
== نقد تاریخ‌نگاری تاریخی-انتقادی ==
| |||