ویکی‌پدیا

دیوان حافظ: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
[نسخهٔ بررسی‌نشده][نسخهٔ بررسی‌نشده]
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
ویرایش و تصحیح (جزئی)
+ افزودن مطلب
خط ۲۱:
'''''دیوان حافظ''''' کتابی است مشتمل بر همه اشعار باقی‌مانده از حافظ. بیشترِ این شعرها به [[زبان فارسی]] است، اما اشعار [[تلمیع|ملمع]] (به زبان فارسی و عربی) و یک غزل تمام [[زبان عربی|عربی]] هم در آن به چشم می‌خورد. مهمترین بخش این دیوان، [[غزل|غزلیات]] است. شعرهایی در دیگر قالب‌های شعری مانند [[قطعه (شعر)|قطعه]]، [[قصیده]]، [[مثنوی]] و [[رباعی]] هم در این دیوان هست. هیچ نشانه‌ای مبنی بر نابودی بخش عمده‌ای از اشعار حافظ در دست نیست و علاوه بر این، حافظ در زمان حیاتش شهرت زیادی داشته‌است؛ بنابراین زیاد نبودنِ تعداد شعرهای موجود در دیوان نشان می‌دهد که او شاعر پرکاری نبوده‌است. شمار همهٔ غزل‌هایی که به‌طور کلی مورد پذیرش واقع شده‌اند، کمتر از ۵۰۰ غزل هستند: ۴۹۵ غزل در [[ویرایش قزوینی و غنی]]، ۴۸۶ غزل در [[ویرایش دوم خانلری]] و ۴۸۴ غزل در [[ویرایش سایه]].
 
''دیوان حافظ'' حافظ،، به احتمال زیاد، نخستین بار پس از مرگ او، توسط [[محمد گلندام]] گردآوری شده‌است. البته بعضی از گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که حافظ دیوان خود را در ۷۷۰ ه‍. ق، یعنی بیش از بیست سال قبل از مرگش ویرایش کرده‌است. اما هیچ دست‌نویسی از این نسخه وجود ندارد. چندین نسخهٔ خطی شناخته‌شده در ایران، اروپا و جاهای دیگر موجودند که تاریخ آن‌ها از ربع دوم و سوم سدهٔ پانزدهم میلادی، یعنی از سی تا شصت سال پس از مرگ شاعر است و قابل اطمینان‌ترین آن‌ها کمتر از ۵۰۰ شعر دارند، درحالی‌که نسخه‌های بعدتر دارای ۶۰۰ شعر و فراتر از آنند. در سال ۱۹۵۸ [[پرویز ناتل خانلری]] دست‌نویسی متعلق به حدود ۸۱۳ ه‍.ق منتشر کرد که دربردارندهٔ ۱۵۲ شعر در شرایط متنی خوب است. نسخه‌های خطی اشتقاقی، گاهی با شرح‌های فارسی، ترکی یا اردو، در طول چهار سدهٔ بعدی ادامه یافت. اشعارِ حافظ در چهار قالبِ [[مثنوی]]، [[قصیده]]، [[غزل]] و [[قطعه (شعر)|قطعه]] هستند. در شعرِ حافظ از ۲۳ [[وزن شعر فارسی|وزن]] و ۱۰ [[بحر (شعر)|بحرِ]] [[علم عروض|عَروضی]] استفاده شده است.
 
بر اساس ''[[کتابشناسی حافظ]]'' گردآوری [[مهرداد نیکنام]] — که نوشته‌ها دربارهٔ حافظ و دیوانش از آغاز تا سال ۱۳۶۷ را دربرمی‌گیرد — ترجمه‌های دیوان یا بخشی از آن به زبان‌های [[زبان اردو|اردو]]، [[زبان پنجابی|پنجابی]]، [[زبان سندی|سندی]]، [[زبان عربی|عربی]]، [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] در [[هند]] و [[پاکستان]]، دیوان و گزیدهٔ آن، و تنظیمِ اشعار برای آواز به زبان‌های انگلیسی، [[زبان فرانسه|فرانسه]]، [[زبان آلمانی|آلمانی]]، [[زبان روسی|روسی]]، [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[زبان بلغاری|بلغاری]]، [[زبان چکی|چکی]]، [[زبان چینی|چینی]]، [[زبان دانمارکی|دانمارکی]]، [[زبان هلندی|هلندی]]، [[زبان فنلاندی|فنلاندی]]، [[زبان یونانی|یونانی]]، [[زبان مجاری|مجاری]]، [[زبان ایتالیایی|ایتالیایی]]، [[زبان لاتین|لاتین]]، [[زبان لیتوانیایی|لیتوانیایی]]، [[زبان نروژی|نروژی]]، [[زبان لهستانی|لهستانی]]، [[زبان پرتغالی|پرتغالی]]، [[زبان رومانیایی|رومانیایی]]، [[زبان صربی|صربی]]، [[زبان سوئدی|سوئدی]]، [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] و [[زبان ترکی استانبولی|ترکی]] در این سال‌ها به‌دست آمده‌است.
خط ۲۸:
 
== جامع دیوان و مقدمه‌اش ==
''دیوان حافظ''، به احتمال زیاد، نخستین بار پس از مرگ او، توسط [[محمد گلندام]] گردآوری شده‌است.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۹۵|ک=ذهن و زبان حافظ|ص=۲۶۵–۲۶۷}}</ref> البته بعضی از گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که حافظ دیوان خود را در ۷۷۰ ه‍. ق، یعنی بیش از بیست سال قبل از مرگش ویرایش کرده‌است. اما هیچ دست‌نویسی از این نسخه وجود ندارد. چندین نسخهٔ خطی شناخته‌شده در ایران، اروپا و جاهای دیگر موجودند که تاریخ آن‌ها از ربع دوم و سوم سدهٔ پانزدهم میلادی، یعنی از سی تا شصت سال پس از مرگ شاعر است و قابل اطمینان‌ترین آن‌ها کمتر از ۵۰۰ شعر دارند، درحالی‌که نسخه‌های بعدتر دارای ۶۰۰ شعر و فراتر از آنند. در سال ۱۹۵۸ [[پرویز ناتل خانلری]] دست‌نویسی متعلق به حدود ۸۱۳ ه‍.ق منتشر کرد که دربردارندهٔ ۱۵۲ شعر در شرایط متنی خوب است. نسخه‌های خطی اشتقاقی، گاهی با شرح‌های فارسی، ترکی یا اردو، در طول چهار سدهٔ بعدی ادامه یافت.<ref>{{پک|Wickens|1986|ف=Ḥāfiẓ|ک=Encyclopedia of Islam 2|زبان=en}}</ref>
 
با توجه به نسخه‌های قدیمیِ به‌دست‌آمده، روشن شده است که جز جامعِ دیوان، [[محمد گلندام]]، چند تنِ دیگر نیز در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون این دیوان را گردآورده‌اند. این دیدگاه با توجه به نبودِ مقدمه در بسیاری از نسخه‌های قدیمی، چندگانگی در اندازهٔ غزل‌ها، قصیده‌ها، قطعه‌ها، ساقی‌نامه و ترکیب‌بند، ترتیبِ غزل‌ها و ضبطِ ابیات، رسم‌الخط و به‌ویژه گردآوریِ نزدیک به ۵۰۰ نسخه از دیوان به‌دستورِ [[فریدون حسین میرزا بایقرا|ابوالفتح فریدون حسین میرزا بایقرا]] (د. ۹۱۵ ه‍.ق) و تدوین و تنفیحِ متنی تصحیح‌شده و پیراسته از دیوان تأیید می‌شود.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۲|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> این مقدمه تنها در نسخه‌های هند به‌تاریخ ۸۲۴ ه‍.ق و نیز نسخه‌های ۸۳۶ و ۹۲۱ ه‍.ق و سپس در نسخه‌های جدید با اختلاف‌هایی ریز و درشت دیده می‌شود. این در حالی است که نسخه‌ای بسیار کهن به‌تاریخ ۸۰۳ ه‍.ق — که تنها ۱۱ سال پس از درگذشتِ حافظ کتابت شده است — و هر ۶ نسخهٔ معیارِ کارِ [[محمد قزوینی]] و [[قاسم غنی]] و نیز ۹ نسخه میانِ سال‌های ۸۱۱ تا ۸۲۲ ه‍.ق این مقدمه را ندارند. از سوی دیگر بعید به‌نظر می‌رسد که در میانِ نزدیک به ۵۰۰ نسخهٔ گردآمده به‌دستورِ شاهزادهٔ بایقرایی، مقدمه‌ای چنین بوده باشد اما آن را در متنِ ویراسته نیاورده باشند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۲|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>
 
نامِ محمد گلندام که نویسندهٔ مقدمه عنوان می‌شود و از نخستین گردآورندگان دیوان هم بوده است، تنها در نسخه‌های تازه‌تر که کهن‌ترین‌شان نسخه‌ای به‌تاریخ ۹۹۴ ه‍.ق و دیگری متعلق به میانه‌های سدهٔ یازدهم هجری قمری است، دیده می‌شود. این نام در این نسخه‌ها پس از جملهٔ «و مسود این اوراق عفا الله عنه ما (عما) سبق» آمده است. هیچ‌یک از نسخه‌های قدیمیِ دارندهٔ این مقدمه، از نامِ محمد گلندام اثری ندارند. ازاین‌رو، محمد قزوینی، اصالتِ این نام را مشکوک دانسته است. در نسخهٔ هند به‌سال ۸۲۴ ه‍.ق پس از پایانِ دیوان و حاشیه‌اش، نامِ کاتب و گردآورندهٔ متن و حواشی، محمد بن سعید بن عبدالله القاری یاد شده است. از سوی دیگر، در جُنگی تهیه‌شده برای [[ابراهیم میرزا|ابوالفتح ابراهیم میرزا]] حاکمِ [[تیموری]]ِ [[فارس (سرزمین)|فارس]]، قصیده‌ای در مدحِ وی آمده که سراینده‌اش محمد گلندام ذکر شده است که این نتیجه را به‌دست می‌دهد شخصی شاعر با این نام بوده است که گویا جامع دیوان و نویسندهٔ مقدمه همو باشد. احتمال دیگر آن است که وی همان محمد بن سعید بن عبدالله القاری، و گلندام لقبش بوده باشد؛ به‌ویژه آنکه عنوانِ «[[قاری]]» نزدیکی‌اش با قرآن و شخصِ حافظ را به ذهن می‌آورد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۲–۵۹۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>
 
مقدمه در یکی از نسخه‌های معیارِ قزوینی و غنی، نزدیک به ۳ صفحه است که در توصیفِ حافظ و شعرش بوده است. این متن در دیگر نسخه‌ها و حتی نسخهٔ قدیمیِ هند دیده نمی‌شود. قزوینی با توجه به نوع و شیوهٔ نگارشِ مطلب، بعید می‌داند که تماماً الحاقی باشد. چنانچه این بخش زدوده شود، جملهٔ پس آن، جملهٔ پیش از آن را کامل می‌کند. ازاین‌رو به‌سختی می‌توان پذیرفت که این بخشْ نوشتهٔ نخستین جامعِ دیوان باشد. بااین‌حال و از دیگر سو، اگر این انتساب روشن شود، این نتیجه را به‌دست می‌دهد که شخصِ حافظ از شهرتْ اجتناب می‌ورزیده است. نکتهٔ دیگر در این مقدمه، عنوانِ «شهید» است که به حافظ اطلاق شده است. با آنکه این عنوان در نسخه‌های گوناگون آمده، اما علتِ انتسابش دقیقاً روشن نیست. احتمالی این است که شهید را در معنای اهلِ شهود و شاهد و حاضر و زنده و بصیر آورده‌اند. این معنیِ اخیر، بیت خودِ حافظ را نیز به ذهن می‌آورد: «حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو حافظ/ متیٰ ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها».<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>
 
== محتوا ==
''دیوان حافظ'' کتابی است مشتمل بر همه اشعار باقی‌مانده از حافظ. بیشترِ این شعرها به [[زبان فارسی]] است، اما اشعار [[تلمیع|ملمع]] (به زبان فارسی و عربی) و یک غزل تمام [[زبان عربی|عربی]] هم در آن به چشم می‌خورد. مهمترین بخش این دیوان، [[غزل|غزلیات]] است. شعرهایی در دیگر قالب‌های شعری مانند [[قطعه (شعر)|قطعه]]، [[قصیده]]، [[مثنوی]] و [[رباعی]] هم در این دیوان هست.<ref>{{پک|معین|۱۳۷۵|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۴۹۸|رف=شیرین۱}}</ref> هیچ نشانه‌ای مبنی بر نابودی بخش عمده‌ای از اشعار حافظ در دست نیست و علاوه بر این، حافظ در زمان حیاتش شهرت زیادی داشته‌است؛ بنابراین زیاد نبودنِ تعداد شعرهای موجود در دیوان نشان می‌دهد که او شاعر پرکاری نبوده‌است. شمار همهٔ غزل‌هایی که به‌طور کلی مورد پذیرش واقع شده‌اند، کمتر از ۵۰۰ غزل هستند: ۴۹۵ غزل در [[ویرایش قزوینی و غنی]]، ۴۸۶ غزل در [[ویرایش دوم خانلری]] و ۴۸۴ غزل در [[ویرایش سایه]]. اصالت رباعیات حافظ مورد تردید جدی است و ازاین‌رو همهٔ رباعیات از ویرایش سایه زدوده شده‌است.<ref>{{پک|de Bruijn|2002|ف=Hafez iii. Hafez’s Poetic Art|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[پرویز ناتل خانلری]] دربارهٔ رباعیات حافظ می‌نویسد: «هیچ‌یک از رباعیات منسوب به حافظ چه در لفظ و چه در معنی، ارزش و اعتبار چندانی ندارد و بر قدر و شأن این غزل‌سرا نمی‌افزاید.»<ref>{{پک|ناتل خانلری|۱۳۷۵|ک=دیوان حافظ|ج=۲|ص=۱۰۹۴|رف=ناتل۲}}</ref>
سطر ۱۴۸ ⟵ ۱۵۶:
 
== ابیات الحاقی ==
طبق پژوهش‌های انجام‌شده در سال‌های اخیر دربارهٔ دیوان حافظ، متونِ تصحیحیِ دیوان نسبت به سایر متون اصالتِ بیش‌تری دارد اما همچنان بدون شعرِ الحاقی نیست. این اشعار به دلایلِ گوناگونی به دیوان راه پیدا کرده‌اند:
 
* '''دستهٔ اول'''
اشعاری که به خطِّ حافظ از سوی جامعانِ دیوانش به‌خاطر عدمِ تلاشِ شخصِ حافظ برای گردآوریِ اشعارش به دیوان افزوده شده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۸|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ دوم'''
گروهی از اشعار است که متعلق به همشهری‌های حافظ و یا بعضی شاعرانِ معاصرش بوده و واردِ دیوانِ او شده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ سوم'''
این گروه از درهم‌آمیزیِ اشعار به‌خاطرِ وجودِ تخلص‌های یکسان و یا مشابه است. لقبِ «حافظ» نیز در طولِ تاریخ بسیار فراگیر بوده است و شاعرانِ بسیاری با این نام وجود داشتند اما هیچ‌کدام از هم‌نامانِ حافظ، به لحاظِ سطحِ بلاغت و اشعار، در درجه‌ای نبودند که با وی اشتباه گرفته شوند. بااین‌حال باز هم تعدادِ اندکی از اشعارِ حافظانِ دیگر به دیوان راه یافته است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ چهارم'''
مربوط به اشعاری است که در نسخه‌های قدیمیِ دیوانِ حافظ وجود ندارد و بعداً از سوی افرادِ مختلف به دیوان افزوده شده و شاملِ اشعارِ عادی تا قصایدِ مذهبی است که پس از فراگیر شدنِ تشیّع با اهدافِ دینی وارد دیوان شده‌اند. همهٔ این اشعار احتمالاُ به‌خاطرِ نبودنِ اشعارِ مشابه در دیوانِ حافظ بعداً افزوده شده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ پنجم'''
اشعاری که پس از مشهور شدنِ دیوانِ حافظ، برای بیشتر دیده شدن و یا شباهت به اشعارِ حافظ، به دیوان افزوده شده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ ششم'''
فارغ از همهٔ این‌ها در دیوانِ حافظ موارد بسیاری دیده می‌شود که کاتبانی که خود طبعی داشته‌اند، بنا به تشخیصِ خویش مبنی بر کاستیِ قافیه‌ای در برخی جاها، خود بیتی سراییده و به آن غزل اضافه می‌کردند؛ چنانکه در طبع‌های ذوقی مثل انجوی، قدسی و پژمان می‌توان دید.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ هفتم'''
آخرین دسته نیز متعلق به ابیاتی است که پس از فراگیریِ دیوانِ حافظ، به هدفِ کامل کردنِ دیوان و برای خالی نماندنِ بعضی حروفِ پایانیِ قوافی به دیوان وارد شده‌اند. مثلاً چون با قافیه‌های «صاد» و «ضاد» و «ط» و «ظ» در دیوانِ حافظ شعری وجود نداشت، کاتبان اشعاری را به آن افزوده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۸۰|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
 
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;" width="100%"
| colspan="7" style="background: #9ccbe2 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" |'''ابیاتِ الحاقیِ ''دیوانِ'' حافظ'''
|-
! style="background-color: #e6e6e6;" width="5%" | ردیف
! style="background-color: #e6e6e6;" width="40%" | ابیات یا غزل
! style="background-color: #e6e6e6;" width="55%" | توضیحات
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ اول
|-
| align="center" | ۱
| align="center" | رباعی مشهور [[کمال‌الدین اسماعیل]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|امشب ز غمت میان خون خواهم خفت|وز بستر عافیت برون خواهم خفت}}{{پایان شعر}}
| این شعر در بسیاری از نسخه‌های قدیمیِ دیوان وجود دارد اما اصالتاً متعلق به نسخه‌هایی از دیوانِ کمال‌الدین اسماعیل — از جمله در نسخهٔ چستربیتی به‌تاریخِ ۶۹۹ ه‍.ق — است که پیش از حیات حافظ نوشته شده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۸–۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| align="center" | ۲
| align="center" | تک‌بیت:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|تمنای من از عمر و جوانی|وصال توست وانگه زندگانی}}{{پایان شعر}}
| این شعر نیز به‌اشتباه در ضمنِ اشعارِ حافظ آمده و [[پرویز ناتل خانلری]] نیز به نقل از دو نسخهٔ قدیمی آن را در تصحیحِ خود آورده است؛ اما این شعر اصالتاً متعلق به [[خسرو و شیرین]]ِ [[نظامی گنجوی|نظامی]] است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ دوم
|-
| align="center" | ۳ و ۴
| align="center" | دو غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|گفتم که خطا کردی و تدبیر نه این بود|گفتا چه توان کرد که تقدیر چنین بود}}{{پایان شعر}}
و
{{شعر}}{{ب|برو به کار خود ای واعظ این چه فریادست|مرا فتاد دل از ره تو را چه افتادست}}{{پایان شعر}}
| متعلق به [[کلیات سلمان ساوجی|کلیاتِ]] [[سلمان ساوجی]]<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| align="center" | ۵ و ۶
| align="center" | دو غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است|ببین که در طلبت حال مردمان چون است}}{{پایان شعر}}
و
{{شعر}}{{ب|المنة لله که در میکده باز است|زان رو که مرا بر در او روی نیاز است}}{{پایان شعر}}
| متعلق به [[دیوان حیدر شیرازی|دیوان]] [[حیدر شیرازی]]<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ سوم
|-
| align="center" | ۷
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|لطف باشد گر نپوشی از گداها روت را|تا به کام دل ببیند دیدهٔ ما روت را}}{{پایان شعر}}
| این غزل را شاعری اهل تبریز به نام حافظ شانه‌تراش که به حافظ طراقچی تخلص داشته سروده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ چهارم
|-
| align="center" | ۸
| align="center" | قصیده:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|پس از حمدِ خداوندی که بی‌مثل است و بی‌همتا|ثنا و نعت پیغمبر کنم از جان و دل انشا}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۹
| align="center" | قصیده:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|از بعدِ توحید خدا وز بعدِ نعتِ مصطفی|مدحِ امام و پیشوا ای دل بپا کن دایما}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۰
| align="center" | قصیده:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|مقدّری که ز آثارِ صنع کرد اظهار|سپهر و مهر و مَه و سال و [ماه و]لیل و نهار}}{{پایان شعر}}
|
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دسته‌ٔ پنجم
|-
| align="center" | ۱۱
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|این چه شوری است که در دور قمر می‌بینم|همه آفاق پر از فتنه و شر می‌بینم}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۲
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|کارم ز دور چرخ به سامان نمی‌رسد|خون شد دلم ز درد و به درمان نمی‌رسد}}{{پایان شعر}}
|
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دسته‌ٔ ششم
|-
| align="center" | ۱۳
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|روضه خلد برین خلوت درویشان است|مایه محتشمی خدمت درویشان است}}{{پایان شعر}}
| در تصحیح‌های معتبر دارای ۱۲ بیت است اما در طبعِ مجاهد با ۱۶ بیت آمده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| align="center" | ۱۴ و ۱۵
| align="center" | دو تک‌بیت:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|بگذرد این روزگار تلخ‌تر از زهر|بار دگر روزگار چون شکر آید}}{{پایان شعر}}
و
{{شعر}}{{ب|عقاب جور گشوده‌است بال بر همه شهر|کمان گوشه‌نشینی و تیر آهی نیست}}{{پایان شعر}}
| بعضی از این بیت‌ها به شهرت زیادی هم رسیده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹–۱۸۰|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ هفتم
|-
| align="center" | ۱۶
| align="center" | {{شعر}}{{ب|نیست کس را ز کمند سر زلف تو خلاص|می‌کُشی عاشقِ مسکین و نترسی ز قصاص}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۷
| align="center" | {{شعر}}{{ب|حُسن و جمالِ تو جهان جمله گرفت و طول و عرض|شمس و فلک خجل شده از رخ خوب ماه ارض}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۸
| align="center" | {{شعر}}{{ب|گرد عذار یار ما، تا بنوشت دور خط|ماهِ فلک ز روی او راست فتاد در غلط}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۹
| align="center" | {{شعر}}{{ب|ز چشم بد رخ خوبِ تو را خداحافظ|که کرد جمله نکویی به جای ما حافظ}}{{پایان شعر}}
|
|}
 
== اثرگذاری ==
=== ترجمه‌ها ===
سطر ۱۹۴ ⟵ ۳۱۱:
=== فرهنگ‌ها ===
دربارهٔ دیوان حافظ فرهنگ‌هایی گردآوری شده است. از این دستند: ''[[این راه بی‌نهایت]]'' گردآوری [[بهرام اشتری]]،<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=این راه بی‌نهایت|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۳۰۹|رف=ضیاء۹}}</ref> ''[[فرهنگ اشعار حافظ]]'' گردآوری [[احمدعلی رجایی بخارایی]]،<ref>{{پک|طاهری|۱۳۹۷|ف=فرهنگ اشعار حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۸۳–۱۸۸۴|رف=طاهری۱}}</ref> ''[[فرهنگ بسامدی غزل‌های حافظ]]'' گردآوری [[دانیلا منگینی کورل]]،<ref>{{پک|دانشنامه|۱۳۹۷|ف=فرهنگ بسامدی غزل‌های حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۸۴|رف=دانشنامه۱}}</ref> ''[[فرهنگ ده هزار واژه از دیوان حافظ]]'' گردآوری [[ابوالفضل مصفا]]،<ref>{{پک|دانشنامه|۱۳۹۷|ف=فرهنگ ده هزار واژه از دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۸۴–۱۸۸۵|رف=دانشنامه۲}}</ref> ''[[فرهنگ شرح‌های حافظ]]'' گردآوری [[بهادر باقری]]،<ref>{{پک|عبداللهی|۱۳۹۷|ف=فرهنگ شرح‌های حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۸۵–۱۸۸۶|رف=عبداللهی۱}}</ref> ''[[فرهنگ واژه‌نمای حافظ]]'' گردآوری [[مهین‌دخت صدیقیان]] و همکاری [[ابوطالب میرعابدینی]]،<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۹۷|ف=فرهنگ واژه‌نمای حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۸۶–۱۸۸۷|رف=خرمشاهی۵}}</ref> ''[[فرهنگ واژه‌های ایهامی در اشعار حافظ]]'' گردآوری [[محمد ذوالریاستین]].<ref>{{پک|رادفر|۱۳۹۷|ف=فرهنگ واژه‌های ایهامی در اشعار حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۸۷|رف=رادفر۵}}</ref>
 
=== آثار هنری ===
{{اصلی|آثار هنری دیوان حافظ}}
اثرگذاریِ حافظ بر زندگیِ ایرانیان را می‌توان در استمرارِ محبوبیتِ اشعارش از نسل‌های گذشته تاکنون و به‌کاررفتنِ این اشعار در گفتگوهای روزمره مشاهده کرد. این جاودانگی و محبوبیت، موجبِ بازتابِ بی‌همتایی در فرهنگ و هنرِ پارسی‌زبانان شده‌است و در آثارِ [[خوشنویسی ایرانی|خوشنویسان]]، [[نگارگری ایرانی|نگارگران]]، [[قالی‌بافی ایران|قالی‌بافان]] و هنرمندانِ بسیاری نمود پیدا کرده‌است.<ref>{{پک|سمسار|۱۳۹۰|ف=حافظ و هنر|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۲۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>
 
غزل‌های حافظ الهام‌بخشِ بسیاری از نگارگران برای تبدیلِ زبانِ شعر به تصویر بوده‌است. اما به‌خاطرِ وجودِ پیچیدگی‌های کلامی و [[استعاره|استعارات]] و [[ایهام|ایهام‌های]] بسیاری که در اشعارِ حافظ وجود دارد، [[تصویرگری]]ِ اشعارِ او پیچیده‌تر از تصویرگریِ اشعارِ شاعرانی چون [[فردوسی]] و [[نظامی گنجوی|نظامی]] است و ازاین‌رو نسبتِ دیوان‌های مصوّر به غیرمصوّر بسیار کم است. در نسخه‌های شناخته‌شده، یک یا چند [[بیت (شعر)|بیت]] از یک [[غزل]] و حتی گاهی یک [[مصرع]] از یک بیت، مورد تصویرسازی قرار گرفته‌است. تصویرِ معروف‌ترِ آن، نگارهٔ بازیِ [[چوگان]] است که در بیشترِ نسخه‌ها به‌تصویر کشیده شده‌است. بعضی نگارگران نیز موضوعاتی مانند [[میخانه]] و مجلسِ [[وعظ]] و میکده را تصویر کرده‌اند و در مواردی که قدرتِ تصویرسازی و تخیّلِ بالایی داشته‌اند، موفق به تصویرسازیِ چند بیت از یک غزل شده‌اند.<ref>{{پک|سمسار|۱۳۹۰|ف=حافظ و هنر|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۲۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref><ref>{{پک|Soucek|2002|ف=Hafez xii. the Visual Arts|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بسیاری از اشعارِ حافظ به‌صورت آرایه یا کتیبه بر روی آثارِ فلزی نقش بسته‌است. این ابیات نقشِ چشم‌گیری در تزیینِ ظرف‌های فلزی مانند پیاله، کاسه، جام، پارچ و همین‌طور اشیایی مانند خنجر و قلمدان دارد. اغلب اشعار روی اشیاء با کاربردِ شیء نیز هم‌خوانی دارد اما در مواردی هم اینگونه نیست.<ref>{{پک|سمسار|۱۳۹۰|ف=حافظ و هنر|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۳۵|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> آثارِ حافظ به‌دلیل زبانِ شعر و موسیقی‌وار بودنش، جایگاه ویژه و درخشانی در عرصهٔ موسیقی ایرانی داشته است و دوشادوشِ او، شاعرانی چون [[سعدی]]، [[مولوی]] و [[جامی]] نیز در این عرصهٔ حضور داشتند.<ref>{{پک|دادجو|۱۳۹۷|ف=خوش‌خوانی‌های شعر حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۲|ص=۹۹۸|رف=دادجو۱}}</ref>
 
== یادداشت‌ها ==
سطر ۱۹۹ ⟵ ۳۲۲:
 
== پانویس ==
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}}
 
== منابع ==
سطر ۲۱۰ ⟵ ۳۳۳:
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خرمشاهی | نام = بهاءالدین | پیوند نویسنده = بهاءالدین خرمشاهی | عنوان = ذهن و زبان حافظ | سال = ۱۳۹۵ | ناشر = ناهید | مکان = تهران | شابک = 978-964-6205-18-5}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = خرمشاهی | نام = عارف | پیوند نویسنده = عارف خرمشاهی | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ واژه‌نمای حافظ | رف = خرمشاهی۵ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = دادجو | نام = درّه | پیوند نویسنده = دره دادجو | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = خوشخوانی‌های دیوان حافظ | رف = دادجو۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = ج–ژ | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-4-7}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = دانشنامه | نام = | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ بسامدی غزل‌های حافظ | رف = دانشنامه۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = دانشنامه | نام = | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ ده هزار واژه از دیوان حافظ | رف = دانشنامه۲ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
سطر ۲۱۶ ⟵ ۳۴۰:
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = شبیری | نام = نجمه | پیوند نویسنده = نجمه شبیری | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = ترجمهٔ شعر حافظ به زبان اسپانیایی | رف = شبیری۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = شمیسا | نام = سیروس | پیوند نویسنده = سیروس شمیسا | عنوان = [[سبک‌شناسی شعر]] | سال = ۱۳۸۸ | ناشر = میترا | مکان = تهران | شابک = 978-964-8417-03-6}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ضیاء | نام = محمدرضا | پیوند نویسنده = محمدرضا ضیاء | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = اشعار الحاقی دیوان حافظ | رف = ضیاء۱۰ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ضیاء | نام = محمدرضا | پیوند نویسنده = محمدرضا ضیاء | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = این راه بی‌نهایت | رف = ضیاء۹ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = طاهری | نام = فرهاد | پیوند نویسنده = فرهاد طاهری | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ اشعار حافظ | رف = طاهری۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
سطر ۲۲۴ ⟵ ۳۴۹:
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = de Bruijn | نام = J. T. P. | پیوند نویسنده = | مدخل = Hafez iii. Hafez’s Poetic Art | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-iii | تاریخ بازبینی = 20 March 2019 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Loloi | نام = Parvin | پیوند نویسنده = پروین لؤلؤیی | مدخل = Hafez x. Translations of Hafez in English | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-x | تاریخ بازبینی = 3 June 2020 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Soucek | نام = Priscilla | پیوند نویسنده = | مدخل = Hafez ii. Hafez and the Visual Arts | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-ii | تاریخ بازبینی = 28 July 2020 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Wickens |نام= G. M. | پیوند نویسنده = جرج مایکل ویکنز | مدخل = Ḥāfiẓ | سال = 1986 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Yarshater | نام = Ehsan | پیوند نویسنده = احسان یارشاطر | مدخل = Hafez i. an Overview | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-i | تاریخ بازبینی = 10 March 2020 | زبان = en}}
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/دیوان_حافظ»